Ебектеріндегі еуразияшылды идеясы

Дулат, Бар жырау, Марабай, Шже сынды длмар шешендерді тыдап скен. Анасы лжан да шешен болан, сз адірін білетін ортада скен кісі. нанбай ажы тередігімен з ортасында ана емес, шетелдік саяхатшыларды да назарына іліккен; нанбай ажы "Ескітам" деген оныстан медресе салдырып, зіні жне туыстарыны балаларын окытан. Абай сегіз жасында уелі сол "Ескітам" медресесінде дріс алып, ауыл молдасы абит-ханнан оыан. кесі онын зеректігін байааннан кейін, 10 жаса толан со Семейдегі Ахмет Риза медресесіне береді. Онда 3 жыл окыан, Медресені шінші жылында ол осы аладаы "Приходская школаа" да осымша тсіп, онда 3 ай орысша оиды. Бл тста М.О. уезовті "зі тстас лкен-кіші балаларды барлыынан сонарлым зейінді, ымтал жне ерекше ыыласты болан. Дрісте арабша кітапты молдасыны бір окып, бір-а рет трікшеге аударып берген сздерін кі-тапка арамай жата айтып шыа алатындай зерек бола-ды. Сонымен дріс стінде оылатын сабатарды ып білу Абайа зге балалардан анарлым оай тиген. Кп уаытын алмаан. Сондытан барлы артылан уаытын Абай з бетімен зі сйген кітаптарын оуа жмсап, кп ізденуге салынады. ...Оуа кірген со-ак, тез есейіп, ілім уан кісіні калпына оай тсіп кеткен. Оыан кітапты кбіне сынмен карай білетін, сезімді окушы бола бастаан. зіні бден сйіп, тандап оыан ірі акындары болады. ... Сол бала кнінде жаттаан кейбір ледері лайып, крілікке жеткен уаытына шейін есінен шыпаан, мы-тылмаан" деген тжырымы болаша лы аынны калып-тасу кезеін айатайды. Абай бір жаынан шыыс классиктері Низами, Сади, ожа Хафиз, Науаи, Физули, Жми, таы басаларды оыса, екінші жаганан А.С. Пушкин, А.И. Герцен, М.Е. Салтыков-Щедрин, Н.А. Некрасов, М.Ю. Лермонтов, Л.Н. Толстой, И.А. Крылов, Ф.М. Достоевский, И.С. Тургенов, Н.Г.Чернышевский мраларын оып, тере таныс болан, Батыс дебиетінен Гете, Дж. Байрон сияты аындарды оып, трлі ылым салалары бойынша зертгеулер жргізілді. Есейген шаында, осы зі оыан философ, аын, алымдармен те дрежеде пікір таластырып, оларды ішінен ірі аындарды туындыларын аза тіліне аударан. Аударан ледері кркемдік жаынан негізгі нсасымен те тсіп, кейде асып та жатады. нанбай Абайды зге балаларынан ерекше зеректігін ерте сезіп, оны рі карай оытпай кайтарып алып, ел ісіне араласуа баулиды. Сйтіп 13 жастаы Абай ке ыпалымен кімшілік-билік жмыстарына араласады. Ол ке касында болан жылдарда аза даласындаы леуметтік мір айшылытарын жан-жаты тани тседі. Патша кметіні отаршылды саясаты мен параор орыс кімдеріні, жергілікті жарамса болыстар рекеттеріні халы тадырына кеселді, зияндылыын айын тсініп, соан карсы батыл имылдар жасаан. Алайда оны тамыры тереде жатанын, отарлау жйесіні бел алып, елді крсауда аланын сезіп кйзелген. Патша кіметіні отаршылды саясатынан туындаан елді блшектеу шараларына арсы шыан.

1875 — 78 ж. оыркекше еліне болыс болады. Бл жылдары ез олындаы билікті пайдаланып, ділдік таразысын те стауа кш салды. Абай кейіннен, 1886 ж. Е.П. Михаэлисті сынысымен, Семей облысты статистика комитетіні толы мшесі болып сайланды. Абай 1880 ж. И. Долгополов, А. А. Леонтьевпен танысып, олармен тыыз арым-атынаста болан. Абай ел ісіне араласан жылдарыда ділеттілгімен, білімділігімен крініп, халы арасында беделі седі.

