О.Слейменовты «Аз и Я» ебегі; тадыры мен тарихи мазмны .

1975 жылы О. Слейменов «АЗиЯ» атты ебегінде «Игорь жасаы туралы жырды» зерттей келе, зіндік ылыми тжырым жасады. Яни, бл жырды тркі жне славян мдениеттеріні зара ыпалы нтижесінде туан шыарма екенін длелдеді. Кеес идеологтары О. Слейменовты тжырымдарын пантюркистік жне орыс мдениетіне арсы жазылан лтшылдыты крінісі деп айыптады. Мны авторды з сзімен айтанда: «Кейбір рккірек, лтты намысы озыш шамшылдара атты батаны: кне орыс ескерткіштеріне баса лт кіліні талдау жасап, пікір айтуы. Оларды ойынша мндай зерттеу, мндай пікірді, сіресе славян тркі халытарыны кне мдениеті жне оларды зара арым-атынасы туралы уелгі пікірді баса лтты кілі емес, тек орыс халыны кілі ана болатын». Дл сол кезде «АЗ и Я» кітабын оуа тыйым салынды. О. Слейменов уындалып, моральды ысым жадайына тсті. Ал шын мнінде Олжас Слейменовты з айтуынша: «Мен “Аз и Я” кітабын жазуа Дала мен Русьті тарихы ежелден ойындасып кеткенін, екі елді тарихты зына бойында негізінен жа­ын­дасумен, бауырласумен ткенін, ха­лытарды тіпті тілдері араласуа дейін жеткенін длелдеу шін кірістім. Тіл деген тарихи апа­ратты е бай оймасы. Мдениеттерді зара жаындасуыны е толы суретін біз тілден таба аламыз. Трікті “товарищ” деген сзі орыса ауысаны бекер деуге бола ма? рыс кезі­нен “ура” сияты сздер ана ауысады. “АЗ и Я” кітабыны ел назарын ерекше ау­дар­аныны басты себебі – мені “Игорь жасаы жайындаы жыр­ды” е алашы остілді оырманы бол­андыымнан. Мен сізге бір-а мысал келтірейін. Жырда “Се уримъ кри­чатъ подъ саблями по­ловецкыми” деген жол бар. Монолингвист аудар­машылар оны “се у Римъ” деп оыан. Сонда немене, Кончак ыпшатары Римге дейін баран ба? Енді Русь жерінен Рим деген ала іздей бастаан. Одан кейін Мскеуді кезінде “третий Рим” деп атаанын еске тсір­ген. Одан да болмаан со Переяслав князді­гін­дегі Римов деген аланы еске тсірген. Ал енді ос тілді оырманны кзімен арасаыз брі оп-оай орнына келе алады. “Уримъ” – кдімгі тркі сзі. йелді рім шашы. ыпшатар Игорь жорыынан кейін Руське айта шапанда йелдерді ша­шын кескен, сйтіп орлаан.

Талайлар мені тпкі ойымды тым арабайырлатып тсіндіреді. “АЗ и Я” кітабы тап бір “Игорь жасаы жайындаы жырды” аза жазан деп длелдейтіндей айтады. Бл – клкілі нрсе. Мен ол жырды ос тілді мегерген адам шыаруы, наты айтанда, тркі тілдерін де білетін орыс адамы шыаран болуы ммкін деймін. Тап-таза тілді табу ммкін емес. Корей тіліні 75 пайызын ытай сздері, француз тіліні 25 пайызын араб сздері райды екен. Соларды соан намыста­нып жатанын естіп крмеппін. Ал ткен асырды 70-ші жылдарындаы лыдер­жа­ва­лы рккіректік орыс тіліне тркі сздері араласан дегенні зін кешіре алмады. ркен жайан мдениет – згелермен дайы, жздеген жылдар бойы араласып-раласуды жемісі. Сз алмасу деген тілді кедейлігіні белгісі емес, бл оны даму стіндегі тіл екендігіні белгісі.

