Ебек шарты ебек ыы

Ебек ыы- жмыс беруші мен ызметкерді ебек міндеті бойынша, оларды арасындаы жеке ебек шарты негізінде туындайтын атынасты реттейді. Ебек ыы, сондай-а ебекаы, ебек тртібі, жмыс уаытын белгілеу жне пайдалану, ебекті орау бойынша атынастарды да реттейді.

Ебек ыы нормалары ызметкерге леуметтік орану, ебегін орау, жмыс уаытын млшерлеу, ебек тртібін орнату ыын береді. ызметкер ішкі ебек тртібі ережелеріне баынады; оны ебегін орау мен йымдастыруды жмыс беруші амтамасыз етеді; жеке ебек шартыны таырыбы жмыс берушіні арнайы мамандандырылан ебек процесіні зі болып табылады.

Ебек трысындаы азаматты атынаста азаматты зі з ебегін орау мен йымдастыруды іске асырады, азаматты ыты шартты таырыбы ебек нтижесін зата айналдыру, мысалы, й салуа келісімшарт, мердігерлік шарт, жекеменшік мдделі нысананы ру шарты.

Ебек етуге ытылы ебек ызметін тадау бостандыы тыш рет азастан Республикасыны Конституциясында жарияланды (24-баб). Ебек етуге бостанды ыы рбір адамны ебекке абілеттілігін дербес пайдалана білуін, ызмет пен маманды трін еркін тадай алатындыын білдіреді.

Ебек ету бостандыы, ызмет пен мамандытар тадау бостандыы, зіні ебекке абілеттілігін пайдалану бостандыы азамат пен жмыс берушіні жмысты шарттары мен сипаты туралы зара келісімін білдіретін ебек шарты бостандыыны салалы аидаты трінде крінеді.

Ебек шарты бостандыыны аидаты ебектік ы атынастарын жасасуды еріктілігін ана емес, сондай-а оны болаша тадырыны андай болатындыын да айындайды. Мселен, сол йымны зі ішінде баса жмыса ауыстыру, не сол йыммен бірге баса жерге ауысу, ндірістік ажеттілік жне кідіріске байланысты уаытша ауысуды оспаанда, ызметкерді жазбаша келісімімен ана жзеге асырылады. Ебектік ы атынастарын, оны себептерін тсіндірмей тотату ыын жзеге асыруды за тек ызметкерге ана береді. Мерзімі крсетілген ебек шартын мерзімінен брын бзу ызметкер ауыран, зейнет жасына жеткен, баса жерге кшкен жне зге де длелді себептері болан жадайда оны талабы бойынша іске асырылады. Жмыс беруші ызметкерді зада белгіленген шектеулі жадайларда ана жмыстан босата алады.

Ебек шартыны еркіндігі, сондай-а ызметкерді бірден бірнеше жмыс берушімен толы емес жмыс уаыты шартымен жеке ебек шарттарын жасасуа ыы барлыын білдіреді.

Азаматтарды шетелдерде з бетімен жмыс іздеуіне жне жмыса орналасуына ыы бар. здерін табыс табатын жмыспен амтамасыз ететін азаматтар дербес жмыспен амтыландар деп есептеледі. Занамада еркін тадап алынан жмыспен амтылу деген ым олданылады. Ол азаматтарды здеріні ебекке абілеттілігін еркін пайдалану жолымен жмыс орны мен мамандыты тадап алуа атысты іс-рекетін крсетеді.

рбір азаматты жмыса дербес орналасуымен атар, оларды жмыса орналасарда арнаулы органдарды кмегіне сйенуге де аысы бар.

Ебек делдалдыы — бл кілетті мемлекеттік органдарды, сондай-а жекеменшік ебекпен амту агенттіктеріні халыты жмыса орналастыруда кмек крсетуі.

Бл жадайда ебек делдалдыы жмыс іздеуші адамдара оны тадау жне жмыса орналасу ісінде меншікті жне шаруашылы жргізуді йымды-ыты барлы трлеріні кадрлара, оларды іздестіріп-табуа жне ажетті даярлытан ткізуге мтаж ксіпорындара (мекемелерге, йымдара) ызмет крсетіледі.

