Жарыты таралуы.

Кезкелген орта арылы ткенде жары толыны біртіндеп лсірейді. Бл жарыты жтылуы мен шашырауына байланысты болады. Кезкелген зат электромагниттік толындарды жтады жне шашыратады. Жарыты жтылуы кезінде жары энергиясы ішкі энергияны баса трлеріне айналады: осы кезде затта ртрлі былыстар жруі ммкін: жылулы озалысты интенсивтілігіні артуы (жылулы эффект), атомдар мен молекулаларды озуы, иондануы, молекулаларды белсенділігі (фотохимиялы эффект) жне т.б. Жарыты жтылуы дегеніміз тскен жарыты энергиясыны энергияны баса тріне айналуы нтижесінде жары интенсивтілігіні лсіреуі.

Жарыты шашырауы дегеніміз тскен жарыты ртрлі баытта таралуы. Немесе жарыты шашырауыны мні мынада: са блшектер, молекулалар мен электрондара шейін, жарыты серінен 2-ші ретті сулелер сулелендіре бастайды.

Біртекті емес ортада жарыты шашырауы орындалады, егер ортаны біртекті еместілік лшемдері жарыты толын зындыындай болса. Егер ортаны біртекті еместілігі осы орта массасында бейберекет (ретсіз) таралан бгде блшектерден ралса, онда жарыты осындай шашырауы Тиндаль шашырауы деп, ал орта- лайдеп аталады. Мысалы, тман, ттін, трлі эмульсиялар т.б. Осы былыс мысалы, кн сулесіні жіішке шоыры шады атмосфера арылы ткен кезде байалады: жары шадардан шашырап, барлы жары шоыры кезкелген жатан байаса та крінетін болады.

Жары шашыраанда толын зындыы згермейді, ал шашыраан жарыты интенсивтілігі сорлым жоары болады, егер ортаны біртекті еместілік лшемдері толын зындыымен салыстыранда нерлым кіші болса. Шашырау интенсивтілігі жарыты толын зындыына да байланысты болады: ыса толындар зын толындара араанда біршама кшті шашырайды. Шашыраан жарыты интенсивтілігі аса ірі блшектер шін толын зындыыны 2- ші дрежесіне, ал аса са блшектер шін- 3- ші дрежесіне шамамен кері пропорционал деп есептеуге болады. Сол себепті мысалы, са дисперсті тман кк тске, ал ірі тамшылардан тратын тман- а тске ие болады.

Жары біртекті ортада да шашырауы ммкін, егер атомдар мен молекулаларды жылулы озалысынан зат тыыздыыны біртекті еместілігі лезде пайда болса. Мысалы, жылулы озалыс кезінде таза газда молекулалар трлі мезеттерде газ клеміні бір нктесінде бір- біріне жаындап, екінші бір нктесінде сиретілсе. Осындай шашырауды трі молекулалыдеп аталады.

Жарыты шашырауын санды есептеу шін екі шарт орындалу керек: 1) жарыты шашырататын блшектерді лшемдері жарыты толын зындыынан те кіші болу керек,

2) жарыты шашырататын блшектерді аралытары жеткілікті алыс болу керек. Осындай шарттар орындаланда шашырау Рэлей шашырауы деп аталады.

Молекулалы шашырауды интенсивтілігі тскен жарыты толын зындыыны 4-ші дрежесіне кері пропорционал: ; (Рэлей заы).

Осыан байланысты мысалы, аспанны жарырауы ккшіл болып байалады, ал кнні тзу сызыты сулесі сарыш- ызыл тске ие болады, бл сіресе кн сулесі атмосферада аса за жол ткенде, яни кнні шыуы мен батуы кездерінде.

Біртекті сйытытар мен кристалдарда жарыты шашырауы кезінде жиілігі болатын шашыраан толындар пайда болады, оны жиілігі тскен жарыты жиілігінен белгілі бір шамаа айрыша болады. Молекулалы шашырауды осындай трі жарыты рамды шашырауыдеп аталады: ; мндаы - тскен жарыты жиілігі; рамды шашырауды затты рылысын зерттеуде мні бар. шамасы берілген затты молекулалы рылысына байланысты болады.

Жарыты шашырауы кезінде оны энергиясы зіні электромагниттік табиатын сатайды.

Жары толындары біртекті емес орта арылы ткен кезде, зат атомдары когерентті емес 2-ші ретті жары толындарын сулелендіріп, ортаны 2-ші ретті біралыпты жарырауын тудыратын болса, ондай былыс жарыты шашырауы деп аталады. Егер шаылан толын 1-ші ортада тскен жарыты жылдамдыындай жылдамдыпен таралып, толындарды тсу брышыны шаылу брышына тедігі задылыымен аныталса, ондай былыс жарыты дрыс не айналы шаылуы деп аталады. 1- ші ретті толын энергиясы 2- ші ретті сулеленуді тудырмайтын былыстара жмсалса, ондай былыс жарыты жтылуы деп аталады. Бір ортадаы гармониялы толындарды фазалы энергиясыны тербелістер жиілігіне туелді болатын былыс жарыты дисперсиясы деп аталады. Дисперсия толын таралатын ортаны асиеттерімен аныталады. Шаылдыратын ортаны кедір- бдырлыы жарыты толын зындыындай болан кездегі жарыты беттік шашырауы жарыты диффузиялы шаылуы деп аталады.

Кезкелген зат электромагнитті сулені жтады жне шаылдырады. 400 – 800 нм (крінетін жары) толын зындытаы сулені жтатын заттар боялан.

Тсті ерітіндіні абаты арылы ткен кезде монохроматты жары аыныны интенсивтілігі(кші) бастапы кшіне араанда кемиді. Жарыты жтылу жне шаылу шамасы, сипаты затты табиатына, оны ерітіндідегі концентрациясына, алыдыына байланысты. алыдыы d , концентрациясы С болатын жарыты жтатын ерітінді арылы ткен монохроматты жарыты интенсивтілігі мына замен рнектеледі: