ІV кезе – мектептік – 17 жаса дейін. 2 страница

10,Визуальді арым-атынас ерекшеліктері кзарасты баыты гімелесушіні зейін салып , деп ойып тыдап отыранын жне оны алан мліметтерге андай оймен арайтынын , птайтынын немесе малдамайтынын білдіреді. Сонымен атар , кзарасты арым-атынас орнатысы келген жадайда , серіктесіні кзарасын іздей бастайды . біреу бізді кзімізге за адалып араса, бл жадай бізге олайсызды туызуы да ммкін.

11,Дау-дамайды рылымы жне дамуы. Коммуникативті кедергі туралы тсінік. Дау-дамайды леуметтік-психологиялы сипаттамасы. Дау-дамайды табиаты мен психологиялы ерекшелігі. Дау-дамайды рылымы жне дамуы. Коммуникативті кедергі туралы тсінік.Эмпатияны арым-атынастаы рлі.

Дау-дамайды алдын алу. Дау-дамай жадайында йымдастырылатын ойын- жаттыулар. Конфликтті жадаяттарда сйеу болатын 4 тсіл . Дау-дамай туралы идеяларды жинатау дстріні кп асырлы тарихы бар. Дау-дамай жайлы алашы ылыми ттас тжырымдар XIX -XX асырда пайда болды, біра кейінгі жылдары да осы феноменні табиаты жайлы жазып отырды.

Алашы адамды оамдастытармен атар пайда бола отырып, дау-дамайлар кнделікті былыс ретінде тсінілді жне за уаыт бойы ылыми зертету объектісі бола оймады. Орта жне Жаа асырда бл былысты мнін тсінуге алашы адамдар жасалды. Бір топ ойшыл-гуманистер дау-дамай жайлы, оны адамзат міріне зиян келтіретіндігі туралы жне соысты болдырмау, бкіл лемде тек бейбітшілік орнауын асап, з ойларын білдірді.

А.Я.Анцупов,А.И.Шипиловтар крсеткендей, Антикалы дуірде дау-дамай проблемасын Платон, Эпикур, Цицерон сияты лы ойшылдар мен философтар арастырды. Платон соысты дау-дамайды бір трі, лы злымды деп білді. Оны айтуынша, ай бір кезеде «алтын асыр» кезеі болан, онда «адамдар бір-бірін жасы крген, рі бір-біріне те айырымды болан». Философ-материалист Эпикур адамдарды бір-бірімен бейбіт мір сруін алады. Цицерон жасалан злымды шін, елден жауды уу шін жргізілетін соысты «діл жне айырымдылы соысы» деп баалады.