Жмыссыз азаматтарды ытары

Ебекке абілетті жастаы жмысы, табысы жо, зіне олайлы жмыс іздеп жрген жне оан кірісіп кетуге даяр адамдар жмыссыздарды атарына жатады. Жмыссыздарды тіркеу шін аныталан жаттар керек. Шетелдіктер мен азаматтыы жо адамдар бдан баса осында тратындыын айатайтын (шетелдіктер шін) кулік жне азаматтыы жо адамны тракты тратын жерінде тіркелгендігі туралы белгі соылан кулігі. кілетті орган немесе ебекпен амтуды жекеменшік агенттігі осы крсетілген жаттар тапсырылан кннен бастап 10 кнтізбелік кннен кешіктірмей белгіленген нысан бойынша мліметтерді жеке есеп карточкасына (деректерді компьютерлік базасы) жазу арылы азаматтарды тіркейді. Жмыссыз азаматтар осы сттен бастап 10 кнтізбелік кн ішінде кем дегенде бір рет тран орны бойынша кілетті адама келіп белгі сотырып труы ажет, ал селолы елді мекендерде тратын жмыссыздар — кем дегенде айына бір рет поселке, ауыл (село) округы кіміне келіп белгіленуі тиіс.

Жмыссыздарды ксіби даярлыа айта даярлауа жне біліктілігін ктеруге ылыын ерекше атап айту ажет. Ебекпен амту мселелері жніндегі кілетті мемлекеттік орган берген жмыссызды ажетті ксіби біліктілігі болмаандыынан оан лайыты жмыс тадау ммкін болмаан жадайда мндай азаматтарды тиісті оу орындарына оуа жібереді. Жмыссыздарды ксіби даярлау, айта даярлау жне біліктілігін ктеру зада белгіленген тртіп бойынша ебек нарыыны сранысын ескере отырып, республикалы жне жергілікті бюджет есебінен білім беру йымдарында жзеге асырылады. Халыты масатты тобына кіретін жмыссыздарды ксіби даярлытан, айта даярлаудан жне біліктілігін ктеруден басымдылы тртібі бойынша тулеріне ыы бар.

оамды ебек нысаны

оамды ебекті мынадай екі нысаны бар: дербес ебек (меншік иелеріні ебегі) жне жалдамалы ебек (меншігі жотарды ебегі). ызметкерлерді жмысты йінде, йге алып істейтін жне маусымды трлері бар.

йінде істейтіндер деп белгілі бір адамны й шаруашылыында жмыс істеуге жеке ебек шартын жасасан адамдарды айтады. Мысалы, кзетші, гувернантка (бала трбиелеуші), й ызметшісі.

Жеке ебек шарты бойынша жмысты з йінде отырып орындайтын ызметкерлер жмысты йге алып істейтіндер деп аталады. Мысалы, оларды атаратын ызмет трлері киім тігу, суретшілік жмыстар атару.

Бкіл жыл бойына емес, жылды белгілі бір уаытында жмыс істейтін ызметкерлерді — маусымды ызметкерлер деп атайды. Мысалы, кзде егін жинайтындар. Мндай жмысты уаыты 6 айдан аспауы керек.

Жмысты вахта дісімен атаратын ызметкерлерді вахталы діс деп атайды.

Ебек туралы занама

азастан Республикасы лемдік ауымдастыты бір блігі болып табылады, сондытан да азастан Республикасыны ебек туралы занамасы азастан Республикасы ол ойан халыаралы ыты жалпы жрт таныан аидаттары мен нормаларын жне халыаралы шарттарды есепке алмай тра алмайды.

Халыаралы ебек йымына мше барлы мемлекеттер (соны ішінде азастан Республикасы да) негізге алатын ытара атысты аидаттарды сактауа міндеттенеді, атап айтанда:

бірлесу бостандыын жне жымды келіссздер жргізу ыын шын мнісінде тану;
ебекті мжбрлейтін немесе оан міндеттейтін бкіл нысандарын ысарту;
балалар ебегін пайдалануа тыйым салу;
ебек жне ксіптер алу саласында кемсітушілікке жол бермеу.

(Бл ереже Халыаралы ебек йымыны ебек саласындаы негізге алатын аидаттар мен ытар туралы Декларациясында бекітілген//Кадрлар ызметі, 1999. №2. 87-6.)

