ІV кезе – мектептік – 17 жаса дейін. 1 страница

Гормония дисгормония

1:«Харизма» туралы жалпы тсінік( гр. Тарту)– жеке тлада оанбас игізетіндей жне оны ммкіндіктеріне сзсіз сенетіндей асиеттер бар деп білу.Х. кбіне айрыша тарихи жадайларда пайда болады. Харизмалы жетекшіні діни немесе саяси аренадаы абілеттері тылсым мнде ынылып ,тарушы деп табыну шыады . Х. Оан сйкес леуметтік – психологиялы ажетсіну боланда алыптасады. Харизма - ( гр.charisma - шапааттылы, дай берген дарын) - аса дарындылы; андай да бір тланы исынмен тсіндіруге келмейтін, айналадаылара атты ыпал ету, сер ету ммкіндігі. "Харизма" ымы харизмалы стемдік, харизмалы кшбасшылы сияты саяси тсініктерді негізі болып табылады. ымды леуметтік-саяси ылыма енгізген Э.Трельч (1865- 1923) жне М.Вебер (1864-1920). Вебер харизмалы стемдікті ерекше трін анытап, оны дстрлі жне зады стемдікке арсы ойды. Оны пікірінше, харизмалы стемдік - айтанын екі етпей, блтасыз кнетін, ерікті трде баынатын, харизмалы билеушіні тадаулы екендігіне сенетіндер олдайтын "ксемні билігі".[1]

Харизма — жеке тлада оан бас игізгендей жне оны ммкіндіктеріне сзсіз сенетіндей асиеттер бар деп білу. Бл феномен топтасу процесінде з мраттарын жеке бір адама тгелдей дарыан деуге бейім шаын жне сіресе лкен топтара тн. Харизма кбіне экстремальды тарихи жадайларда пайда болады. Харизмалы лидерге оны жатастарыны барлы жетістіктері байланыстырылады, тіпті оны кріну кемшіліктері дріптелуге дейін барады. Харизмалы лидерді діни немесе саяси аренадаы абілеттері тылсым мнде ынылып, тарушы деп табыну шыады. Харизма оан сйкес леуметтік-психологиялы ажетсіну боланда алыптасады. Топты психологияны феномені ретінде Харизма, детте, іні айналдырылан трінде абылданады: барлы назар харизманы жасаушы ізбасарлара аумай, лидерде болады. Харизмаа тпелі сипат берушілік, оны мрагерлеріне тарату, иерархиялы трыдан орнытыру рекеттері болады.

2:Адамаралы жне кпшіліктік арым-атынас . Сйлеу мдениеті жне шешендік нер.Ойшылдара сйене айтса, шешендік – кісі кркі, аылмен билеу нері. Дидарласушымызды жрегі мен аыл-ойын баурап алуа, оны не нрсеге болса да сендіруге, иландыруа септесетін бізге берілген сый. Кез келген натылы зат туралы шебер сйлеу нері жне сонысымен згелерді з ойына ойыстыра білу. Біліктілік пен білімнен, уатты тйсік пен тере сезімнен, санадаы салаты пен шыр иялдан, тер тгу мен ой тербелісінен туындай келе, білгірліктен кейін трады. Сз бен ойа негізделеді. Биік дниетаныммен, ылым-білімді тере мегерумен, халыты трмыс-тіршілігін, жн-жосытарын жйрік танумен, жалпы айтанда, адамзатты рухани мдениетінен мол хабардар болуымен, ой рісіні кедігімен тамырлас. Демек, жас тлаа ажетті шешендік дегеніміз – тыдаушыларды жан-сезім лемін сзіні демілігімен, образдарды жарындылыымен, наыл, ибрат сздерді шырлыымен толытатын, баурайтын нер, згеше абілет-арым, тума асиет, сондай-а скен ортаны, лгілі жандарды, лаатты туындыларды таылым-трбиесі, з дниетанымыны нтижесі.

