Тркі ркениеті жне аза мдениеті.
1. Тркі ркениетіні ерекшеліктері.Тркі леміні, оны ішінде аза еліні лемдік тарихтаы орны андай? Ю.Худяков айтандай, кнетркілік этнос пен мдениетті мір сруіні аяталуы жне кнетркілік мраны зге кшпелі этностарды мдениеттерінде саталып алынуы ерте жне дамыан орта асырлара тура келеді.
Э.Тайлорды ркениетке берген анытамасы бойынша, оны жекеленген адам мен бтін бір басты оамды жоары бір дегейде йымдастыру арылы оларды ізгіліктілігі мен уатын кшейтуге, баытты мір сруіне жрдемдесу масатында, жалпы адамзат тегін жетілдіруге аратылан іс-рекет деп білу керек. Бл ретте тркі ркениеті туралы деректерді сйлетер болса, е басты назар аударар жйт, олар – алашы бастаулар. Бл жнінде Джеймс Джордж Фрезер былай деп жазады: “В конечном счете мы не так уж отличиемся от этих первобытных людей, и многим из того истинного и полезного, что так бережно сохраняем, мы обязаны нашим грубым предкам, накопившим и передавшим нам по наследству фундаментальные представления, которые мы склонны рассматривать как нечто самобытное и интуитивно данное. Мы как бы являемся наследниками состояния, которое переходило из рук в руки столько раз, что изгладилась память о тех, кто заложил его основание, поэтому нынешние обладатели читают его своим изначальным и неотьемлемым достоянием. Более глубокое исследование должно убедить нас в том, что большей частью этого состояния мы обязаны своим предшественникам” Шыыс халытарыны ркениетін батыл айтып жрген алымдар баршылы. Мысалы, орысты ататы археологы Л.П.Окладниковты ебектерінде Тркі халытарыны Батыс Сібір цивилизациясын атайды.
«Древняя тюркская Сибирь - деп жазады академик Л.П.Окладников, - оказаласьтеснее связанной с западом, чем с востоком. Её культура много богаче и ярче, чем можно было полагать ранее.
У берегов Байкала, на Ангаре, Лене сходились и расходились пути древних культур Востока и Запада, существовали мощные по тем временам самобытные культурные очаги, без которых история Евразии не может быть полностью понятой. Как мы видим по находкам от крепостей тюрков в Прибайкалье ведет их путь на Дон и на Дунай». Л.Н.Гумилев «Кшпенділер мдениеті зіні 3000 жылды мырында Жерорта теізі мен иыр Шыыс елдеріне араанда творчестволы эволюцияны бастан ткерді»-деп санайды. Евразия сахарасындаы бл кшпелілер ркениетін б.з.д. XI асырдан бастап, б.з. XVIII асырына дейін жеткізеді.
Л.Н.Гумилев дниені трт жаын бірдей жайлаан жер кіндігі Орта Азия, одан алды Византия, Персияны, ндімен, ытаймен осатын, шын мнінде Шыыс пен Батыс тоысатын тркі леміні шынайы тарихын крсетуді масат етті. тнті болды. А.Сейдімбек сыназа алымдары лы империяны Гумилевті пассионарлы теориясын жазуа негіз боландыынжазан еді. «Кшпенлілер ркениеті» деген ымды .Марлан, К.Акишев, К.Байпаов сияты археолог алымдар кбірек пайдаланады. «Кшпенлілер оамы» деген терминді С.Толыбеков, Д.Кішібеков сияты алымдар ылыми айналыма енгізді. Сонымен бірге соы кезде аза сахарасында Дала ркениеті болды»- деген пікірлер де орныа бастады.
А.Тойнби ркениетті табии ортамен байланыстырып, ытай, нді ркениетін континентальды деп атааны белгілі. Еуразия кеістігіндегі ркениет осы трыдан араанда Дала ркениеті болып табылады. Мрад Аджи «И как бы не называли эту культуру – половецкая, печенежская, булгарская или иная, -корень её был один, потому что степи на одном языке – на тюркском. Жили под одним культурным традициям – по тюркским. Исповедовали одни духовные ценности – тюркские» - деп жазан еді.