12,Жеке тла арасындаы арым-атынасты сипаттайтын теориялар(Э.ЭРИКСОН,А.МАСЛАУ,М.И ЛИСИНА) Э.Эриксонны теориясы
Ататы З.Фрейдтен кейін кптеген зерттеушілер эго-процестерді маызы мен оларды дамуын крсету шін психоанализді айта арастыруа тырысты. Соларды атарында йгілі эго-психолог Эрик Эриксон да бар. Кптеген постфрейдистер сияты, Э.Эриксон шін эго жне индивидті дамуы барысындаы оны адаптивті ммкіндіктері маызды болды. Дегенмен, бдан ол з теорияларында биологиялы жне леуметтік факторларды арастырмады деп айтуа болмайды.
Э.Эриксон теориясыны негізгі бадарлары келесі кезедерден трады:
1). Адамны бкіл мырлы даму процестерінде болып отыратын згеріс акценті;
2). Идентикалы сезіміні жетістіктеріне ерекше кіл блінеді;
3). Жеке тланы рылымындаы тарихи жне мдени факторларды зерттеу барысындаы клиникалы баылауа назар аударылады.
Э.Эриксон жасаан адам жасыны сегіз кезеі (восемь возрастных периодов ÷еловека) з кезегінде жеке тла теориясына осылан маызды жне тбегейлі ебек болып табылады.
Оны мдениетті тланы дамуына тигізетін серді крсетуге жасалан адамы кптеген зерттеушілерді ебегіне бастама болды. Осыны нтижесінде бгінгі тадаы адамзат кездесіп отыран негізгі психологиялы мселелерді зерттеуге лшыныс байалды.
Эго-психологияны пайда болуындаы негізгі аспектілер леуметтік жне мдени ортадаы тланы дамуына сер ететін туысанды теорияны пайда болуына алып келді.
А.Адлер мен Э.Эриксон крсеткен баыт бойынша, бл теорияда ата-ана мен бала арасындаы арым-атынасты талдау жолдары бкіл жеке тла мен мотивациялы процестерді іске асырылуы шін жаа жолдар іздестірілді. Бл теорияны негізін алаушылар З.Фрейдті адам табиатында кездесетін инстинктивті сексуалды мотивінен бас тартты.
Сонымен, тікелей Эрик Эриксона (Erіk Erіkson) келсек, ол 1902 жылы Германияны Франкфурт аласында дниеге келген. Жоарыда аталан оымыстылардан айырмашылыы – Э.Эриксон арнайы жоары білім алмаан. Біра сонысына арамай, оны тариха жне нерге деген ынтызарлыы мен штарлыы зор болан. °сіресе, 1927 жылы оны Венада З.Фрейд улетімен танысуы жне осы тстан бастап оны психоанализ теорияларына назар аудара бастауы оны міріні баса арнаа ауысуына сер етті. 1927-1933 жылдары Анна З.Фрейдті басшылыымен психоанализді тередете зерттеуге кшті.
Оны психоанализдік кзарасыны алыптасуына АШ-ты Гарвард университеті кп кмегін тигізді. Баланы дамуына мдениетті серін зерттеу оны негізгі таырыбына айналды. Бан 1950 жылы шыан ''Балалы ша жне оам'' атты ебегі длел бола алады. Бдан зге ''Лютерді жасты шаы: психоаналитикалы жне тарихи зерттеулер'' (1958), ''Идентификация: жасты шаты кризисі'' (1968), ''Жасты ша: згерістер мен шаырулар'' (1963) атты негізгі ш кітабы жары крді. Балалы ша жне оам'' атты ебегінен кейін ол лемдік эго-психологияны жетекшісі ретінде танылды. Эрик Эриксонны бкіл шыармалары осы эго-психологияны дамуына лкен серін тигізді. Оны ісін зімен атар кптеген шкірттері де жаластырды.

13,Жеке тла арасындаы арым-атынасты сипаттайтын теориялар арым-атынас адамдарды зара рекеттестік жне зара атынас жасауды ерекше формасы. азіргі кезде атынас мселесін психология, философия, леуметтану-осы сияты р саладаы ылымдар жан- жаты зерттейді. Мысалы, 60 жылдары Б.Д. Парыгин арым-атынасты леуметтік психологияны зерттейтін бірден-бір пн ретінде бліп арастырады. Сондытанда арым-атынас таза психологиялы былыс, крделі жне кп жаты процесс сияты талданады.

Леонтьев А.А. «арым-атынас» ымын мбебап коммуникативті іс-рекетке, яни арым-атынаса белгілі бір іс-рекет тріне сияты арау керек деп есептейді.

арым-атынаса е жалпы анытаманы Б.Ф.Ломов берді: «....арым-атынас адам трмысыны индивидуалды формасыны маызды жаы болып табылады». Ол арым-атынас іс-рекетіні р трлі формалары, дегейлері, трлері жайлы жне оны рамдас блімдері-сан алуан апарат алмасу процесі, коммуниканттарды зара рекеттесуі – жайлы сз озайды. Б.Ф Ломов арым-атынас дегейлерін анытайды:

· Макродегей

· Мезодегей

· Микродегей

Макродегей – индивидті баса адамдарды алыптасан оамды атынастара, дстрге, салта сйкес арым-атынас жасауынан контактілі байланыс.