Баыт Кенжеевті мына бір айтаны те орынды: "азастанды деби трыда лем картасына енгізген дл сол (О.С.), себебі, ол шын мнісіндегі алашы халыаралы аза жазушысы болды. Олжас азатар туралы кп жазды жне сол жазандарымен бкіл лемді ызытыра алды. Мскеуліктерді оны кітаптарын алай дкен срелерінен сыпырып-сиырып алып кеткендері мені есімде. Ал, "Аз и Я" кітабы туралы ештее айта алмаймын, Бл мені лшылы етер кітабым..." (Мегаполис, 13,05.2004 ж.). Аын туындыларынан аза халы бастан ткерген жарын жылдарды уаныша толы сттері мен айыдан кілі алан лы міріні беттерін рауа болады. анша асырлар бойы лесіне тиген кптеген ауыр сынатарды басынан ткере отырып, зіндік тл мдениетін толы дерлік алашы алыпта сатай алан та аларлы жне бірегей аза елі тадырыны кусі болады. Аынны зі бл жайлы былай дейді: "Бізді рпа кристалдану стінде. Халы арасында намыс озалысы жріп жатыр. орлыта жргендерде уаныш ымы болуы ммкін емес. Аындар халыа намыс озалысына кш-уат жеткізіп туруа міндетті".

 

 

№49 О.Сулейменов – тілтанушы алым («Аз и Я», «Мы бір сз», «Жазу тілі», «Атамзаманы тркілері(Тариха дейінгі тркілер)ебектеріне шолу)

Олжас Омарлы Слейменовті кпшілік аын, ойшыл, оам, мдениет айраткері трысындаы ырын жасы танып аланы сзсіз. Лингвистика тілімен айтанда, бл айындауыштар – бір адамны басына жетерлік дреже, ата, абырой. Біра, осы данышпанды жасы оыан, аынды, ойшылды тп негізін ашатын ебектерін теренен зерделеп, дниетанымын кеейткен оымыстылар Олжас ааа берілген бл сипатты аз екенін, оны лы тласын толы ашып бермейтінін тсінері ха. О.Слейменов крсетілген дрежесімен ана шектеліп тран жо. Данышпана ана тн, біра, кпшілік жай ана сипап, кзіні иыымен шолып тетін маманды ырларын тізіп берсек, бала кезімізде маліміміз (физика, тарих малімдері) ызытырып гімелеген Ломоносов бейнесі кз алдымызда трандай болады. Бл арылы орыс халыны танымал тласын ерекшелейік деп емес, керісінше, бір бойында анша уаты бар, мірді анша мазмнды ырын танып, кре білген Олжас ааны алып тласын лі де тиісті дрежеде жеткізе алмай жатандыымызды, тілдік ылыми ебектерін теренен опара алмай жргенімізді атап ткіміз келеді.

Аталан дрежесіне таы да осып, араыз: Олжас – геолог-барлаушы; Олжас – дебиетші, сценарист; Олжас – тарихшы, Олжас – журналист, редактор; Олжас – оытушы, Олжас – тілтанушы (лингвист): трколог, славянист, Олжас – Ттенше жне кілетті елші, т.б. збесек, жаласын тауып кете береді.

Халымызды назарына Олжас Слейменовті кбіне-кп орыс тілді аза аыны екендігі бірден ілігеді. Тіпті, орыс тілінде сйлеп, орыс тілінде жазатындыы шін кпелейтіндер бар. О.Слейменов – орыс тілінде сйлеп, орыс тілінде жазса да, лтын тарихи тектік жаынан талан-таража салуа ммкіндік бермеген, тілді зерттеу баытын тектік тбірден шыару дісімен натылаан, сз жасауды рылымды жйесі мен лгісін ылыми длелдеп отыран, жрегі мен аны азаша сйлеген наыз зерттеуші алым. Олжас тарихшы, тілтанушы, трколог ретінде тіл негізін, тілдік дыбыс пен табаны адамзата ортатасты жйесін сонау студент кезінен арастыруа бет ойан. Ол «Слово о полку Игореве» шыармасына атысты ылыми таырыбын 1960 жылдан А.Горький атындаы дебиет институтында белгілеп, алашы тсінігін 1962 жылы жариялаан. Дипломды жмысыны таырыбы да осы аядан туындайды: «Категория одушевленности и неодушевленности в «Повести временных лет». Кейін азМУ-ді Орыс тілі мен дебиеті кафедрасында «Тюркизмы в «Слове о полку Игореве»» деген таырыпта кандидатты диссертациясы бекітіліп, оралады. Зерттеуде алым з кзарасын беріп, жйелі станымын жасады. Аыры осы ылыми жмысын жеке зерттеулік ебекке ластырды. Ебек «Аз и Я» деген аталыммен 1975 жылы орыс тілінде жарыа шыты.

