Еуразияшылы ілімге атысты кзарастары

жылы Ресейде патша кіметіні латылуын аза Елі азатты ретінде абылдады. Осы масата жету шін олар азаты лтты саяси партиясын ру жолын іздеді. Олар «аза» газеті арылы аза халына арнайы ндеу жолдады. 1917ж. 21-26 шілдеде Орынборда болан «Бкілазаты» съезде Алаш партиясы алыптасып, басшы органдарын сайлады. Оны рамына лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов, Мстафа Шоай, Мхаметжан Тынышпаев т.б. кірді. Бл партияны сол жылы 5-13 желтосанда Орынборда ткен екінші съезінде аза автономиясы Алашорда кіметі – лт Кеесі рылды. «Алаш» партиясыны бадарламасы бекітілді. Ол негізгі 10 бліммнен трады. Олар: 1) Ресей демократиялы федерация болып жариялану туралы; 2) Ресей рамында аза лт автономиясын ру; 3) Халытар арасында те ыты орнату; 4) Дін туралы, дінді мемлекеттен ажыратып шыару; 5) Елдегі билік жне сот туралы; 6) Елді орау, скер жне халыты милиция ру; 7) Халыты табысына арай салы салу; 8) Жмысшылар туралы; 9) ылым жне білім туралы; 10) Жер мселесі.
Жаа рылан кіметті рамына 15 адам кірді, оны траасы болып лихан Бкейханов бекітілді. Азамат соысы басталанда Алашорда кіметі екіге блінді: оны Батыс азастандаы блігін Халел, Жанша Досмхамедовтар, Шыыстаы блігін лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов т.б. басарды. Біра Уаытша кіметті мірі де за болмады. 1917ж. 25 азанда Уаытша кімет лап, оны орнына большевиктер басаран Кеес кіметі орнады. Бл жмысшылар мен шаруаларды билігі орнаан кіметі еді.

«Алаш» партиясыны облысты йымдары 1917 жылды азан айынан алыптаса бастады. .Бкейхановты тiкелей йымдастыруымен жне басшылыымен шамамен азанны 12-20-сы аралыында партияны облысты йымдары алдымен Семейде, кейiн Омбыда, ал арашаны 10-ына арай Орынборда ашылды.

Алашты аиы аыны Слтанмахмт Торайыров зiнi «лиханны Семейге келуi» атты мааласында 1917 жылды кзiндегi «Алаш» партиясыны Семей облысты комитетiн руа байланысты осы бiр саяси оиаа ерекше мн бере келiп:, тмендегідей жыр шуматарын арнаан еді:

«Кш бастаан ерiмiз!
уанышта елiiз.
Тбемiз ккке жеткендей,
Ккiректен бгiн кеткендей,
Сiздi крiп шерiмiз.
Елiiздi бл шаын,
Алаш туын м баын,
Кзбен крiп тлендi,
Кптен бергi терiiз,
Алаш туын ола алан
араыда жол салан
Арыстаным, келiiз!» –

Съездi соы кнi жаа алыптаса бастаан партияны басшысы Бкейханов ресейлiк кадеттер партиясына мшелiктен шыатынын айтып, оны зiндiк себептерiн млiмдедi. Партияны йымды трыдан рылуы кзге, яни бкiлресейлiк рылтай жиналысына депутаттар сайлау науанына тстас келдi. Мселен, «аза» газетi зiнi бас мааласында партияны атын «Алаш» ойып, оан тiлектестердi рылтай жиналысына депутаттыа кандидаттар тiзiмiн осы партияны атынан жасауды сынды. Сонымен бiр мезгiлде «аза» басармасынан барлы облыстардаы аза комитеттерiне аза саяси партиясыны атын «Алаш» ою туралы жеделхаттар жiберiлдi.

«Большевиктер» халымыза оам дамуында, экономика саласында з бадарламасын сынды. «Алашордашылар» з бадарламасын бл топпен тайталаса отырып, халыа айта руды, ркениетті жола тсуді жоспарларын сынды. аза халы шін «большевиктер» бадарламасына балама бадарлама болып «Алаш» бадарламасы болды.