Ел алдында шебер, шешен сйлеу кп ебектену, оып, йренуді талап етеді. Шешен адамдарда негізінен, сз кркемдігі ой тасынынан табии трде туындап жатады. Кркемдік талам мен шешендік тсілдерді дрыс пайдалана білген адам ана эстетикалы сер ету кшіне ие бола алады. Сонда шешендік нерге кп сйлеп, оны сынатып йренуге болады ма, лде оан жазып дайындалан дрыс па? бл орайда йгілі шешен, данагй Цицерон былай дейді: «алам – кркем сзді е жасы жаттытырушысы. Басалардан йренуде е неге ттарлыына теесуге мтылу керек. зі лгі еткен шешенні жасысыны брін алуа тырыс. Оайын, кзге тсіп транын ана емес, е маыздысы – шынайы шеберлігіне жету. Ол еліктеу болып кетпеуі керек. Мытыа анша сап трса да, кшірме тпнсадан ыли да кш тмен болады. Халы алдында сйлеу шін сзіні зіндік «бейнесі», з мнері боланы абзал.... Егер нерді баса саласындаы аты млім шебер бір ісін кездейсо дадыдаысынан нашар орындап алан болса, оны ол зі дейі жасады ма, не денсаулыына байланысты сйтіп алды, дей салады... Ал, егер шешеннен сондай бір осалды тапсыншы, оны тек аыматы деп санайды, ал аымаа кешірім болмайды. йткені адам кіл-кйге немесе іші ауырана байланысты аыма болмайды».Тілдік амалдар – сз тудыру, сйлем рау ережелері. Олар – кпшілікке орта, объективті категориялар. Соны нтижесінде тіл – жртты бріне бірдей тсінікті атынас ралы. Сйлеуді р коммуникативтік жадайына сйкес ыайланан стилі болады.Тіл мдениеті – тіл біліміні деби тіліні нормасы мен оны дамуын, сйлеу тілімен арым-атынасын зерттейді. Тіл мдениетіні тілді баса салаларынан айырмашылыы оны кнделікті мірде тілді олдану, жазу, сйлеу мдениетімен жасы арым-атынаста болуы. Тіл мдениеті амтитын тілдік норманы 3 трі:

1. Тілдік норма (лексика, сз жасамды, грамматика, дыбысталу нормасы).

2. Этика – сз нормалары (сйлеу этикасыны ережелері).

3. Коммуникативті норма (сйлеу арым-атынасыны тиімділік аидалары).

Сйлеу мдениеті орфоэпикалы нормаа негізделген. Кнделікті арым-атынаста сйлеу мдениетіні негізгі аидалары – сйлеу дебі, тыдай білу дебі, мдениет мйегі ескерілуі тиіс.Сйлеу дебі.Сйлегенде мынадай нрселер ескерілуі тиіс:

1. Орфоэпия задылытарын сатап, сзді орынды олдану.

2. олды сермеуге, атты клуге, мнсіз майысуа, аса атты сйлеуге немесе мігірлеуге болмайды.

3. зі туралы айта беру, барлы сзді зінен бастау – депсіздік, білмейтін нрсе туралы айтуды ажеті жо.