1885 ж. мамыр айында Шар зеніні бойындаы Карамола деген жерде Семей ген.-губ. Цеклинскийді басаруымен Семей губ-на арайтын 5 уезді 100-ден астам би-болыстары бас осан ттенше съезі ткізілді. Осы съезде тбе би болып сайланан Абайа "Семей казатары шін ылмысты істерге карсы за ережесін" зірлеу тапсырылды. Абай бастаан комиссия барлыы 93-баптан тратын ережені 3 кн, 3 тнде зір етті. Бл каза кауымындаы дет задарына да, патша кіметіні халыгы канаушылыа, зорлы-зомбылыка негізделген заынада самайтын, езгеше кжат еді. Оны, сіресе, рлы, ылмыс пен йел мселелеріне арналан баптары ерекше нды. Абай нанбайлы ел баскару ызметінде барын-ша діл болып, халы камын ойлаан, "тура биде туан жок, принципті станан. мырыны соына арай пенделік шаруалардан бойын аула салып, уаытыны кбісін шыармашылыкка арнаан.

ледерін кааз бетіне 80-жылдарды ортасында тсіре бастайды. "Сап, сап, кілім", "Шріпке", "Абыралыа", "Жасылыка", "Ке жайлау" ледері 1870 - 80 жылдар аралыында жазылан. Аынды уатын танытан лкен шыармасы - "ансонарда" 1882 ж. жазылган. Ол каза поэзиясында тіл кестесіне, сз олдануына да жаа сипат дарыткан аын. Абай поэзиясыны тілінде адамны жан тебіренісін, кіл толанысын, жрек лпілін, сезімні сан былып ойнашуын крсететін сипаттамалар, эпитет, метафора жне баска да бейнелі сздерді жаа, зі шыаран соны лгі - рнектері мол. Мыс., "жректі кзі", "жректі оты", "кіліні кзі ашы", "кілді жайлауы", "ой лкесі" деген ауыспалы маына туызатын бейнелі сздерді олданан. Жасы адамны зі лсе де, жаны лмейді деген пікірді былайша жеткізеді:

..."Ол біра кайтып келіп ойнап-клмес,

"Мені" мен "менікіні" айрыланын

"лді" деп ат ойыпты кейбілмес".

...

"Кп адам дниеге бой алдыран,

Бой алдырып аяын кп шалдыран,"

...

"лді деуге сыя ма, ойландаршы,

лмейтын артына сз калдыран..."

Абай шыыс ойшылдары мен аындарыны даналыымен сусындаан. Сонымен бірге орысты оамды-филос. аыл-ойын да жетік білген. Каза кемегері Сократ, Платон, Аристотель ебектерімен жасы таныс болды. Сонымен катар ол Спенсерді "Тжірибелерін", Льюисті "Позитивтік фило-софиясын", Дреперді "Еуропа аыл-ойыны даму тарихы" атты туындылары мен Милльді, Бокльді жне таы баса кптеген авторларды да шыармаларын оыан. Батысты ркениеті мен философиясы, оамды ойды даму тарихы, ылымы мен мдениеті Абайды рухани есею жолында елеулі рл аткарып, Батыс пен Шыыс мдениеттерін оны з дниетанымында тамаша штастырды. Абайды негізгі зерттеу объектісі -адам. Абай адам проблемасын руханилы, ндылы трыдан зерделеді. "Толы адам" мселесін ктерді. "Абайа шыыстан кірген бйымдарды басы ислам діні", - дейді уезов. "рбір алым - хакім емес, рбір хакім - алым", "Адаспай тура іздеген хакімдер болмаса дние ойран болар еді" - деген пікір - ламаны филос. кзарасы. Жалпы, Абайды . кркемдік, леум. гуманистік жне дінге кзарастары тере білінген ебегі - ара сздері. Абайды ара сздері (алия) - лы аынны сз неріндегі кркемдік куатын, филос-даы даналы дниетанымын даралап крсететін классикалы стильде жазылан прозалы шыармасы. Жалпы саны ыры алты блек шыармадан тратын Абайды кара сздері таырыбы жаынан бір баытта жазылмаан, р алуан. Абайды ара сздеріндегі гуманистік, аартушылы, леум. ойлары дін туралы пікірлерімен бірігіп, ттас бір аза халыны филос. концепциясын райды. Оны кара сздеріні бірнешеуі е алаш 1918 ж. Семейде шыан "Абай" журналында жары крді. Кейіннен, Абайды ара сздері орыс, ытай, француз, т.б. кптеген лем тілдеріне аударылды.

Аын шыармалары 19 асырда да азастанда демократиялы оамды ойды алыптасып, дамуына негіз болан басты-басты идеялы ш айнардан нр алды:

1) азаты ауыз дебиеті мен ткен замандардаы жазба ескерткіштерінен сусындаан алдыы атарлы халыты дстр;

2) ежелгі жне орта асырдаы Шыыс ойшылдарыны тадаулы шыармалары;
3) орысты материалистік философиясы мен демократиялы мдениеті, сол арылы дниежзілік (е алдымен Батыс Европаны) философиялы ойды жетістіктері.

