Жастар арасында акккультурация жне леуметтену мселесін анытаыз
Аккультурация (лат. adkultura - білім, даму) — андай да бір халыты мдениеті жоары дамыан баса бір халыты мдениетін толы немесе жартылай абылдауы нтижесінде болатын мдени зара ыпалдасу. Аккультурация ассимиляция жне этникалы бірегейлену мен ттастану процестеріні ркелкілігіне атысты арастырылады. Аккультурация ымы алаш рет Солтстік Американы ндіс тайпаларындаы мдени згерістерді зерттеген мдени антропологияны американды мектебінде XIX . соынан бастап олданылды. Алашы тар маынасында бл ым ндіс тайпаларыны а нсілді американдытарды мдениетін біржаты абылдап, ассимиляцияа шырауына байланысты пайдаланылды. XX . 30 ж. Аккультурация ымы мдени антропологиялы мектепті басты ымдарыны біріне айналды. Аккультурация процестерін зерттеуде Линтонны 1940 ж. жарияланан «Американ ндістеріні жеті тайпасындаы аккультурация» ебегіні лкен теориялы маызы болды.
Бл ебекте Аккультурацияны екі трі аталады:скери-саяси ктемдік жо жадайындаы зара арым-атынаса тскен мдениеттерді бір-біріні ндылытарын еркін абылдауы;скери немесе саяси басым топты баыныы мдениетке з ндылытарын нысаналы жне кшпен танытуы.
1950 жылы дейін Аккультурация процестерін зерттеу Батыстаы мдениетті басаларына тигізген серлерін арастырумен байланыстырылды. Басалары батыстандыру аймаы болып табылады делінді. 1950-1960 жылдары бастап Аккультурация аумаы кеірек арастырылды. Батысты емес мдениеттерді зара байланысы жне оларды Аккультурациялы уаты сараланып, испандандыру, жапондандыру, ытайландыру процестері ылыми талдауды пніне айналды. Аккультурация тсілдері крделі оамдардаы урбанизация процесін зерттеуде пайдаланылды
Жастар проблемасын леуметтік трыда объективті трде зерттеу бірнеше ресейлік авторларды кптеген ебектерін ерекше бліп алуымыза болады, сіресе, ростовты авторлар Б.Рубин мен Ю.Колесниковты “Социолог кзарасындаы студент” ебегінде алаш рет жоары білім жйесіне сыни талдау жасалынды. Бл сындар министрлік ортада кері кзарастар пікірін туызды. оам лі шындыты кркемделген бейнесін круге дайын емес еді. Жастар арасында жргізілген алашы социологиялы сауалнамаларды нтижесі асыра оптимистік жауаптара толы болды, себебі сраландар здерін “оытандарына арай” – атып сынген трбиеде жауап берген еді.
Алайда, уаыт те жастар проблемасын жасыру ммкін болмай алды. Алпысыншы жылдар Кеес Одаында да, Батыс елдерінде де – жастар субмдениетіні блініп шыан кезеі болып табылады. Бл кезе жастарды леуметтік белсенділігі шарытап, здерін лкендерден ерекшелендіріп арама–айшы ойан кезе болып табылады. Мндай ахуалды итермелеуші кші (эпицентірі) Батыс елдерінде дамыан ататы Хиппилер озалысы, зіндік ндылытарымен жария болан пацифизм мен индивидуалды еркіндік, саяси солшыл радикалды топтар бірлестіктері 1968 жылдары – “студенттер ревалюциясы” деп аталатын жастарды ірі ауымдаы толынына ласты. Осындай згерістер аншалыты шектеулі болса да Кеес Одаы жастарына сер етпей оймады, брыны мір бейнесіндегі атып – сенген аидалар бойынша мір сргісі келмейтін тілектер кбейе тсті. Кеес Одаындаы жастар субмдениетіні алыптасуы жастар арасында батыс эстрада музыкаларына деген ызыушылытар кбейіп, шектелген немесе жартылай шектелген музыка топтары, деби жне кркем андеграундтары, кеестік эстраданы ресми жне идеологияландырылан эстрадасына арама – айшы, трлі ндер дниеге келе бастады. Осы секілді ресми идеология негізінде ралан гіт – насихаттан тратын деби музыкаларды дамытуа тырысып жатан кезеде жастар арасында брын айтуа болмайтын шын мнісіндегі леуметтік проблемалар се тсті: нашаорлы, жезкшелік, ндылыты вакуум, білім жне мдениет дадарысы, біртіндеп тередей берген, нсіз леуметтік жне мліктік абата блінушілік жастарды ксіби суіндегі иындытар таы баса геронтократиялы бейімделген оам шін бл проблемалар ткірлене, тередей тсті, рі шыл шешімдер абылдауды ажет етті.Жетпісінші жылдары шет елдердегі жастар социологиясыны дамуына орай оамтануды жаа, ерекше ресми санкцияланан саласын арастыруа мтылды. Осылайша кеестік мамандар жастар проблемасына атысты 1970 жылдан бастап 1982 жыл аралыындаы Болгариядаы халыаралы симпозиума немі атысып отырды. Бгінгі кні жастар социологиясы социологияны маызды дамушы саласыны бірі болып табылады. Оны мні те ауымды, жастар категориясына атысты бірнеше леуметтік проблемаларды амтиды.