4. атты сйлеп тран адама атты жауап беруді ажеті жо, байыппен сйлеу керек.Тыдай білу дебі.Тыдай білуде мыналарды басты назарда стау керек:Кісімен сйлескенде оны жзіне сыпайылыпен назар сап, айтайын деген ойын сабырмен тыдап, асыпай, сзіні аяын кткен дрыс. Сйлесіп транда мн бермеу, теріс айналу, саата арау, шыдамсыздану депсіздікке жатады. згелерді сзіне рсатсыз араласпау керек. ажет боланда, “апу етііз, сзіізді блемін” деп барып, айту керек. Келіспейтін жадайда шыдамдылыпен тыдап, пікіріді орныты, длелмен сабырлы жеткізе білу керек. Тыдау екі трлі болады:1. ндемей, сйлеушіні сзін блмей тыдау.2.Сзге араласып, зара ой алмасып отырып тыдау. Сйлеуші адамны мінез- лы, жасы, жынысы, леуметтік жадайы ескерілуі тиіс.Мдениет мйегі.Адамны жан дниесін тануа деген лшыныс, ой-сезіміне деген лытылы, жрек ткпіріндегі м-сырына ортатасауа деген бейімділік, арттыты рметтейтін, жастыты кілейтін, айрымдылыты астерлейтін игі дстр, балаа мейірім, атаа аморлы, ааа ізет, ініге ілтипатты кие тту – рухани міршедік, дептілікті, мдениетті басты крінісі. Жан баласын жатсынбайтын, згелерге тсініспен арайтын, болмысынан турашыл, адал, жомарт, батыр, айсар, жет, р асиеті – аза мдениетіні мйегі. Тіл табыса білу – нер. Ауызекі сйлеу жне тыдау мдениеті. Сз мдениеті ауызекі тіл мдениеті жне жазба тіл мдениеті болып блінеді.Ойды жне сйлеуді дамуы.ркім зіні басындаы ойларын басаа айтып, тсіндіру шін оан лайыты сз таба білуге тиісті. Егерде ондай сз таба алмаса, ол ой иесіне де шала, тсініксіз болып алады. Яни, ойды дамуы сйлеуді дамуымен те тыыз байланысты. Адам кп мдениетті болу шін немі сйлеу мдениетін жетілдіріп отырауы керек. Сырты сйлеу ауызша, жазбаша болып блінеді. Блардан баса ауызша сйлеуді мынандай екі трі бар: 1. Диалогты сйлеу.2. Монологты сйлеу.Диалогты сйлеу – екі немесе бірнеше адамны тілдесуі.Монологты сйлеу – бір адамны сйлеуі, гіме, баяндама, лекция жне баса да трлері кездеседі. Мнда сйлеуші бір адам, тыдаушы – кп халы. Осылайша сырты сйлесу: ауызша диалогты сйлеу, ауызша монологты сйлеу, жазбаша сйлеу болып блінеді.Адамны айтан андай сзі де белгілі бір мазмнды білдіреді жне сйлеушіні, жазушыны осы мазмна атынасын крсетеді. Мнан туатын орытынды: сйлеу ойды білдіріп, іштегі сезімді сырта шыарады. Сйлеуді бл сипаты – оны мнерлілігі.
3:леуметтік рекеттестік пен арым – атынас мселесі- Психология ылымыны кез келген мселесі адамны жан дниесіні сырымен, оам мен леуметтік мірді сан алуан салаларымен тыыз байланысты. Бл табии задылы болаша рпаты да мір жолы мен тадырыны рилы ырларымен зара штасады.

Жоарыда айтыландай, адамдар арасындаы арым-атынас жасауды, оларды зара тілдесе білуіні пия-сыры мен кілті неде деген мселені шешімін табу-азіргі мір талабы болып отыр.

Егер леуметтік психология е алдымен, адамзатты іс-рекетіндегі задылытарын талдайтын болса, онда ылым эмпирикалы айатармен байланысты болады. Бл айа адамдарды бір-біріне сері мен арым-атынасы болып табылады.

арым-атынас –адамдарды бір-бірімен байланыс жасайтын процесі. Адамдар мен жануарларды мірін арастыра келгенде байланысты 2 трін арастыруа болады: табиатпен байланыс жне тірі табиатпен байланыс. арым-атынас барлы жоары тірі азалара тиесілі. Ол адамдар дегейінде наыз формасына ие болып, саналанан жне сйлеумен тыыз байланыста болады.

4:леуметтік перцепция туралы тсінік . арым – атынасты перцептивті жаы леуметтік перцепция д\з адамдарды бір-бірін тану жне тсінуіні бірегей былысын тсіндіруге тырысатын крделі , кп рамды ым. «леуметтік перцепция» ымы

· Баыланатын мінез-лыты абылдау процесі

· абылданан мінез-лыты мінез – лы себептері мен ктілетін салдарлар терминдерінде деу (интерпретайиялау)

· Эмоциялы баалау

· з мінез-лын ру стратегиясы.