Тарихи лингвистикалы ебек болып табылатын «Аз и Я» кітабыны жазылу себебін алым 2010 жылы «Егемен азастан» газетінде берген схбатында тсіндіреді: «...кшпенділерді брін тек жабайы варварлардай есептейтін кзарас ...жастайымнан жаныма тиетін. ...Мскеуге баран бетте Ленин кітапханасынан 1926 жылы санаты орытындылары жарияланан жинаты тауып оыанмын. «Казахи – самая крупная тюркоязычная национальность Советского Союза – 6 млн. 200 тысяч человек» деген тсын кшіріп те аланмын. Ал 1939 жылы сол 6 миллионнан астам азатан 2 миллион адам ана алан... Осындай ойлардан барып тарих тереіне сги бердім. ...Шежіреші, жылнамашы, тарихшылар халытарды ткен мірінен тек атыысты, тек соысты, тек жанжалды жазып отыранына кзім жете тсті. ...Мдениеттерді зара жаындасуыны е толы суретін біз тілден таба аламыз. Трікті «товарищ» деген сзі орыса ауысаны бекер деуге бола ма? «рыс» сзінен «ура» сияты сздер ана ауысады». «...Аз и Я» кітабыны ел назарын ерекше аудараныны басты себебі – мені «Игорь жасаы жайындаы жырды» е алашы остілді оырманы боландыым...».

алым: «Кшпенділер – мемлекет рмаан деген де жай нрсе. деби жазба тіл – мемлекеттілікті басты белгісіні бірі. Орхон мен Енисей бойларында сонау VІІІ асырда таса ашалан жазуларды тілі андай ажап десеізші!...Еуропа мен Азиядаы талай отырышы халы ол заманда мндай байлыа ол жеткізбеген...Тркі кшпенділеріні жазба ескерткіштеріні аз саталуына ислам дініні салыны тиді... Діни фанатиктер таса тскен «бтен» жазуларды жойып жіберіп отыран» - деп, лыс, лт тіліні тп-тегін жйелі саралауа тырысты. аза тілі ылымында батыс зерттеушілеріні пікірін станым ету лі де басым. Тек ткен асырды 90-жылдар соынан бастап тілдік жйе, лтты ерекшелік, жаанды пен лтты тілдік белгіні, лтты тілдегі лемдік бейнені, т.б. салыстыру, бір негізден шыару туралы кзарас-пікірлер айтыла бастады. Біра, аза тіл ылымында О.Слейменовті сз негізділігін, себептілігін білуге жетелейтін зерттеулерін танымды, тарихи, тектік жаынан арастыру толыанды ола алынбай отыр.

алым О.Слейменовті 1998 жылы шыаран «Язык письма» («Таба тілі»/ «Жазу тілі») ебегі адамзат міріні тарихилы кезеі басталана дейінгі сзді иероглиф белгісіні тектік негізбен (гентикалы) байланыстылыын, себептілігін (ужін) анытауа арналан. Алашы жазу, ріп пайда болуына атысты: «Тарихтаы кез келген жазу – е алдымен діни станымны (идеологияны) белгісі. Содан кейін ана мемлекеттік пен мдениет белгісі бола алады. Барлы жаа дін лемге з жазуымен ене бастады. Иудизм – кне еврей жазуымен; христианды – грек, латын жазуымен; буддизм – кне нді; зороастризм – авестиялы; мсылманды араб жазуымен келді» – деп, жазу мен дінні байланысын негіздеді. Ебекте б.д.д. І мыжылдыта адамзатты жасаан жаа діни ілімдеріні, пайамбарлы сенімдерді бастауы Кнге табынудан туындааны айтылады. Алашы табалы, ліпбилік жазуды белгілері, иероглифтік суретті салынуы Кнні белгісін табалаудан басталанын айтады. Кне египеттік иероглифтен басталатын «Кн» сзіні айтылуы (ra) мен табасын тарамдата келе, азаша «Кн» сздік атауын майя тайпасыны сзімен (kin,kin,king), белгісімен (O), инк тіліндегі (kon) атауымен сйкестендіреді. «Причинность слова» («Сз себептілігі, негізділігі») деген негізгі бліміні «От стоиков к компаративистам» деген таырыпшасында логика, тіл, маына, сз негізі мен ужділігі, лемні тілдік бейнесі жайында лкен тжырым береді: «Единая разумная сила мира – логос, в котором нераздельно слиты активная и пассивная, материальная и духовная сторона бытия. Для постижения логоса необходимы три составные части знания – логика, физика и этика» деп сзді зерттеуде ылым тоысын есепке алуды ескертеді.

