Еділ бойы халытарына жататын этностар

. Финтілдес халытара Орал тауларынан Балты теізіне дейін таралан эстон, корел, лопар, вепс, комизыряне, коми-пермяк, удмурд, марийц жне мордва халытары жатады. Келесі топты тркі халытары- чуваштар,еділ бойы татарлары, башрттар Орталы Еділ бойы жне Орал маында Еділ бойы татарлары мен башрттар, Молдавиядаы гагауздар Украинаны аралас аудандарында трады. Мнда ндіеуропа халытарынан летто-литовтар, оан жататын литовтар жне латыштар сонымен атар Батыс Монолиядан XVII . оныс аударан монолтілдес алматар мір среді.

Шыыс Еуропаны славян емес халытарыны тп-тамыры еуропоидты нсілге жатады. Орталы Еділді, Орал маыны халытарында монолоидты нсілді аралас белгілері байалады. Бл ерте кезден бастап еуропеоидтар мен Сібірден келген монолдарды арасында атынасты боланымен тсіндіріледі.

Финтілді халытарды байланыстары Орал маы мен Прикамьем оларды б.з.б. II м.ж ата-бабаларыны Орталы Еділ бойы мен Батыса жылжуы, б.з.б I м.ж. олар Балты теізі мен Кольск тбегіне жетпегінен басталады. за орналасу процесінде жекелеген жне араласан тпкі халыпен осылып финтілді халы тобы алыптасты, оларды алашысы перм халытарын райды, екіншісі- поволждік финдер жне шіншісі- солтстік-батыс финдер. Марий тілі перм жне мордов тілі арасынан орташа дрежені райды. Мардов тілі балты маы финдеріні тілдеріне жаын.

Еділ бойы жне Орал маы бойындаы тркі халытарыны этногенезі рделі тарихи жадайлармен Еділ бойына лы халытарды оныс аудару кезеіндегі иындытармен байланысты. Ежелгі тріктер Орталы Еділ бойында б.з. бірінші асырында пайда болды.

Кейін трік халытарыны здіксіз оныстануы Алтын Орданы лауына дейін жаласты. VII-VIII . Солтстік Кавказдан жылжып келген бларлар Еділ бойын, отстікте Кама саасына дейін оныстанды. Мнда XIII . татар-монолдар кйреткен Волж Блар мемлекеті алыптасты (X ). Бларлар Еділ бойындаы тркі халытарыны шыу тарихына лкен із алдырды. Чуваш халыны негізін кейін Блар мемлекетіні рамына кірген ежелгі тріктер, суварлар, суваздар алады. Блария лааннан кейін олар жергілікті марий халын ыыстыра отырып, азіргі Еділ бойына оныс аударды.

Чуваштарды тілі трік тіл тобыны блар-хазар тармаына жатады. азан татарларыны шыу тегіне бларлармен атар XV . азан хандыыны негізін алаан ноаймен тайпалары да лес осты. Башрларды алыптасуына тркі тайпаларымен атар ыпшатар да лкен із алдырды, осылайша, башр тілі тркі тіл тобыны ыпша тармаына жатады. Башрларды ата-бабалары Алдыы Орал халыны тркіленген угор тобы деуге негіз бар. аза фольклорында башрлар «естек» этнонимімен аталады бл оларды шыу тегіні угро-фин екенін крсетеді.

Летто-литов тайпаларыны алыптасуы кршілес ежелгі славяндарды оныстану рдісімен атар жрді. Летто-литов тілі баса ндіеуропа тілдерімен салыстыранда славян тіл тобына жаын. Латыш жне литов халытарыны негізін летто-литов тайпалары рады.

Молдав халыны негізінде Рим патшалыы кезінде романданан дак-фракий тайпалары жатыр. Соы уаытта молдавандар мдениет жне тіл жаынан ерекшеленген шыыс славян халытарыны ыпалын сезінді.

13.Кавказ халытары. Сырты физикалы келбетіне арай еуропоидты нсілге жатады. азіргі кезде Кавказда олданылып жрген, Кавказ халытарыны кбісі- грузиндер, абхаздар, абазиндер, адыгейлер, черкесстер, кабардиндер, шешендер, ингуштар жне Даыстанны кумыктардан баса халытары сйлейтін тіл-кавказ немесе яфет тілдері. Бл тілдер бір-бірінен згеше жне блшектенген. Соы уаытта кавказ тілдері бір тіл тобына жатпаан деген пікір айтылып жр.

Келесі тіл тобын иран тармаына жататын ндіеуропалы тілдер райды. Кавказды иран тілдес халытарыны алыптасу жолы ртрлі. Солтстьік Кавказда б.з.б. I м. ж. бастап иран тілдес халытар кшіп жрген. Халытарды лы оныс аудару кезеінде тауа ыысан аландар кавказ тілдес халытармен араласып, осетиндерді алыпатасуына ыпал еткен.

Армян халыны алыптасуы Кавказ бойымен байланысты. Армян халыны шыу тегіне б.з.б II м. ж. Балан жарты аралынан келген ндіеуропа тайпалары ыпал еткен. Шыыста олар армян жне халдармен араласа тсті.

Кавказ халытарыны шінші тіл тобын зірбайжан, Даыстандаы кумыктар, балкарлар, арашайлар жне Солтстік Кавказдаы ноайлар сйлейтін трік тілі райды. Бл халытарды шыу тарихы тріктерді Солтстік Кавказа жне Кавказды ары жаына оныстануына байланысты. Солтстік Кавказда р уаытта келген н, болгар, хазар, ыпша тайпалары жергілікті кавказ тілдес халыпен атынаса тсті жне оларды біраз блігі тркіленді. Осылайша тілдері ыпша тармаына жататын кумыктар алыптасты. ыпшатар тіл жаынан бір-біріне жаын балкар жне арашайларды шыу тарихында маызды орын алады.