"азастан Республикасындаы ебек туралы" За 1999 жылы 10 желтосанда абылданып, 2000 жылы 1 атардан бастап кшіне енгізілді. Уаыт талабына сйкес бл заа згерістер мен толытырулар енгізілді. Ол жмыс беруші мен ызметкер арасында ызметкерді азастан Республикасыны аумаында, яни барлы кімшілік-ауматы бірліктерді оса (азастан Республикасыны аумаын облыстара, аудандара, алалара, аладаы аудандара, ауылдара, селолара жне поселкелерге блу) жеке жне жымды ебек шарттарыны негізінде белгілі бір ебек ызметін жзеге асыруына байланысты туындайтын атынастарды реттейді

Мамандытар

Жас азаматтар тадап алуына болатын маманды трлері кп. Барлы мамандытар арнаулы білімді, жоары немесе арнаулы оу орындарында оуды талап етеді. з ісіні шын маманы болу шін білім алып ана оймай, практикалы дадылану да ажет. Міне, сондытан да кейбір задарда айсыбір ызметке тру шін адамдарды арнаулы білімі жне практикалы жмыс тілі болу керек деген ескертпе жасалады. Мысалы, оан судьялар, мемлекеттік ызметкерлер, парламент депутаттары, дрігерлер, клік ралдарын жргізушілер жатады.

Жеке ебек шарты

Жеке ебек шарты дегеніміз — ызметкер мен жмыс беруші арасында жазбаша трде жасалынатын келісім. Ол шарт бойынша ызметкер белгілі бір маманды бойынша жмыс істеуге, ал жмыс беруші ызметкерге жалаысын дер кезінде рі толытай клемде тлеп труа міндеттенеді.

ызметкер ебек шартына сйкес белгілі бір ызмет тріне атысты, яни мамандыына, ксібіне, біліктілігіне жне дл сол кезеде орындауа тиіс ызметіне жне ндірісті жалпы ажетіне орай айындалатын жмыса атысты ызметті орындауа міндеттенеді.

Ксіпорынны (мекемелерді, йымдарды) ндірістік ызметіне ызметкерді з басыны жеке, тікелей атысуы жеке ебек шартыны таы да бір белгісі болып табылады. Бл жадай ызметкерді рама (штата) кіргізіп, оны ксіпорынны ндірістік ызметіне осуды кздейді.

Жмыс берушіні ызметкерге жалаы тлеп труа міндеттілігі жеке ебек шартыны ерекшелігі болып табылады.

Ебек шартыны мерзімі

Жеке ебек шартын жасасуды мынадай мерзімдері болады:

белгісіз мерзімге — жеке ебек шартыны уаыты крсетілмейді;
белгілі бір мерзімге — бір жылдан аспайтын;
істелетін жмысты аз уаытта атарылуына немесе орындау жадайына, сондай-а жмыста жо ызметкерді орнын ауыстыруа байланысты бір жылдан аспайтын белгілі бір мерзімге.

Екі жа оны барлы елеулі шарттары бойынша келісімге келген кезде — жеке ебек шарты жасалды деп есептелінеді. Жеке ебек шарты кем дегенде екі дана болып толтырылады жне тараптарды олы койылады. ол ойылан жеке ебек шартыны бір данасы — ызметкерге, ал екіншісі —жмыс берушіге беріледі.

Жеке ебек шартыны негізінде жалданатын ызметкерді ебегіне аы тлеу жне материалды ктермелеу шарттары тараптарды келісімі бойынша белгіленеді. Жеке ебек шарты 16 жаса толан со жасалады.

Жмыса абылдау кезіндегі сына мерзімі

Жмыса алар кезде сына мерзімін белгілеу ммкіндігі арастырылады. Сынау ебек шартыны міндетті емес шарттарыны атарына жатызылады. Сына мерзімі ызметкерді оан тапсырылатын жмыса сйкестігін тексеру масатында белгіленуі ммкін. Сына мерзімі ш айдан артпауы керек.

Егер сына мерзімі тіп кетсе жне екі жакты бірде біреуі жазбаша трде екінші жаты жеке ебек шартын бзу туралы ескертпесе, шартты рекет етуі жаласа береді жне оны тотатылуына жалпы негізде жол беріледі. Сынаты нтижесі анааттанысыз болса, ызметкер жмыс берушіні келісімі арылы жмыстан босатылады. ызметкер з кезегінде жмыстан мндай босатуа сот тртібімен шаымдануына болады.