«Дала» философиялы мнге ие ым. Алтайдан Дунайа дейінгі Дешті ыпша сахарасы рі далалы, рі таулы, рі зен-сулы, нулы ркениет. Бл географиялы аймата этномдени ттасты алыптасты, славян, финноугор, ндіарийлік, тркі тетес тайпалар зара леуметтік-экономикалы процестер барысында зара ыпалдасанымен, тркі ркениеті басым болды. Бізді жыл санауымыздан брыны IV мыыншы жылды аяына таман – жылы ола йретілді. Салт атты кшпелілер далалы ркениетті озаушы кші болды. Оны археологиялы азбалар длелдейді. Сайын далада ытай-парсы, нді, Араб ркениеттерімен, барлы лемдік діндер тоысты.
Шаманизм, тірге табыну, зердеш, пта табыну, христиан, манихейлік, ислам –рухани мірді азыы болды.
2. Тркі ркениеті жне аза мдениеті.Еуразиялы сахарадаы кшпелілер Дала арылы тетін «лы Жібек жолы» сауда ана емес, мдениет тоысу жолы болды. Кшпелі мір адам мен табиатты адірін білуге дадыландырды. Даланы зіндік этикасы мен менталитеті алыптасты. Тркі леміні мемлекеттік жйесі тркі ркениетін, длел.
А.П.Деревянко есімді зерттеушіні азастан Республикасы лтты ылым Академиясыны 1998 жылы ткен сессиясында жасаан “Казахстан – колыбель древнейшей цивилизации” атты баяндамасында азіргі азатарды ары ата-бабалары азастанда 1 млн жылдан бері мір сріп келетіндігін жазды. Д.Ш.Рессерат пен В.А.Рано Орта Азияда тас дуірінде (850000 жылдары) жергілікті тіршілік иелеріні мір сргендігі жнінде айтан еді.
Байсын тауыны Тешік-Таш, мір Темір жне Мачай гірлерінен неандертальдытарды мекен-жайы, ал Самарант аласыны жанынан олар ттынан тас ралдар табылды. Ондаы 8-9 жасар баланы склеті жасы саталынан. Бала арнайы азылан шыра жатызылып абірді айналасына тау ешкісіні мйіздері тізіліп ойылыпты “ошар мйіз” алтайлы орнаменттен орын алып, са-скиф дуірінен бері ке тараан мотив, Тау ешкісіні стильдік бейнеленуі Орталы Азияны кптеген кшпелі халытарыны ою-рнектерінен орын алан белгі - нышан. Зерттеушілер Жер-Су рухымен тікелей байланыстыра арастыруда. А.В.Эдоков деген автор азіргі алтайлытарды кркем мдениетінен мытап трып орын алан ою-рнекті тп-тамырларыны те тереге кететіндігі, тіпті палеолиттен бастау алатындыы жнінде жазан. Гразнов жне басалары ою-рнекті бкіл исі тркілерге тн болан нерді негізі деп санады. Ю.Худяков тама белгілеріні тау ешкісі рнегінде берілуі кнетркілерге тн болан жйт деп кесіп айтады. Кнетркілік петроглифтер мен тамалар, – деп жазады новосибирлік алым, – ола дуіріні ортаазиялы мдени дстрінен орын алан.
ХVІІІ–ХІХ асырларда-а алымдар Америкадаы ндіс жне трік тілдеріні туыстыына назар аудара бастады. Отто Реригті америкалы ндіс тайпаларыны арасында болып, сиуларды тіліне байланысты жинатаан материалдары ызылыты. Ол сиу тілін орал-алтай тілдері тобына осуа болады дейді. – Морфологиясы тым сас. Екеуі де жаламалы тілдер. Предлогтары жо, Фонетикасы жаын: трік те, сиу тілдері де ндестікті заына баынады.
Бдан 45000 жылдай брын Беринг базы арылы Америка асан ауымдар арасында тркілік этникалы топты боландыы туралы шетелдік жне орыс алымдары айта бастады. Б.Ферейрд Боливия мен Перуде де мір срген кечуа тіліндегі кптеген сздерді тркі тілдеріндегі ымдармен бірдейлігін длелдеді.