23.азастандаы іскерлік мдениетіні ерекшеліктерін ашыыз (тарихи жне заманауи)
Мемлекеттік ызметте негізінен ресми-іскерлік стиль олданылады. Ресми-іскерлік атынас деп адамдарды ксібі, мамандыымен байланысты ызмет орындарында, мдени-кпшілік мекемелерде жзеге асатын арым-атынасты трін айтамыз. Мндай орындардаы арым-атынасты трі ресми сипатта болады. Мемлекеттік ызметшілерді, оытушы мен магистранты арасындаы арым-атынас ресми-іскерлік арым-атынаса жатады.
Ресми-іскерлік атынасты жазбаша жне ауызша трлері болады.Ресми-іскерлік атынасты жазбаша лгілеріне жеке адамдарды жаттары, трлі мекемелерді іс ааздарынан бастап мемлекеттік мндегі за актілері, ережелер, мемлекеттік бадарламалар, мемлекеттік тжырымдамалар, Конституция, т.б. оамды-кыты мні аса зор жаттар жатады.
Ресми-іскерлік атынаста олданылатын жеке баса тн іс ааздары кнделікті мірде жиі кездеседі. Ресми-іскерлік атынастаы жеке басты жаттарды а) тілдік емес, ) тілдік, б) сз дебіне (этикетке) атысты жатары бар.
а) Тілдік емес жатары. Анытама, млімхат, бйры, жолдаухат, акт, тсініктеме, т.б. жаттар стандарта (лгіге) сай зірленеді. Тиісті мліметтер, деректер толы трде беріледі. Мысалы, тініш жазан адам адресатты (мекемені, мекеме басшысыны) аты-жндерін жне зіні аты-жнін, ызметін толы крсетуге тиіс жне аазды (а-4 формат) о жаын жоарылау тса жазуы керек. Мекемені, жеке адамны іс кааздары алыптасан стандарт, лгі бойынша жазылады. сіресе іс ааздары мтінін растыруда еркіндік бола бермейді, аса ажетті дерек, мліметпен шектеліп отыруа тура келеді.
) Тілдік жатары. Ресми-іскерлік атынасты тілдік ралдары, негізінен, бейтарап немесе ресми болады. Сезім кйге байланысты сз, трмысты мазмндаы сздер олданылмайды. Кбінесе кн тртібінде, шешім абылдансын, амтамасыз етілсін, алыс жариялансын, ескерту жасалсын, згеріс енгізілсін, орындау міндеттелсін, мекемеге тапсырылсын, жзеге асырылсын, йымдастыру ола алынсын, баса кіл блінсін, ескеріп отыратын болсын жне т.б. дайын лгідегі сздер, кімшілік терминдер жиі олданылады. Ойды логикалы жйелілігі мен бірізділігі ата саталады. Сз, сз тіркестері тілдегі з маынасына сай олданылады. Мысалы, ресми стильде жазушыны сз зергері, аламгер демей, жазушы деп атайды.