ызметкерлерді маусымды жмыса алан кезде тараптарды келісімімен сына мерзімін белгілеуге болмайды. Сынатан ткізу шарты жеке ебек шартында міндетті трде крсетілуі тиіс. Егер ол жмыса алу жніндегі бйрыта ана крсетілген болса, онда сына мерзімін белгілеуді зады деп есептеуге болмайды, йткені бйры — бір жаты ана кесім, ал за мндай шарттар жнінде жмыс беруші мен ызметкерді келісуін талап етеді. Жмыс берушіні бір жаты сына мерзімін белгілеуі бл ызметкерді ыын бзанды болып табылады.

ызметкерді сына кезіндегі ебек жадайы зге ызметкерлерді ебек жадайынан згеше болмауы керек. ызметкер ішкі ебек тртібі ережелеріне мойынснады, оны ебегі жалаы нормалар мен баалауа сйкес не ебекаы ретінде тленеді. Сына мерзімімен жмыс істейтін ызметкерлерді леуметтік сатандыруа ыы бар. Сыннан срінбей ткен ызметкерді жмыса тпкілікті алу жнінде бйры шыаруды ажеті жо.

Жеке ебек шартын бзу тртібі

Жеке ебек шартын бзуды белгілі тртібі болады. Шартты бзу жніндегі бастаманы ызметкерлерден. де, жмыс берушіден де жне жауапты тлалардан да (сот, скери комиссариат, ксіпода, т.б.) шыуы ммкін. з сынысымен бастама ктеріп, ебек шартын бл туралы екінші жаты жеке ебек шартында келісілген мерзімде жазбаша ескертуі керек. Жалпы ереже бойынша бір жаты (шартты бзуды бастамашысы) екінші жаты ескерту мерзімі жеке ебек шартын бзан сттен бір айдан кем болмауы ажет.

Ебек келісімі

Белгілі бір жас пен білім дрежесіне жеткеннен кейін, жмыса трандарды райсысыны ебек жолы осы жаттан басаталады.

Ебек шарты замен рсімделген екі жаты (детте "жмыс беруші" жне "жмысшы" деп аталады), наты бір міндеттерді зіне ерікті трде алу туралы жазбаша келісімі болып табылады.

Аталан міндеттемелерді наты аныталан шарттар негізінде уаытты белгілі бір мерзімі аралыында орындайтындытары баяндалады. Баса кез келген жат ебек келісіміні де зіндік рылымы мен мазмны, рсімдеу ережелері бар.

Ебек келісімі жмыса орналасан кезде немесе алдыы жасалан келісімні кейбір шарттары (міндеттер мазмны, ебекаы млшері, жмыс жадайы т.б.) згерген жадайда жасалады.

Келісім жасауа йым кімшілігінде белгіленге тртіп бойынша аралан жмысшы арызы негіз болады.

Ебек келісімі мыналардан трады:

1. жат аты;

2. келісімні жасалан орны мен кні;

3. екі жаты толы жне шартты атауы;

4. жмысты сипаты мен мазмны, оны орындауа ажетті квалификация дрежесі;

5. келісім типі (негізгі жмыс лде осымша істелетін жмыс);

6. келісім трі (шектеулі мерзімге ме лде за уаыта ма);

7. келісімні уаыты, мерзімі (шектеулі мерзімге жасалан келісім шін);

8. сынау мерзімі;

9. жмысшыны міндеттері;

10. ебек жадайы, ебекаы тлеу сияты кімшілікті негізгі міндеттерін крсете отырып жазылан жмыс беруші міндеттері;

11. жмысшыны ебек ын орауа осымша кепілдік беретін малмат;

12. ебек пен демалыс тртібіні ерекшеліктері туралы млімет;

13. ашалай берілетін сыйлы клемі мен оны тлеу тртібі туралы млімет;

14. демалыс алу тртібі мен оны мерзімі туралы млімет;

15. келісім бойынша жасалатын баса да жадайлар мен шарттар;

16. келісім бойынша атап тілетін ерекше жадайлар (ай кезде келісім бзылуы немесе айт ааралуы ммкін);

17. келісім тотатылатын жадай атап крсетіледі;

18. екі жаты мекен-жай мен реквизиттері;

19. екі жаты ойылатын олы (сигнатура);

20. шарта ол ойылан кн;

21. келісім осымшасы (егер бар болса).

Ебек келісімін безендіруді ызметтік жаттарды безендіруді жалпы талаптарынан кп айырмашылыы жо. Келісім мтіні А4 форматты аазда таза, тзетулерсіз басылады. Цифрлар ажет жадайда жазбаша жазылады.