Тлааралы арым-атынасты пайда болуы мен табысты іске асырылуы ,егер де оан атысушылар арасында зара тсіністік болан жадайда ана ммкін . Адамдарды бір-бірінен ерекшелік мен сезімдерін алай бейнелейтіні , згелерді жне солар арылы з-здерін алай абылдап , тсінетіндігі кп жадайда арым-атынас процесіні зін , серіктес арасында орнайтын атынастарды зара рекеттесу исілдерін анытайды . арым- атынас барысында бір адамны басаны тану жне тсіну процесі арым-атынасты міндетті рамдас блігі болып табылады . Бл процесс шартты трде арым –атынасты перцептивті жаы деп

Перцептивті жаы – арым-атынаса тсушілерді бір-бірін абылдауы, тануы (тсінуі) , соны негізінде зара тсіністікті пайда болып алыптасуы.

леуметтік перцепция-арым атынас рдісінде бірін бірі зін зі тсіну мен тану.леуметтік перцепцияны ызметтері

-зін зі тану

-арым атынас серігін табу

-тсінісу негізінде зара іс рекет йымдастыру

-эмоциялы атынас орнату

5,леуметтік стереотип туралы тсінікЛЕУМЕТТІК ТАПТАУРЫН (СТЕРЕОТИП) – жеке тжірибе мен оамда абылданан тсініктерді жалпылау нтижесі ретіндегі апаратты жетіспеушілігі жадайында алыптасатын леуметтік объектілерді – топ, адам, оиа, былыс жне т.б. – салыстырмалы траты жне арапайым бейнесі. .т. тер- мині американды журналист У.Липман тарапынан 1922 жылы енгізілген. .т. адамны дниені баалауында алатын рлі зор, себебі ол згермелі аиата жауап айтару уаытын ысартып, таным процесін жылдамдатады. Алайда, шектелген апарат жадайында пайда болып, .т. жалан болуы ммкін жне адамдар жнінде ате білімдер мен пікірлерді алыптастырып, тлааралы зара рекеттестікті, арым-атынасты бзады, осылайша консервативтік, реакциялы рлді ойнайды.

6,р жас шамасындаы баланы арым – атынасына сипаттама . Баладаы госпитализм былысы , себебі. Бала мірінде екінші жас ерекше маызды. Баланы жруді мегеруі кейіп - кескінді згертіп, сенсорлы дамуды тездетуге ммкіндік туызады, екінші сигналды жйені алыптасуы бала міріні екінші жылын ерекшелейді.Бала міріні екінші жылында сйлейді, жре бастайды, заттармен рекет жасауды арапайым тсілдерін мегереді. Ол лі де ересектерді кмегін ажет етеді, біра сбилерге араанда, онда талпыныс, ересектерге тсіндіре білуге деген мтылыс пайда болады. Екі жас - тіл дамуы те арынды тетін, тілді йретуге ерекше сезімталды байалатын тіл дамытудаы «сензитивті» кезе. Бала екі жасында ересек адамдарды сздері мен сйлемдеріне еліктеп, тілдерін тсіне бастайды. Оны белсенді сздік оры седі, бала тілді грамматикалы рылысын мегереді, сйлемдерді олдана бастайды.Лисина арым –атынасты 4 трге блген1. Туанан -1 жаса дейін .2. 1-3 жас аралыы 3. 4-5 жас аралыы жадайдан тыс танымдылы. 4. Ата ана мен бала арасындаы жеке тлалы арым атынас .Госпитализм – жабы типтегі балалар мекемелерінде пайда болатын былыс лкендермен арым-атынасты аздылыынан балаларды дамып жетілуі крт ала бастайды.