б) Сз дебіне (этикетке) атысты жатары. Ресми іс ааздары мтінінде марапат, кемсіту, орлау, т.б. мазмндаы сздерді олданылуы тым шектеулі болады.
Егер адресатты рметті ататары мен дрежелері болса, оларды атап крсету іскерлік атынастаы этикеттік нормаа сай келеді: азастан Республикасыны ылыма ебек сіірген айраткері, азастан Республикасы Мемлекеттік сыйлыыны иегері, азастан Республикасы лтты ылым академиясыны академигі, экономика ылымдарыны докторы, профессор т.б.
Бетпе-бет отыран бір адама арата айтылан сзден бастап, сйлеушіні кпшілік ауыма арата айтан сзі ресми-іскерлік атынас тіліні ауызша тріне жатады.
Мемлекет, оам, нер, ылым айраткерлеріні, саяси партиялар жетекшілеріні жртшылы алдында сйлеген сздері немесе баралы апарат арналары арылы оамды-леуметтік мазмнда сйлеген сздері, жоары оу орындары оытушыларыны студенттерге, магистранттар мен докторанттара оыан дрістері, мектеп малімдеріні оушылара саба тсіндіруі, сот процесінде адвокатты сзі, дін басыларыны діни мазмндаы сздері, т.б. ресми-іскерлік тілді ауызша тріне жатады.
ріптестерді жмыс, ызмет бабымен телефон арылы сйлесуі де ресми-іскерлік атынасты тріне жатады. Іскерлік атынаста телефонмен сйлесуді де сз мдениетіне атысты жаы бар. детте, телефон ттасын ктерген адам мен тыдап трмын демейді. Алдымен зіні аты-жнін, одан кейін лауазымын айтады. Кейде телефон соушы ттаны аржаындаы адама бл кім? бл кім екен зі? деу іскерлік атынастаы сз дебін бзу болып табылады. Телефон соушы адам алдымен аты-жнін, лауазымын айтып таныстырады, содан кейін сраын, іздеген адамыны аты-жнін айтады. Тиісті жерінде кешірііз, тінемін дегендерді осып айту сзге сыпайылы береді. рі арайы байланысты зілмеуін амтамасыз етеді.
оамды мірді р саласында ызмет етіп жрген адамдарды ебегіне лайы р трлі ата дрежелері болады. Мдениетті елді дстрінде ондай ата, дрежелерді кісі фамилиясымен оса атайды [2, 105-б.].
Бгінгі оамда сенімді сйлеу нерін мегеру рбір адама керек. Шешен сйлеу нері, сіресе, іскер адамдара ажет: ксіпкерлер, менеджерлер, ндіріс басшылары, билік орындаы лауазым иелері, журналистер, оам айраткерлері, оытушылар, алымдар, сот ісіндегілер, саясаткерлер, т.б. тлалар шешен сйлеу рекетінсіз табыса жете алмайды. Адамдарды ызу іске жмылдыруды бір-а жолы бар: ол – тіл табысу. Сенімді, серлі сйлеуден туындаан шешендік сз ана тіл табысуа жеткізеді.
Халымызды «жзден біреу – шешен, мынан біреу – ксем» деген маалынан шебер сз неріне лкен кіл блінгені байалады. Ерекше сз сйлеу абілеті бар кісілер елді аузына аратып сйлеген. Халы оларды йып тыдаан. азата ондай адамдарды «Тілді майын тамызып, сзді балын аызып, ас шешендер сз айтар» деген. сйлеу нері азір де жоары бааланады.
Шаршы топ дегеніміз кпке арналып сз айтылатын жер, яни сол сзді тыдайтын адамдар тобы. Шаршы топ алдындаы сз аз болсын, кп болсын леуметтік мні бар, жртшылы назарына сынылан, оам мддесіне арналан гіме болуы керек... Мнда кзделетін масат – кпшілікті тыдауына арналан сзді жаты, ыныты болуы, гіме желісіні дрыс рылуы болмаа керек», – дейді академик Р.Сызды [3, 47-б.].