уезов бл идеялы баыттарды бір-бірімен табии штасып, жаласып кететіндігін айта келіп, Абай дуірі шін осыларды ішінде шінші айнармен, орыс классиктеріні шыармаларымен таныстыты маызы аса зор боланын, азастандаы оамды ойды болашата жандана тсуіне ыпал еткенін атап крсетті.

1. Шоан мен Ыбырай аартушылы ызметтері.Шоан

Улиханлы Орта Азия елі іргелі де ауматы цивилизацияны жасаан елдерді бірі боландыын алаш таныан рі ылыми трыда жазан алым. зіні саналы мырында елдікке ызмет етті. Брінен брын зімні аза елімді, одан со Сібірді, одан со Ресейді, содан со бкіл адам баласын жасы кремін» - деген даналыы бар. Демек, лтты сюді лгісін крсеткен.

Ш.Ш.Улиханов аза халыны тарихы мен этнографиясын зерттеуге ерекше назар аударандыы жайында 1857 жылы орыс зерттеушісі Г.Н.Потанин былай деп жазан еді: «Чокан все более и более углублялся в историю Востока; какие-то загадочные отношения киргизского племени этой истории, среди которого являлись имена древних народов усуней, кереев, найманов в качестве имен поколений, заставляли его задумываться и может быть мечтать сделать разоблачения в древней истории Востока посредством данных, которые представляют народные предания и остатки старины киргизского народа». Шоанды аза халыны шыу тегі (этногенезі) мселесі, халы рамына енген р-трлі ежегі ру-тайпаларды тарихы тере толандыран. деби тілі бай Шоан бейнелеу нерінде де лы суреткер. Оны зергерлігі Пушкин, Гоголь, Лермонтов суреткерлігімен те болан. Шоан – лы азан революциясына дейін адам бейнесін суретке тсірген жалыз аза болды. Шоан жиырма жасында-а орыс алымдары арасында беделді болан. Семенов Тянь-Шанскийді зі Орта Азия мселелеріне келгенде Шоанды ана бедел ттан. Шоан тарихта «Шыыстану леміні аспанынан йрыты жлдыздай жар етіп те шыан таажайып былыс» (Н. Веселовский жне шыыс зерттеушілері) деген атпен алтын ріппен жазылан.

Жасаан сапарларында білімі мен таланты арылы айрыша кзге тскен шоанны скери лауазымдары да жоарылатып, 1856 жылы поручик, ырыз жері мен Шыыс Тркістанда жргізілген экспедициялы жмыстарыны табысты аяталуынаорай уелі штабсротмистр, содан со ротмистр шеніне ктерілген. Шоанны ылым мен нерге атысты мралары – Санкт-Петербург аласындаы ылыми мекемелере мен архивтерде, кітапханалар мен музейлерде жинаталан. Олар КСРО А Ленинград блімішесіні оры, КСРО халытары этнографиялы мемлекеттік музейі мен лы Петр атындаы Антропология жне этнография музейі болып табылады. Негізгі ебектеріні бірі – «Жоария очерктері». 1854-1858 жылдар аралыындаы сапалары мен ашария экспедициясында жинаталан аса нды ыруар материалдарды негізінде бл ебегін 1860 жылы Петербургте жазан. Шоанны осы ебегі Петербург ылыми Академиясыны рметті мшесі, жаратылыс зерттеушісі А.Бекетовты редакциялыымен алаш рет 1861 жылы «Орыс География оамы жазбаларында» жары крген. Ал, 1857 жылы Шоан ырыз еліне саяхатын бастайды. Мнда ел «ырыздар жайындаы жазбалар», «Ыстыкл сапарыны кнделіктері», «ытай империясыны Батыс провинциясы жне лжа аласы», «Ыстыклге бару сапары» деген зіні йгілі ебектерін жазан. «Ыстыкл сапарыны кнделіктерінде» Шоан ырыз бен аза халыны тек тілдік мнерінде ана емес, сонымен атар сулет нері лгілері, ескерткіш оюлары те сас екендігін жазады. ырыздар ХІ-ХІІ асыра жататын Рубрук кемпір тастарын мдени мра деп санаан.