7,Баланы сзіні алаш алыптасуы . Автаномды жне эгоцентрлі сйлеу Бала сзіні алашы алыптасуы – баланы сйлеуге ажетті мидаы орталыы ана рсаында жатанда-а алыптаса бастайды. Ол анасыны сйлеу реакцияларын есту анализаторлары арылы абылдайды да жары дниеге келгеннен кейін бл реакциялар алашы н – іглаумен жаласады. Бл жерде ата-анасыны ана тілінде, не баса тілде сйлеуіні лкен маызы бар. Олар ай тілде сйлесе баланы алашы ні де, ігсі де, 2-3 айдан кейін пайда болатын былдырлауы да, ата-анасыны сз сараптауларына тікелей туелді.
Яни, нрестелік, ббектік кезедерде бала сз реакцияларын, айналасындаыларды имыл-озалыстарына, ым-ишараларына еліктеу арылы зіне ялатады. Мектепке дейінгі балалы ша – баланы сйлеуіні жне психикалы алыптасуындаы маызды кезе. Балалар адамдарды сздерін, стар мен жануарларды дыбыстарын, музыка уенін, ааштарды жапыраыны сыбдырын туу стінен бастап трлі дыбыстар жиындарына бленеді. Бiра жалыз ана маызды, тек ана баланы арым-атынасыны масаттарына ересек ызмет крсететiн сйлеу дыбыстары, млiметтi тапсыру ралымен жне натылы серлерге трткi болып табылады. Балдыран сздердi маынасын тсiне де алмайды, сзде айта алмайды, бiра ол интонацияны сезiнедi жне маына бойынша сз танып бiледi. Бала бiртiндеп бiз айтатын сздерге ла салады, дыбыстарды айталауа тырысады, естiп танып бiледi. Бала сйлей бастайды, бiра барлы дыбыстарды дрыс айтуда, буын рылымын рдайым айын сатай алмайды. Балаларды тіліні дамуы ртрлi дегейде болады. Кейбір балалар крделi буын рылымы бар сзді жне сздерді таза жне дрыс айтады. Ал, кейбіреулері жас шамасы келсе де, сзді лi айын жеткiлiктi айта алмайды, жеке дыбыстарды терiс айтады. Мндай балалар кп. Бала тілін жан-жаты дамыту шiн, балабашада алан білімдерін йде айталауымыз керек. Мектепке дейінгі балаларды тілге йрету, йрену рдісін зiлiссiз жргізгеніміз абзал. Ата-ана баласыны тілін дамыту, сйлесе білуге йрету барысында негізінен ш трлі тсіл арылы іске асырылады:
1. Заттарды баылатып, крсету арылы;
2. Баланы тсінігін байау, яни сратар ою, жауап алу;
3. Сол баылаан оиалары туралы дербес жаттыулар орындатып, крген-білгенін тередете тиянатап отыру;
Мысалы, балаа й жануарларын баылатса, оларды тлдері жайлы, састыы, келтірер пайдасы, бір-бірінен айырмашылыы туралы айтуды срау немесе баланы назарын ас зірлеу рдісіне аудару ( тазалаймыз, айнатамыз, уырамыз, дмін татамыз) т. б. сол сияты. Баланы з ойын білдірудегі олданылатын сзін "автономды сйлеу" деп атайды. В.С.Мухина баладаы автаномды сздерді пайда болуыны 3 жаын крсетеді: 1.Автаномды сздер баланы анасы мен трбиешісіні арым атынаста жиі олданылып, рпатан рпаа беріліп келе жатан. балаа олайлы ойдан шыарылан сздер. 2.Автаномды сздер- бл баланы брмаланан сздері. Дыбыс артикуляциясыны толы мегермеген бала сйлеуде еріксізден кзді дыбысты тіршілік згертіп айтады. 3.Бала автономды сздерді здігінен ойлап та олданады. Эгоцентрлік сйлеу - мектеп жасына дейнгі баланы ойын стінде зімен зіні сйлуі. Эгоцентрлік сйлеу коммуникативті сипатта боланымен, баланы асиетіне, талап- тілегіне ызмет етеді. Кей жадайда мны рылымы іштей сйлеуге сайды. Эгоцентрлік сйлеуді баланы автономды сйлеуі деп те атайды. Эгоцентрлік сз сйлеу сырты, ауызекі сйлеуге туді аралыында тран кпір іспеттес психологиялы акт. Мны сыр- сипатын бала психологиясыны белгілі Ж. Пиаже жан- жаты арастыран.Ж. Пиажені ойынша, бала ойлауыны дамуы – бл эгоцентризмнен децентрацияа ласатын ой операцияларыны алмасуы. Зерттеуші ол дерісті ш кезеін крсетеді: субъекті мен объектіні тедестірілуі, зін жне оршаан лемді ажырата алмаушылы; эгоцентризм – дербес станымы бойынша лемді тану, пнге атысты ртрлі кзарастарды реттей алмаушылы; Децентрация – дербес кзарасын объектіге атысты баса да ытималды кзарастармен реттеу. Пиажені бала