Адам баласы табиатында темірдей тзімді, глдей нзік. Бір ауыз сзбен кісіні ренжіту де, уанту да оай. Сйлеу этикетін деппен олданып, ммкіндігін аша білсек, ізеттілікке бастайтын жасы жатарын жетілдіре берсек, адамдар арасындаы арым-атынас адамгершілік пен ынтымаа бастау алары сзсіз.
Сйлеуге ойылатын талаптар мен ережелерді Блтірік шешенні мынадай сзімен орытындылауа болады. «Сзден ттті нрсе жо, сзден ащы нрсе таы жо. Сзден жеіл нрсе жо, сзден ауыр нрсе де жо. Сзіді тіліе билетпе, аылыа билет. Аылды сзіді аылсыза ор етпе, аылдыа айт. Не сйлейтініді біл, кімге сйлейтініді біл, ашан сйлейтініді біл, айда сйлейтініді біл, алай сйлейтініді біл. Оны білмесе, сара сзі шала болады, арты жала болады», – деп бір ауыз сзбен тйіндейді.
орыта айтанда, мдени ортада арым-атынаса тсетін, кпшілік алдында сйлейтін мемлекеттік ызметшілер сз мденитетіні негізі болып саналатын деби тіл нормаларыны талаптарын толы мегеруді жне сздік орларын немі байытып отыруды басты назарда стаулары ажет.
24.арым-атынасты апарат алмасу ралы ретінде маынасын аш арым-атынасты жалпыны ндіру, зара рекет ету мен бірлескен іс-рекет процесінде адамдарды біріктіру ретінде тсіну, бл жалпыны е алдымен арым-атынас ралы ретінде тіл болып табылатындыын жорамалдайды.
Тіл арым-атынаса тсушілер арасында коммуникацияны амтамасыз етеді, йткені хабарды айтушы (хабарды сз маынасында кодтайды) жне сол хабарды абылдаушы декодировка жасайды, яни сол маыналарды ашып, сол хабарды негізінде зіні мінез-лын згертуі ажет.
Апаратты баса адама беруші адам (коммуникатор) жне оны абылдайтын адам (реципиент) арым-атынас пен бірлескен іс-рекет масаттарын іске асыру шін мндер кодификациясы мен декодификациясыны бір жйесін пайдалануы, яни «бір тілде» сйлеуі тиіс. Егер коммуникатор мен реципиент кодификацияны р трлі жйесін пайдаланса, онда олар зара тсіністік пен бірлескен іс-рекет табысына ол жеткізе алмайды. Егер олданылан белгілер (сздер, жесттар, иероглифтер жне т.с.с.) арылы бекіген мндер арым-атынаса тсуші адамдара таныс болса ана, апарат алмасу ммкін болады.
Мн (маына) – бл оршаан болмысты тануа кмектесетін элемент ретіндегі белгіні, табаны мазмнды жаы. рал арылы адамдарды ебек іс-рекеті іске асады, белгілер (табалар) оларды танымды іс-рекеті мен арым-атынасын жзеге асырады.
Сздік белгілер жйесі оамды тарихи тжірибені мегеру жне беру ралы ретіндегі тілді райды.
Тіл оамды тжірибені жинау мен беру ралы ретінде ебек процесінде пайда болды жне оам тапа блінбей тран кезеде дами бастады. Айтарлытай маызды апараттарды бір-біріне беру шін адамдар белгілі бір маынаны райтын ыбыстарды пайдалана бастады.
арым-атынас кезінде дыбыстарды пайдалану сіресе, адамдарды олдары ебек заттары мен ралдарынан босамай, ал кздері сол заттара адалан жадайларда олайлы болды. Дыбыстар арылы ойларын жеткізу сондай-а, арым-атынаса тсушілер арасындаы ашыты айтарлытай болан жадайда, араыда, тманда ыайлы болды.
Тілді кмегімен арым-атынас жасау арылы жеке адамны миындаы лемні бейнесі баса адамдарды миында бейнеленетін немесе бейнеленіп ойандармен толыып отырады – ойлармен алмасу, апараттармен алмасу.
Сзді белгілі бір маынасы, яни затты лемге атысы болады. Мндер (маыналар) жйесі адамны бкіл міріні барысында дамып жне байып отырады, оны масаттытрде алыптасуы – орта, сондай-а жоары біліміні орталы звеносы.ыыз