Неміс – американды психологы К. Левин адамдарды жекелей згерткенде топ арылы сер етуді дрыс болмайтындыы психологиялы сер етуді тжірибелерімен длелденген. Алайда бл жайды тиімділігі ертеден халыа белгілі болан. Басылы кріністер науаса сер етуді ритуалыд жолдары кпшілік топ ішінде эмоцияларды озуды кшейтіп, оны бір адамнан екіншіге, одан басалара берілу, таралу рісін кеейту арылы спихологиялы сер ету абсты масат болды. Иландыру, сендіру рекетіні топ арасында еселеніп, кшейетіндігін басылы стаушылар жасы игерген. Соны арасындабасылы стаушылар рекеттер топта санасыз абылданып,тсінік ылытара илану, пихологиялы серді нтижелі болуын амтамасыз етеді. Сонымен бірге, тренингтік топтарды жетіліп, дамуы Левин есімімен байланысты. Ол АШ-та 1933жылы топты динамика леуметтік рекет жне баса да топты феномендер мселесін шешумен айналысан. Осыан атысты Левин зіні рістер теориясын индивидті мінез-лын анытайтын бірлескен жне байланысан факторлар жиынтыын райды. Бл факторлар жиынтыы жеке адамдарды, оны ортасын амтып, бір психологиялы ріс болды. Топты динамика ымын да алаш олданан осы алым болан. Г.М.Андреева зіні «леуметтік психология» ебегінде арым – атынас мселесіне атысты леуметтік психологиялы трыларды интеграциялауа тырысты. Г.М.Андреева р трлі кзарастарды біріктіре жне жалпылай отырып, арым – атынасты кез келген формалары адамдарды біріккен іс - рекеттеріні спецификалы формасы болып табылады: яни адамдар р трлі оамды ызметтерді орындау процесінде тек арым – атынас ана жасап оймайды, олар рашан да сол жайында кейбір іс рекеттермен арым – атынаста болады дейді.

Сондай – а арым–атынасты зерттеуде оны рылымды компоненттерін анытау керек. Осыан байланысты зерттеу барысында М.Андрееваны арым – атынасты рылымын талдау нтижесіне жгіндік. Ол арым – атынасты бір – бірімен зара байланысты ш жаынан арастырды: коммуникативтік, интерактивтік жне перцептивтік.

арым – атынасты коммуникативтік жаы немесе тар маынадаы коммуникация млімет беру – алмасу мселесімен аныталады;

Интерактивтік жаы арым – атынас жасаушы индивидтерді зара рекеттестігіні йымдасуымен орытындыланады;

Перцептивтік жаы адамдарды бірін- бірі арым – атынас арылы абылдауы мен тануы жне осы зара танымны негізінде алыптасу процесін білдіреді.

алым блай жіктеп, блуді шартты екендігін, арым – атынас рдісінде оны ш жаы да крінетіндігін длелдеді.

Р.С.Немов та арым – атынас рылымын жіктеуге аса назар аударды. Яни ол мазмны бойынша арым – атынасты келесі трлерін бледі: материалды (зат пен іс рекет німдерін алмастыру), когнитивтік (білімдерін алмастыру), кондиционды (психикалы жне физиологиялы жадайларды алмастыру), мотивациялы (масатпен, ызыушылыпен, мотивпен, ажеттілікпен алмасу), іс- рекеттік (рекетпен, операциялармен, іскерлікпен, дадымен алмасу).

Масаты бойынша, (яни адамда белсенділік неден пайда болады деген) биологиялы жне леуметтік арым – атынас деп бледі.

Тсілі бойынша (кодпен хабарлау, жіберу мліметті шифрді ашу амалымен) арым – атынас тура жне жанама болады.

Трлері бойынша – іскерлік (детте адамдарды андай да бір біріккен німіні іс - рекеті сияты болады), тлалы (кбінесе адамны ішкі сипатыны психологиялы мселесіні аймаына шоырланан), ралды (яни зіндік масат болып табылмайтын арым –атынас збеттілік ажеттілікпен стимулданбайды), масатты (спецификалы ажеттілікті анааттандыру тсілі бойынша зіне - зі ызмет ету арым – атынасы) болып блінеді.