ойлауыны эгоцентрлігі жайлы феноменді ашуы оны е лкен жаалыы болды. Эгоцентризм – бл былыстар мен объектілер тек дербес кзарасыны трысында арастырылатын, оршаан лемге атысты иеленген субъектіні ерекше танымды станымы. Бала ойлауыны дамуы зара байланысан ш баытта жзеге асады. Біріншісі – лемні объективті жне субъективті абылдау тріне ажыратылуы. Екіншісі – субъектіні аыл-ой станымыны шексізденуінен ытималды станымдарды атарын реттеуге дейін аыл-ой станымыны дамуы. шінші баыт ойлауды дамуын жеке заттарды абылдаудан оларды арасындаы байланыстарды абылдауа озалыс ретінде сипаттайды.

8,Баланы тіл мдениетін алыптастырудаы отбасыны орны Л.И.Ожегов: «Тіл мдениеті -бл зіні ойын дрыс, дл жне мнерлі жеткізе алу білігі. Дрыс сз дегеніміз деби тіл нормасы саталан сз. Тілді нормасы – бл коамды сйлеу тілі тжірибесінде абылданан жалпы тілдік сйлеу, грамматика, сз олдану ережесі. Ойын жеткізуде дл діс таба білу ана емес, сондай-а орынды сйлеу» - деп тжырымдайды . Сонымен, тіл мдениеті дегеніміз – оыту рдісінде, отбасында, жалпы адамдарды зара арым-атынасы негізінде жазбаша жне ауызша тілді игеру дегейі. Ойды дрыс, тсінікті, аны, дл, серлі рі деби тіл нормасын сатай, тіл тазалыын сатай жеткізе білу шеберлігі. Отбасы жасспірім шін рі тіршілік ету ортасы, рі трбиелік орта болып табылады. Бала міріні алашы кезінен-а баса леуметтік трбие серлерімен салыстыранда ата-ананы орны ерекше болады. Баланы алашы былдырлаан тілінен жоары мдениетті тілін альштастыруда ата-ананы ролі лкен. р отбасы бала тіліне немрайлы арамай, лкен мн беріп, жауапкершілігін тсіне отырып рекет етуі тиіс.Зерттеушілер балаларды сйлеу тілі даму кезедеріні р трлі санын бледі, оларды р илы атайды, оларды р алуан жас шекараларын крсетеді. Мысалы, А.Н.Гвоздев баланы сйлеу тілінде р трлі сйлем мшелеріні, сз тіркестеріні, сйлемдерді сан алуан трлеріні пайда болу реттілігін баылайды жне осыны негізінде біратар кезедерді бледі.

Г.Л.Розенгард-Пупко бала тіліні дамуында 2 кезе ана блді: дайынды (2 жаса дейін) жне сйлеу тіліні зіндік даму кезеі.

А.Н.Леонтьев бала тіліні дамуында 4 кезеді белгіледі:

І кезе – дайынды – 1 жаса дейін;

ІІ кезе – тілді бастапы мегеру мектепке дейінгіні алдыы кезеі – 3 жаса дейін;

ІІІ кезе – мектепке дейінгі кезе – 7 жаса дейін;

ІV кезе – мектептік – 17 жаса дейін.

9,Вербальды емес коммуникация ралдары (Н.И.Шевандрин) Коммуникацияны вербалды жне вербалды емес деген екi трi болатыны алдаы таырыптарда айтылды. Вербалды коммуникация адам мір ызметтi кез келген аласында басшылы ететiн сипатын алады. Сз дрыс олдану р бір мамандыта жетiстiкке жетуіні айырылмас бір блігі. Вербалды емес сйлесу, дене кйі жне дене имылы тілі болып саналады, зіне сздерге тіреспейтін адамны здік айту белгілерін осады. Психологтар ауызша емес сигналдарды оуы тиiмдi арым-атынасты е маызды шарты болып табыланын санайды. Адам 70% млiметтерді (визуалды) кру каналы бойынша абылдайды.