Л.Н.Гумилевті теориялы тжырымдамаларыны мнісі мене ерекшеліктері

Лев Николаевичті соында лан-айыр мра алды. Сол мол мрадан алаш рет арпып алып жариялаан ебектеріні зі 15 том.

рине, мселе санда емес. Лев Николаевич ебегіндегі тосын да ты ойларды, мейлі, о болар немесе теріс болар, лі де талай рпаа ден ойдырып, лі де талай-талай ылыми ізденістерге тыр болатыны ха. йткені, Лев Николаевич Гумилев бар болмысын, барша мырын ылыми шындыты іздеуге арнаан жан. Басасын былай ойанда, оны ажайып эрудициясы мен логикасы тариха ікр ркім шін тамаша таылым болатынына кмн жо.

Лев Николаевич ебектерінде ты ойлар, тапыр тжырымдар, тосын идеялар кп. Оны брін тптіштеп айталау мейлінше кп уаыт алар еді, блкім олай ету ажет те болмас. Сондытан, йгілі алымны ебектеріндегі е бір жоталы-жоталы деген идеялар мен ой-тжырымдара ысаша тоталып ткен жн.

Тарихшысы,алай десе де, Лев Николаевич е алдымен Ресей тарихшысы. Оны барша ебегі, сайып келгенде, Ресей тарихымен штасып, Ресей тарихын танып-тсінуге ызмет етіп жатады. Оан ылыми ала болан лы Даланы тарихы да, тптеп келгенде, Ресей тарихыны илы рдістерін танып-тсінуге мрынды болып отырады. Бл ретте, ол зіні табиатына тн батылдыпен, Ресей тарихыны е бір атада кезеіне із салан алым. Ол кезе ХІІІ-ХV асырлар аралыы болатын.

Тарих ккжиегінен XIII асыра дейін-а тбе крсетіп лгерген Русь 1250 жылдан бастап, табандатан 250 жыл бойы тым-тырыс кй кешкен сияты болатын. Тек, XV асыра арай Еуропа монархиясы есе ктеріп, рымны (Византия) мрасына талас басталан кезде, трік лигасына арсы йымдасан еуропалы мемлекеттер коалициясыны сапынан Московия да крінеді. Оан дейінгі 250 жылды атада Ресей тарихында тарихи тежелу кезеі трысында арастырылып, оны ныкері ретінде моол шапыншылыы мен Алтын Орда езгісі клдене тартылатын.

Лев Николаевич бл мселені млде басаша арастырады. Этнос дамуыны тарихына диахронды салыстырмалы жйені олдана отырып, бан дейінгі еуроцентристік тжырымдамаларды кеудемсо бопсасын натылы айа-деректермен шкерелейді. Баса, осы уаыта дейін адамзатты Батыс пен Шыыса блу еуроцентристік тарихты философиясы тудыран жасанды тсінік екен. Мндай жасанды тсінік роман-герман суперэтносын лемні алан блігіне арсы ою шін ажет болыпты. Ал Ресей суперэтносы, оулытарда жазыландай, дербес этнос ретінде Киев Русі кезінде алыптаспапты. Алтын Орданы жаымды ыпалыны арасында ХІІІ-ХІV асырда есе ктеріпті. Сйтіп, папалы Еуропаны анды шегелінде кетуден аман алыпты. Демек, моол шапыншылыынан Еуропаны орап алма болан Русь емес екен. Керісінше, Русьті Еуропаны жтып оюынан аман алып калан Моол лысы екен. Мндай аиатты азіргі ресейліктер басаша жорып жргенімен, сол кезді ахуалын дрыс тсінген улие Александр Невский найзасыны шын Еуропаа аратып, арасын хан ордасына сйепті. Керек десеіз, Куликово шайасында Орданы е тандаулы сайыпыран жауынгерлері Дмитрий Донскойа жатасаны жнінде блтартпас дерек бар...

ысасы, Гумилев ілімі ортаасырлы Ресей тарихына млде жааша арауа шаыратын идея екенінде дау жо. рі-беріден со, бл жерде Ресей тарихына атысты Лев Николаевич кзарасыны жаалыы немесе тосындыы мнді болмаса керек. Мселені мні, тарих шіркінні алдынала сайлап ойан прокруст алыбына сыя бермейтінінде болып отыр. рі-беріден со, мселе жаа идеяны сынылуында да емес, мселе брыннан алыптасан жаса ой-тжырымдара кмнмен арауды басталуында. Яни, ылым кеістігіні ккжиегін кеейте тсуге таы да бір ммкіндік бар деген сз.

Лев Николаевич Гумилевке дейін этнос, яни халы, лт, жрт(национальность) дегеніміз – тіл, мемлекеттік билік, тарихи аым (инерция), мір, салт біріктірген адамдардыоамдастыы деп тсіндірілетін. Ал Лев Николаевич болса, этносты натылы категория ретінде арастырады. Яни, этнос дегеніміз – зіндік шек-шекарасы бар, зіндік алыптасан мінез-лы бар, зіндік ішкі рылымы бар, уаыт аясында зіндік задылытармен згеріске тсіп отыратын бірттас жйе дейді.

Брын (соцжйе кезінде) этнос немесе этникалыауымдасты дегеніміз тарихи-табии жолмен алыптасатын леуметтік категория делінетін. Ал Лев Николаевчи болса этнос дегеніміз био-географиялы категория дейді. Жай ана био-географиялы категория емес, этнос дегеніміз – леуметтік жне формациялы рылымнан (устройства) тыс, леуметтік проблемаа кіріптар болмайтын жаралым дейді. Мны зін этнос тарихы мен табиат тарихыны шендесуі арылы болатын антропосфералыбылыс деп біледі. йгілі алымны ой-тжырымы бойынша, біріншіден, этносты кш-уатын зі тіршілік ратын табии ортамен кіндіктес, екіншіден, рбір этнос тіршілік ру барысында леуметтіккеістігін дайы лайтып отыруа бейім болады. Ал этносты алашы жаралымына космос уаты сер етеді. Сол серді нтижесінде айрат-жігері ерекше "пассионар" адамдар алыптасады. з кезегінде пассионар адамдар содарынан алы тобырды ертіп, здеріне арсыластара (субпассионарлара) тойтарыс беріп, зіне дейінгі "мдени жаралымды" жойып,"этнос"деп аталатын жаа ауымдастыты алыптастырады. Мны брі де оршаан ортамен біте айнасан ттастыта жзеге асып жататын рдіс. Яни, рбір этносты е алдымен био-географиялы былыс ретінде абылдау керек. Этнос био-географиялыбылыс болса, онда зінен-зі оларды лшеулі мыр жасы болма. Ондай мыр жасты затыы детте 1200-1500 жыл шамасында болып келеді. Осынау лшеулі уаыт аясында этнос нобай танытып дниеге келеді, есе ктеріп етек жияды, ркен жайыпдамиды (акматикалы фаза), сонсо бірте-бірте лдырап сейіле бастайды (обскурация немесе аннигиляциялы фаза). Яни, этнос та адам сияты, балалы, жігіттік,артты шаты бастан кешеді. Бл рдіс "этногенез" деп аталады.

Міне, ыса-айырым тілмен тйіндеп айтанда, Л.Н.Гумилевті этнологиялы ой-тжырымдары осындай. Мндай ой-тжырымдар негізінен алымны "Этногенез жне Жерді биосферасы" деп аталатын ебегінде баяндалан.