14,Кеестік психология мен педогогика арым-атынаса берген анытамалара салыстырмалы талдау , М.И.Лисина , Х.Т.Шерьязданова зеріттеулеріне шолу. ебектерi крсеткендей, мндай арым-атынасты "осылуы” баланы дамуыны трлi аспектiлерiне: оларды танымды белсендiлiктерiне, тiлiні дамуына, затты рекет игеруiне игi серiн тигiзедi. арым-атынаса ажеттілік жеке тланы леуметтік ажеттіліктеріні ішінде жетекші іс-рекеттік асиетке ие. Кптеген алымдарды пікірінше (А.В.Запорожец, А.А.Леонтьев, М.И.Лисина, .Т.Шериазданова), арым-атынаса ажеттілік, адамны баса ниеттерімен ауышпайтын, ерекше, зіндік іс-рекеті болып табылады. Зерттеушілерді баылауларынан, арым-атынаса ажеттілік, баланы мір сру барысында, наты арым-атынас стінде алыптасатын іс-рекеті екенін креміз. Ерте балалы ша пен мектепке дейінгі кезеде арым-атынас (А.В.Запорожец, М.И.Лисина, .Т.Шериазданова тжырымдамаларына сйкес) зіндік-сапалы формаларымен ерекшеленеді. Баланы ересектермен арым-атынасын осы іс-рекетті бірнеше формаларыны ауысуы ретінде арастыруа болады. арым-атынасты алашы формасы-жадайа байланысты жеке тлалы (ЖБЖТ), келесі – жадайа байланысты-іскерлік (ЖБІ), шіншісі – жадайдан тыс-танымды (ЖТТ), е соысы – жадайдан тыс жеке тлалы (ЖТЖТ). Бізді арастырып отыран мселемізге байланысты, мектепке дейінгі кезедегі е негізгісі жадайдан тыс-жеке тлалы арым-атынас ерекшеліктері.арым-атынас – баланы психикалы дамуыны негiзгi факторы, рi шарты. Кеестік психология мен педагогика арым-атынаса бiрнеше анытама бередi. Бiреулер, арым-атынасты апарат алмасу деп тсiнсе, келесi бiреулер, арым-атынасты – адамзат дамуыны рамдас бiр блiгi деп арастырады. «арым-атынас – аншалыты леуметтік былыс болса да, соншалыты – жеке даралы былыс. Сондытан да, арым-атынасты е маызды ралы – тілде, оны жеке даралы крінісі мен механизімі болып табылатын – сйлеуде, леуметтік пен жеке даралыты бір ттастыында крінеді...». арым-атынас тек тіл арылы рекеттесу ана емес, ол аса маызды трбие ралы да болып табылады. Адамды алыптастыратын оршаан орта, оам екендігі белгілі шынды. А.А.Бодалевті айтуынша, мселе басада: ол ай уаытты, алай жне андай жатарымен жеке тла дамуына сер етеді, сонымен атар, адамны кез келген дене жне рухани сипаттамаларымен ана емес, жеке тланы оамны жоары идеалдарына сйкестілерімен алыптасуына сер ететін жатарыны алай згеретінін анытауда.