Тркі аанаты (Бірінші, Тркі аанаты 551-630; екінші, Тркі аанаты 681-744 жж.) Еуразия сахарасындаы тыш империя еді. Ол сонау Маньчжуриядан Азов текізіне дейінгі жерді алып жатты. Мндай алып империяны кейін Моолдар, XVIII-XIX . Ресей ана орната алды. Сол дуірде тркі жазуы пайда болды. Бізді бабаларымыз таса ашап, болмыстарын хаттап кетті: «Когда вверху возникло Голубое небо и внизу Бурая земля, между ними обоими возник род людской и воссилени над людьми мои пращуры Бумын каган, Истеми каган. Воссев над царство, они учредили Эль (государство) и установили Тэрю (закон) народа тюрков. Имеющих головы они заставили склонить головы, имеющих колени они заставили преклонить колени. На восток и запад они расселили свой народ. Они были мудрые каганы, они были могущественные каганы».
Бізді жыл санауымызбен 545 жылы Бумын аанны ордасына ытай елшісі келді. Сол кезден бастап, тркі елі халыаралы статуса ие болды. Трік аанаты кейінгі Тргеш, йыр, арахан, ырыз, Хазар аанаттарына, арл, Оыз, има, ыпша мемлекеттеріне, Алтын Орда Жошы лысына, аза хандытарына жол салды.
Тркі ркениетіні лемдік тариха осан лестерін тмендігідей лгіде жйелесек:
Тірлік дниетанымды алыптастырды, Зрдш (Зороастр діні тарады; металл орытуды ежелгі орталыы болды;
Тркі жазуы болды жне жыл мезгілін маусыма бліп, осы кнгі календарьлы дниетанымды алыптастырды;
Ерекше скери рылымы, скери нерді шебер лгілерін алдырды;
Архитектуралы нерді зіндік лгісін алдырды: Айша бибі, Алашаан, Сырлытам, арахан, Жошыхан, Аяамар, Жбанана, Боланана, Ботаай мавзолейлері т.б.
Би-шешендер бай ауыз дебиетін алдырды. уез (музыка нері) шарытады. Тек ана аза хандыы тсында 5000-дай кй (аспапты музыка) дниеге келген;
Мемлекетті басаруды дала демократиясына сйенген ерекше жйесін жасады. Ерте замандардаы тл тркілік сакралды ымдар, дстрлер мен мотив-символдарды анытауды маызы зор. Таба мселесі Шкрім, М. Тынышпаевты ебектерінде де жазылан. Этногроф алым Ж. Артыбаев: «Евразия даласы кшпенділерді мдени жетістіктерін толыымен бойына сіірген аза оамы зіні ішкі рылымы жаынан да, сырты рылымы жаынан да, мн-маынасы жаынан да ерекше былыс болып табылады. Кшпелі оамны мір сру негізінде абылданбайтын, згелермен салыстыруа келмейтін зіндік ерекшелігі бар. Мнда Батысты да, Шыысты да мдени лшеміне сай келмейтін ерекше мдениет алыптасан. Осы ерекшелікті сезіну – методологиялы парадигманы згертуге негіз болуы тиіс. Брінен брын тарихи таным зегіне материалды крсеткіштер емес, рухани ндылытар: оамды сана, леуметтік-мдени ндылытар сияты факторлар ойылуы тиіс» - деп жазан еді.
Міне, осылай, ытай, Иран, Византиялы ркениеттермен тоысан тркілер жаа мемлекет типін алыптастырды. Егер, бірінші тркі аанатында соды тілі стем етсе, екінші тркі аанатында руна жазуы тарады. VII-VIII . Моолия мен Алтайда, Хакасия мен Тувада, Шыыс Тркістан мен Жетісуда Кне трік алфавитімен жазылан 200-ден астам тас ескерткіштер алды. Ал бізді асыр санауымыздан брын V асырда мір срген Есік жазуындаы 17 ріпті 13-і кне тркі руникалы алфавит екені белгілі болды. Д.Клеменец кне тркілерді «тамаша халы» деген еді.
VI асырда тркілерді деби тілі алыптасты, крші Шыыс мдениеті игеріле бастады. Кеес шыыстанушылары ортаасырда жеті траты тарихи-мдени орталытар Еуропалы, Араб-исламды, Орта Шыысты, Отстік Азиялы, Орталы Азиялы, иыр Шыысты, Отстік Шыыс Азиялы орталытары алыптасты – деп есептейді. Сонымен Алтайдан Дона, кейде Дунайа серпілген бл ркениет – 2000-2500 жылды тарихы бар ркениет.
Дріс 5.
ХІХ . соы мен ХХ . басындаы аза ойшылдарыны
(Ш. Улиханов, А. нанбаев, Ы. Алтынсарин)