2. Алаш идеясы – лтты идея.Алаш зиялыларыны лт мддесі

жолындаы ызметтері сан ырлы. аза лтыны тарихи санасын ктеру жолында аянбай ызмет етті. . Бкейханов Ресей императорлы география оамыны ызметіне ызу араласты. 1896 жылы оны Батыс-Сібір бліміні мшесі болды, ал 1901 жылы оны басару комитетіне сайланды. Оны тарих саласында жазып алдыран «Исторические судьбы Киргизского края и культурные его успехи» атты алашы ебегі 1903 жылы «Россия. Полное географическое описание нашего отечества» деген кп томды альманахты 17-ші томына еніп, Санкт-Петерборда жары крді. Шыармада аза лкесіні тас дуірінен бергі тарихы крініс тапан. Сонымен бірге аза даласыны соы асырлардаы мір-тарихын сипаттаан. Бкейханов аза мемлекетіні пайда болуыны тарихи кезедерін, даму задылытарын да тере зерттеген. Бан оны р жылдары Ресей императорлы география оамы Батыс-Сібір бліміне араан Семей блімшесіні басылымдарында жарияланан «Из переписки (писем) киргизских ханов, султанов», «Из переписки хана Средней киргизской орды Букея и его потомков» жне «Из бумаг султана Большой киргизской орды Сюка Аблайханова» атты ылыми жарияланымдары ку бола алады. Бкейханов назарынан Кенесары асымлы бастаан лт азатты ктерілісі де тыс алмаан. Оны бл таырыпта 1923 жылы Ташкентте «Материалы к истории султана Кенесары Касымова» атты кітапшасы шыан. .Бкейханов халыты ауыз дебиеті мраларынан лгі алмай лтты дебиетті ркендеуі ммкін емес деп тсінген. Ол ауыз дебиеті туындыларын жинауа кп кш салды. Сондай-а оам айраткері тыш абайтанушы да болды. Абай шыармаларын жаа заманны тынысы, лебі деп тсінді, алыптасып келе жатан азаты жаа лтты дебиетіні бастамасы деп баалады. Абайды ледері мен наыл сздерін жинатауа атсалысты. Абайды ледері мен ара сздеріні тыш жинаын редакциялап, жинаты 1909 жылы Санкт-Петерборда басылып шыуына ол шын берді. Бкейхановты кейінгі рпаа алдыран деби мрасыны е клемдісі кркем аударма. Тржімаларыны ішінде орысты классик жазушылары Л.Толстой, А.Чехов, В.Короленко, Д.Мамин-Сибиряктармен атар, Еуропаны аламгерлері, сондай-а, нді, тркі тектес халытарды деби шыармалары бар. Ол кркем аудармаларыны басым кпшілігін 20-30-шы жылдары аралыында, КСРО халытарыны орталы баспасындаы аза секциясыны деби ызметкері болып ызмет етіп жрген кезінде жасаан. Бкейханов аза жне орыс тілдерінде атар жазан публицист. Оны аламынан шыан маалалар Санкт-Петербордаы «Сибирские вопросы», «Биржевые ведомости», «Новая жизнь» секілді басылымдарда жиі шыып тран. Ол халыты сана-сезімі мен лтты мдениетін ктерудегі баспасзді орасан зор маызын баалай білген. Бкейхановты атаран ісі, кейінгі рпаа алдыран аманат-мрасы лі де жан-жаты талданып, зерттеле тспек.

.Бкейхан 1915 жылы 22 апанда «аза» газетіне «Неміс мдениеті» атты маала жариялады. Мнда Германия жртыны Еуропадаы мдени-тарихи орны мен леуетін сараптайды. «Мдениет ілгері басан сайын, ала зорайып, алада табан аы, мадай термен кн крген адам кбейеді. Зор аладаа адам есебінен мдениет дрежесі сыналады» деп жазды.

Адамзатты жалпы мдениетін «рухани мдениет» жне «нрсе затына жалынан мдениет» (материалды мдениет) деп бліп крсетіп, «й зімдікі деме, й артында кісі бар» деген азаты сзі бар. Сені рбір адамыды, р сзіді адып отыран билік бар. Жарайды, сендер жалпыаза съезін шаырасыдар, онда саясат туралы сз болмай оймайды. Соны брі билікті лаына жетсе, сендерді р айсыды жргізбейді. Сондытан бл гімені оя трыдар. Уаыты келгенде крерміз» деген. Тарихшы М. ойгелді «Баытжан аратаев, Райымжан Мрсеков, Жаанша Сейдалиндерді стаан баытыны стратегиялы жне тактикалы трыдан дрыс еместігін уаыт крсетті»,-деп зерделеген еді.

лихан Бкейхан сол кезедегі оамды-саяси ахуалды те тере рі жасы тсінген: «аза жерінде оныс аударушы орыс шаруалары мен орыс казактарыны саны басым рі оларды олында ару бар. Жне билікте соларды жаында. Біз уелі оларды ішке тартып, біз сендерді ешайда умаймыз, сендерге жаулыымыз жо, бірігіп мемлекет райы, бірлесіп рекет етейік деп олара тсіндірейік. Сосын барып, туелсіздікті жариялайы»,- деген. Тарихшы Ммбет ойгелді «Алаш» сол кездегі еуропалы лгідегі лтты демократиялы партия болан. Партияны басты жаты саналатын бадарламасыны зі сол тстаы батыстаы кез келген партияны бадарламасынан кем болмаан», - дейді.

«Алаш» станымы - халы станымы, лт станымы. аза анша мір срсе «Алаш» сонымен бірге мір сретін болады. «Алаш» идеясы - халыты ндылытарын сатау, оны рпаа жеткізу идеясы. Ал біз шін е лкен ндылыымыз ол бізді атамекеніміз - аза жері, оны асты-сті байлыы. «Алаш» идеясы сол азаты асты-сті байлыын рпаа жеткізу шін жасалан идея. «Алаш» зиялылары ондаан жыл бойы осы масат шін кресті. «Алаш» зиялылары аза халыны з мемлекет туелсіздігін алу шін тер ткті. «Алаш» ксемі лихан Бкейхановты: «Мемлекеттігі жо халы - жетім халы» деген анатты сзі содан алса керек-ті. Мемлекеттігі жо халы, ора халы, жалта халы деген сз. «Алаш» зиялылары мемлекет шін, лт шін кресті. «Алаш» зиялыларыны масаты аза деген халыты барлы рухани ндылыын, салт-дстрін рпаа жеткізу болды.

Алаш зиялылары Еуразия кеістігіндегі аза Еліні мртебесі биік болып, лемдік ркениеттен зіне тиесілі орынды иеленуі шін з мірлерін арнады.