15,Кинесика – оптикалы-кинестикалы жйе ретінде Австралиялы алым А.Пизды пікірінше, адамдар арасындаы арым-атынасты 7% вербалды (сздер, сйлемдер); 33% вокалды (интонация, дауыс ыраы, дауыс немесе дыбыс уезділігі, екпіні мен арыны, т.б.) жне 55% бейвербалды элементтер арылы жзеге асатыны крінеді [4]. Кптеген лттар мен халытарды тіліндегі бейвербалды элементтер жйелі рі кешенді трде зерттелген. аза тіл білімінде М.Манов, С.Татубаев, А.Сейсенова, .ажыалиевалар ым жне ишараттарды р трлі ырынан фрагментарлы трде зерттеген. Бейвербалды амалдарды негізгі типтері: кинесика, просодика, такесика, проксемика. аза халыны трмыс-салтында да осы аталан бейвербалды амалдарды барлы трі орын алан. Кинесика – адамдарды эмоциялы рефлекстерін бейнелейтін дене мшелеріні имыл-рекеті. Кинесикаа имыл, ым-ишара, озалыс, кейіп, жріс-трыс жатады.А) Жріс-трыс. Бл адамны озалыс стилі. Жріс-трыса адамны ыраы, ритмі, озалыс барысындаы дене амплитудасы жатады. Жріс арылы адамны кіл-кйін, мінезін, жас ерекшелігін білуге болады. Мселен: 1) О олын тсіне (кеудесіне) ою – лкенді сыйлауды, рметтеуді жне слемдесуді белгісі; 2) ол жаю – ран оып болан кезде жасайтын ишарат немесе керісінше, олды теріс жаю - арыс айту, аза халыны салт-дстрі бойынша теріс бата беру; 3) Екі бйірін таяну – салт бойынша аза йелдері баласы (лы, ызы) я болмаса ері айтыс боланда осылайша жотайды. «Бйіріді таянба» деген тиым аза халында осыдан алыптасан; 4) Иілу – слем беру. Б) Дене алпы. Адамны денесі 1000 трлі алып-кйде озалуы ммкін. Дене алпын бейвербалды амалдарды бір трі ретінде психолог А.Шефлен крсеткен болатын. Мселен 1) ос олды кеудеге ою – слемдесу; 2) Желке асу – олдан келер айрат, амалы жо жігерсіздікті, рекетсіздікті танытады; 3) Желкеге олын ою – айыпталу, ттын болуды айаы; 4) Басын тмен салу – ялу, ымсыну, ысылу.В) имыл-рекет. имыл-рекет тілі – арым-катынаса тсуді е кне трі. р дуірде р халык тсінісу шін белгілі бір арнайы амал-рекеттер жиынтыын олданан. имыл-рекетті саны е негізгі мселелерді бірі. Бл этносты, лтты болмыса байланысты болады. Мселен, 1) жаын таяну – торыу, амыу, маю белгісі. «Жаыды таянба» деген тиым аза халында осыдан алыптасан; 2) Басын изеу – келісу, малдау.Г) Мимика.Трлі сезімдерді білдіретін бет блшыеттеріні озалысы. Бет-лпет мимикасы негізгі алты трлі эмоцияны білдіреді: ашу, уаныш, айы, орыныш, та алу, жиіркену. Мселен, 1) асын керу – таданысты білдіру; 2) Мрнын тыржиту – маза ылу, жаратпау; 3) абаын шыту – біреуге кш крсету, ренжу, атты ашулану, кілі толмау.) Визуалды контакт – арым-атынасты негізгі элементі. Трансмиссора карап тру тек ызыушылыкты белгісі емес, сонымен атар рецепиентке акпарата назар аударуа кмектеседі. Мселен, 1) Кзін адау (оты кзін адау)- жиіркенуді, жек круді аарту; 2) Кзімен адырая (бажырая) арау – шектен шыан ашуды білдіру; 3) Ала кзімен арау – кілі толмау, жек кру; 4) Кзін ткере арау – схбаттасына ылымсу, еркелеу; 5) Кзін ысу – ниеттестікті білдіру; Просодикаа тембр, дыбыс ыраы, тон сияты амалдарды жатызамыз. Коммуниканттарды дауыс екпінін, тонын, жиілігін, ыраын байау оларды ойы мен сезімдерінен хабардар болу шін маызды. Мселен, 1) Ішін тарту – мз-мейрам болып атты куану немесе таырау, тадану, шошыну; 2) Тадайын аы – біреуді ісін жатыртпау, кінлау.Такесика –коммуниканттарды арасындаы арым-атынас кезіндегі дене мшелеріні тйісуін арастырады. Оан ол беріп амандасу, ара ау, сю сияты амалдар жатады. Мселен, 1) шатасу – біреумен кездесуге атты уану, сйіспеншілік белгісі. Салтты ишарат бойынша, жаыны, туысы айтыс болан адамды жбату, кіл айту масатымен жасалады; 2) Арасынан ау – малдау, оштасу немесе еркелету; 3) Тс аыстыру – амандасу; 4) Бетінен сю – еркелету, жасы круді білдіру. 5) Бауырына басу (алу) – амандасуды белгісі немесе жасы кру, еркелету. Проксемика – адамдарды коммуникация процесіндегі ара ашытыты (дистанция) жнекоммуникацияа тсушілерді бір-біріне атысты кеістіктегі бадарын (ориентация) арастырады. Мселен, 1) Брыла арау – асындаы адамны сзін тыдауа, гімелесуге дайын, пейілді екендігін білдіру; 2) Шалайып отыру – бріні айтылып боланын, гімені таусыланын білдіру.орыта келсек, тілсіз арым-атынас – кинесикалы, просодикалы, такесикалы, проксемикалы бейвербалды амал-тсілдер арылы іс жзіне асатын арым-атынас трі. Жоарыда келтірілген мысалдардан аза халыны салт-дстрі мен дет-рпы арылы халы мінез-лын жасы білетін тжірибелі адамдар р адамны жріс-трысынан, іс-рекетінен, ас-абаынан оны кіл-кйін айтпай-а сезіп-біліп отыратындыын байаймыз. аза халыны трмысында біте айнасып кеткен сан алуан бейвербалды амалдар лтымызды салт-сана, тлім-трбие, деп, лгі-неге, таылым жне таным саласындаы асырлар бойы жинаталан, дстрге еніп, алыптасан бай азыналарыны бір тармаы