Бдан кейін осы жылды 25 мамырында Сантаса келеді. Алатау ырыздары Сантасты ырыз ханы Есімге байланысты жасалан – дейді. Сантас – сана тас – дейді Шоан, Сантас асуы бойында оба трінде олдан ктерілген тас йінді. Тас йменні биіктігі 3, айнала клемні аумаы 35 лаш, яни азіргі лшем бойынша 48*48 м.

Шоан «ырыздардаы шаманизм алдытары» ебегінде осы оба ктеру ісіні кейін ел ішіндекмбез, ескерткіш трызу ісімен алмастырыланын айтады. Шоан 1957 жылды я, 26 мамыр кні ырыздарды ырчысы «Манасты» тыдайды. Шоанны сулет нері жайында жазан ебегі – «Ежелгі мралар» олжазбасы». Мнда ол Манас кмбезі жайлы жазады. Шоанны бір жыл екі ай Жоарияа, ашарияа жасаан сапарларыны нтижесінде оны бірнеше ебектері дниеге келді. Атап айтанда, «Ыстыкл сапарларыны кнделігі» ебегі бірер айды ана жемісі. Жоарияда бар боланы бес ай, ашарияда алты ай (1858 ж. 1 азан - 1859 ж. наурыз) болып, сол сапарларыны нтижесінде «ырыздар туралы жазбалар», «Шыыс Тркістан саяхат кнделігі», «ашарияа баран жне ашариядан Алатау округіне кері айтан сапарларымыз туралы», «Алтыншаар немесе ашария туралы» атты крделі зерттеулер жазып шыты. Ал осы жасаан саяхаттарыны, Ыстыкл сапарынан – сулет жаынан Шоана айрыша сер алдыран ырыздарды – Манас кмбезі, Брама мнарасы жне Тасрабат керуен сарайы. Тасрабат ырыз ССР- Нарын облысындаы Атбасы ыстаыны 80 км кншыысында, Фрунзе–Торугарт автожолынан 18 км жерде. Тасрабат керуен сарайыны салыну тарихын Шоан былай баяндайды: «Бл Орта Азиядаы е ірі архитектуралы ескерткішті Х. ІІ жартысында мір срген Абдулла хан ІІ ибн Искандер салдыран». Мны Шоан «ырызстанны ежелгі дуірден бгінге дейінгі архитектурасы» ебегінде кездестіреміз.

Ш.Улиханов зін лемге паш еткен ашарияа сапарын 1858 жылы 1 азанда бастайды. Мнда барлыы алты ай яни 1859 жылды наурыз айына дейін болады.

Шоан «Алтыншаар немесе ашария туралы» жазбаларында Шыыс сулет нерін былай суреттейді: «Мсылман зираттарыны стіне салынан имараттарды - орта асырлардаы христианды моносртьлар сияты сатап отыран бай азыналары бар» – дейді де, Орта Азиядаы сулет нерлеріне тоталады. Олар: ргеніштегі Палуанахмд, Бхар маындаы Пах ауеддин Наишбенди, Ташкенттегі Зеібаба мен Ахрар Ули ожа, Тркістандаы Ахмед Иассауи зираттарын атайды. Шоан ашарияа Семейден Аягз – апал – Алтынемел, Нарын арылы барады. Ал ашарлытар туралы: «Алтыншаар немесе ашария туралы» ебегінде: «ашариялытар Шыысхан заманыны зінде-а мсылман дінінде, сол кезде зіні жазу нері бархалы боланжне оларды моолдар білімді халы боландытан хатшы есебінде іс жргізушілік ызметтерінепайдаланан».

Шоан ашария сапарынан кпесінен суы шалып, атты науастанып оралады. «ашарияа баран жне ашариядан Алатау округіне айтан сапарымыз туралы» ебегінде ашария сапарынан жинап айтан мліметтерін жеке маала етіп жазбаын айтан.

«азір мен Алтыншаар жніндегі яни Шыыс Тркістанны батысындаы алты аласы жніндегі жазбамды сынамын. Бл жазбаны бес тарауа блген едім. заа созылан науасым бл мааланы тгел жндеп жазуа ммкіндік бермей отыр». Шоанны ашария сапарындаы аармандыа толы ебегі ескеріліп, «улие Владимир» орденімен марапатталып, скери дрежесі штабс-ротмистрлікке скен, ашалай сыйл алан. Александр ІІ арнайы абылдаан. Бауырындай болып кеткен орыс ламалары Ф.Достоевский, П.Тянь-Шанский, Н.Потанин, А.Врангель, А.Голубев.