О.Слейменов Соссюр бастаан тіл білімі зерттеушілерін атты сына алады, «сзді трасыздыы туралы ілімді тіл білімі зі негіздеді» дейді. Тіл, сз табиатын тп тамырынан, тбірінен емес, тек стірт, беткі блігін ана арастыру, сипап ту, сипаттау ате дей келіп: «Копошение в самых верхних пластах истории слова – вот удел современной этимологии. Нынешние этимологические словари ...уже не растекаются мысли по древу древности. Называют латинский первоисточник и точка. А как произошло латинское слово?» деп сз негізін тек грек-латын тегінен іздеу себеп емес деп орынды мселе ктереді. «Егер олай болса, онда ол да (латын сзі) тп негізден-а жйесіз пайда боланы ой!» - деп риторика тастайды.

«Иероглиф генетикасы» зерттеуін ала тартады. Алашы елтаба, белгі, ою-рнектерді белгілі бір кезеде керемет жне наты мні бар бейнелі жазу боланын, кейін оларды сзге айналанын иероглиф тарихында тсіндіреді. Иероглиф кезінде жеке сз болып, сз ым тудырып, адам мірінде миф, философия, ылым, нер туралы алашы білім бір дегейде алыптаса бастады. Осындай деректі білу барысында алым алашы жазу мен акустикалы табаларды жаын тектік зара байланысын шешуді кздеген, содан «Сз негізділігі – бейнелі таба» деген орытынды жасады.

О.Слейменовті аталан зерттеуін арастыру арылы оны танымды ылымды тере игергенін круге болады: «Занимаясь проблемами генезиса словесного знака, начинаешь понимать взаимозависимость всех областей знания и приходишь к выводу – узкая специализация, изучение обособленных обрывков единой нити, как самостоятельных целых, так же бессмысленно, как создание глобусов отдельных «самобытных» госдарств».

Зерттеуші алаш сзді пайда болуы, туындауы туралы таба жйесін сараптай, талылай келіп, сзжасамды лгіні негізін, кезеін крсетеді: 1) тіл дамуыны бастапы кезеі – дыбысты тілге тсіру, дыбысты айталау (звукоподражательный этап); 2) дыбысталатын белгілік табаа сас «оылмайтын» нысандарды – нсіз деректерді атап беретін жазу кезеі. Екі кезенен бастапы сз жасау лгісіні жобасы пайда болады: Таба + Атау + табаны тсіндірмесі =Сз-ым.

Сз негізін танымды жаынан араан алым адамды, адам зі жасаан мдениетті табиат тылсымынан блек арауа болмайтынын пайымдай келіп, сз табиатын тотемдік негізбен штастырады. Сондай-а, алашы грамматика негізін нді-еуропа, славян тілдерінен емес, тркі тілдеріні ерекшеліктерінен шыарып, длелдейді: «В тюркских языках революция грамматического строя, по-видимому, не произошло: они не признают ни артиклей, ни предлогов, не приставок. Только суффиксами управляется слово. И поэтому интересно сопоставить индоевропейские предлоги с тюркскими суффиксами, которые, кроме всего, помогают восстановить родственные связи между некоторыми индоевропейскими формантами, утратившими формальную схожесть» – деп, аза тіліндегі барыс септігі (-а/-а,-а) мен итальян-испан, славян тілдеріндегі предлогты (ка – ко, къ – а) шектесімін длелдейді. Тркі тілдестер мен ндіеуропалытарды жіктеу есімдіктері кне дуірде орта жйеден шыан деп крсетеді. Граматикалы негіздемеге атысты соында: мдени негіз бен тектік негізді басты діснамалы зерттеу дісі етіп стандырады.

Зерттеушіні «Таба тілі»/«Жазу тілі» атты бір ыма сыйызылан «Тариха дейінгі кезе – Кіші Адамзат жазуы мен тіліні шыуы туралы» жинаы – жеке тіл біліміні, жалпы тіл ылымыны, ала берді, ылымдар тоысыны бастау кзі.