16,Коммуникативті кедергі (барьер) туралы тсінік. Коммуникацилы кедергілерКоммуникациялы кедергі туралы тсінік Коммуникация барысында ортатасуа атысушыларды масаты тек апарат алысу емес, сол апаратты атынас серігіні ммкіндігінше дрыс абылдап тсінгені. Коммуникатордан рецепиентке тсетін млімдемелерді жору тлааралы коммуникацияны жеке мселесі ретінде арастырылады.

1.Млімдемені рылысы мен мазмны коммуникаторды жеке тлалы асиеттеріне, оны рецепиентке алай арайтыны, ортатасу тіп жатан жадайлара туелді болады.

2. Коммуникатор жіберген млімдемелер трлаусыз болады: олар реципиентті жеке психологиялы згешеліктеріне, оны сйлеушіге, сз маынасы, ортатасу жадайына деген атынасы орай згереді. Мысалы, бастыынан не лынан бірдей сз естіген адам екі трлі сезімге блінеді. Бастыыны сзін ілтипатпен тыдаса, лыны дл сон дай сзін бір шкіртті насихат ретінде абылдаса, екінші лаа ілмейді де. Бір телебадарламаны ркім з саяси кзарасына, мдени дстрлеріне, рухани ндылытарына арай ртрлі баалайды.

Апаратты дрыс абылдау неге байланысты, туелді? Негізгі себеп-ортатасу процесіне коммуникациялы кедергілерді болуы не болмауы. Коммуникациялы кедергі – атынас серіктері арасында дрыс апарат беру жолындаы психологиялы тосауылдар. Кедергі пайда болан кезде апаратты алашы мні не згереді ,нежоалады, не млдем рецепиентке жетпейді.

Коммуникациялы кедергілерді трлері: Тсініспеушілік кедергісі леуметтік – мдени айырмашылы кедергілері атынас кедергілер.

Тсініспеушілік кедергі : фонетикалы, семантикалык, стильдік, логикалы.

Фонетикалы кедергіадамдар р трлі тіл де, диалектте, не саауланып сйлегенде пайда болады. Сйлеушіні тілі рекі жо, тез, жаылтпаш, ажетсіз сздерге толы болан кезде де, тсініспеушілік кедергісі туындайды.

Мысалы, орыс тілін білмейтін адам Ресейде, біріні тілін бірі пайтын жолаушылар тсініспеушілік кедергісіне тап болады. Мысалы, Отстіктегі азатар “сым” дегенде шалбарды елестетеді. “Тамаша” ртистері осы психологиялы кедергілерді жиі пайдаланады.