Шоанны ашария жнінде жасаан есеп баяндамасы сырат салдарынан зінен брын 1860 жылы 27 атарда жетеді. Ал зі Петербургке апан айыны соында ана барады. Осы жылды 4 мамырында оамны толы мшесі Шоан Шыыслы Улиханов Певческ кпірі тірегіндегі Орыс География оамыны птерінде зіні ашарияа саяхаты жайлы орытындысын баяндайды.

«Заманында ылыма елеулі лес осан», «асан данышпан» (Потанин) нер зерттеушісі ретінде шпес із алдыран Ш.Улиханов 1865 жылы 10 суірде айтыс болады. Сйегі Кшентоан ыратына ойылады. Бл ескерткіш 1871 жылы 26 арашада генерал Кауфман жасатан.

лемге зіні саяхаты сіресе «ашария сапарымен» йгілі болан Ш.Улиханов зіні амшыны сабындай ана ыса мырында шпес мра алдырып кетті. Ресей Шоанды «Еуропа мен Азияны байланыстырушы немесе Еуропаа ашылан терезе» деп атаан. Бл бір ана ыруар адамны жемісі.

Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 20 азанда азіргі останай облысыны Затобол ауданында дниеге келген. кесі Алтынсары ерте ліп, атасы Баложаны трбиесінде болан. Атасы з заманыны беделді адамдарыны бірі болан, заман аымын аарыш, оу -нерді маызын жасы тсінген Баложа би 5 жасар Ыбырайды Орынборда ашылма болан, болаша орыс- аза мектебіне жаздырып ойды. 1850 жылы сол мектеп ашыланда тскен 30 аза баласыны бірі - Ыбырай болан.

аза балаларын орысша оыту арылы олардан аза даласын билейтін патша чиновниктеріне кмекші кімдер даярлау маќсатымен ашылан мектепке Баложа би де немересін осы мітпен берген. Біра Ыбырай мектепті жан- жаты білім алуа пайдаланан. Сондытан ол сабаты ерекше ынтамен оиды. Сйтіп, мектепті 1957 жылы “те жасы” деген баамен бітіреді.

1859 жылы Ыбырай Алтынсарин Орынбордаы Шекаралы комиссияа тілмаш болып ауысады. Ол кезде ол Шекаралы комиссияны траасы, шыысты зерттеуші белгілі алым, профессор В. В Григорьевпен жасы танысады. Атасы Баложаны жасы білетін жне сыйлатын Григорьев Ыбырайа аса ілтипатпен ќарап, зіні бай кітапханасын пайдалануа оан ммкіндік берген. Осы кітапханада Ыбырай Григорьевтіѕ кмегімен орыс жазушыларыны шыармаларыны, орыс жне дние жзі аартушыларыны ебектерін лы адамдарды мірі жайлы кітаптарды кп оыан.

1876жылы Ыбырай Петербург, азан алаларына барады. Орысты аартушылы жйесін, орыс аартушыларыны ебектерін зерттейді. Солара еліктеп, аза тілінде оу ралдарын жасауды ойлайды.

Сйтіп Ыбырай “аза хрестоматиясы” 1879жылы Орынборда басып шыарады. “Бл кітапты растыранда мен,-деп жазды Ыбырай хрестоматиясыны алы сзінде, -біріншіден, осы бізді ана тілімізде тыш шыалы отыран жалыз кітапты орыс-аза мектептерінде трбиеленіп жрген аза балаларына оу кітабы бола алу жаын, сонымен абат жалпы халыты оуына жарайтын кітап бола алу жаын кздедім”. Сол масатпен Ыбырай “аза хрестоматиясын” балалара арналан ледер мен шаын гіме – новеллалардан растырды. Оларды біратарын зі жазды, біразын сол кездегі орыс оулытарынан алып еркін аударды.

1879жылы Ыбырай Торай облысы мектептеріні инспекторы ызметіне таайындалады. Бл оны аартушылыќ ызметіні ке ріс алуына жол ашады. Ол жаа лгідегі мектептер ашу ісімен шылданады. 1879-1883жылдар арасындаєы Торай облысыны трт уезінде ( Торай, Ырыз, Троицк, Атбе) уездік жаа мектептер ашады. 1883 жылы Торай аласында олнер мектебі ашылады. 1887жылы Ырызда ыздар мектебін йымдастыруы – лы аартушыны ол трыда жасаан лкен ебегі. 1881 жылы Орск аласында тыш малімдер мектебі ашылды.

аза халын мдениетке ндеп, халы аарту мселесінде кп ебек еткен азаты тыш педагогы, рі аын, рі жазушы Ыбырай Алтынсарин 1889 жылы дние салан.

Дріс 6.

ХХ . басындаы Алаш зиялыларыны