ІV кезе – мектептік – 17 жаса дейін. 3 страница

Бндай кедергілерді жою жолы - тілді сапасын, жылдамдыын ретке келтіру, шешендік нерді игеру.

Семантикалы кедергілер жаргон жне слэнг мселесі мен тыыз байланысты. Ортатсуа атысушыларды зіндік шаын мдениеттерінде ымдар мен былыстарды ерекше мн-маынасы болады. “Слулы”, “борыш”, ”тртіпшілік”, ндылытарыны р микротопты ртрліше абылдап тсінеді. Мысалы, міршіл басты баынушыларды ндемей кнгенін таласа демократияшыл тетекше ол астындаыларды сз еркіндігін олдайды. Шашы зын жігіттер хиппи слу болып саналса, аза ауылында оларды клкіге айналдырады. Ортатасу барысы нтижелі болу шін згелерді семантикалы тосауылдарда, бірін-бірі тсініспеушілікке жол бермейді.

Тлааралы коммуникацияны нтижесіз, тиімсіз ететін кедергіні келесісі-стильдік тосауыл.

Стильдік кедергі – коммуникатор мен реципиенттік тілдік стильдері бір-біріне не тілді стилі ортатасу жадайына, реципиенттік кіл- кйіне сйкес келмеуі. Мысалы, балалара, аспиранттара лекция оыанда бірдей таырып болса да, екі трлі тіл стилі ажет болады. айырып не уанып тран адама бір апаратты ртрлі мнерде айтуа тура келеді.Коммуникатор нерлым сезімтал болса, сорлым оны мселесі реципиенттік дрыс дрежеде жетеді.

Логикалы кедергілер – Сйлеушілер мен тыдаушыны абылдау логикасы, длелдеу жйесі ртрлі боланда пайда болатын. оамда логикалы жйелер те кп. Мысалы, балалар логикасы, йелдер мен ерлер логикасы, басшы мен баынушылар логикасы, т.с. Кейде коммуникаторды длелдері реципиентт шін иын да крделі болса, кейде тсініксіз болады. з сзін тыдаушыа жеткізу сйлеуші дл сол жадайда сйкес длелдерді пайдаланса, масатына жетеді.

леуметтік-мдени айырмалар кедергілері, леуметтік саяси діни кзаратара, жынысына, жасына, мамандыына байланысты болады. Осындай жйттерге ортатасу барысындаы тсініктер мен ымдарды, сйлеушіні бейнесін абылдау туелді. Мысалы, тыдаушы жасы мен леуметтік статус жоары адамны сзін ешандай кедергісіз абылдаса, беделі тмен кісіні сзін елемеуі ммкін. “Мына не деп былшылдап тр?” - йелді рас болса да оларды рметтейтін адамны, “кесі трып бала сйлесе...”- жастарды аыл-ойын менсінбейтін кісілерді пікірі емес пе?

атынас кедергісі- Коммуникаторды жатымайтындытан оны млімдемесі де арсы абылдау, сенімсіздік сенімін туызатын коммуникаторды сзіне кдікпен арау.

Кез-келген психологиялы кедергі-апарат абылдау жолында рылатын реципиентті з-зін орауы. Психологиялы оранысты

- 1-жолы – апаратты дрыс абылдамау не брмалау, арсы пікірлерге кіл блу;

-2-жолы-апаратты айнар кзіні нын тмендету;

-3-жолы- тсінбеу.

17,азіргі арым-атынас этикеті. арым-атынас – адамдар арасында бірлескен іс-рекет ажеттілігін туызып, байланыс орнататын крделі процесс; екі немесе одан да кп адамдарды арасындаы танымды немесе эмоционалды апарат, тжірибе, білімдер, біліктер, дадылар алмасу. арым-атынас тлалар мен топтар дамуыны жне алыптасуыны ажетті шарты болып табылады.

арым-атынас барысында адамдарды танымды хабарлармен, апаратпен, тжірибемен, біліммен, дадылармен алмасуы жне зара тсінісуі, бірін-бірі абылдауы жзеге асады. арым-атынасты интерактивті, коммуникативті, перцептивті деген ш жаы жне мезо, макро, микро, рухани, іскер, т.б. дегейлері болады. Негізгі ызметі:

1) апаратты-коммуникативтік (апарат алмасу жне адамдарды бірін-бірі тануымен байланысты);

2) реттеуші-коммуникативтік (адамдарды іс-рекетін реттеу жне біріккен рекетті йымдастыру);

3)аффективті-коммуникативтік (адамны эмоционалды аясымен байланысты).

Адамдар арасындаы арым-атынасты басты масаты – зара тсіністікке ол жеткізу. арым-атынас жасауда атынаса тскен адамды тыдап, тсіне білуді маызы зор. Бл баса адамны ішкі жан дниесін тсініп, оан з ойын дрыс жеткізуге ммкіндік береді. Адамдар басалара з ойлары мен кзарастарын тсіндіре отырып, тсініспеушілік, рыс-керіс пен дау-жанжал секілді жаымсыз былыстарды болдырмауа рекет жасайды. Адамдармен жасы арым-атынас орнатуа мынадай ережелерді орындалуы кмектеседі: барлы адамдармен те дрежеде, дрекілік пен жаымпаздысыз арым-атынас жасау; схбаттасушыны жеке пікірін сыйлау; бйры емес, тініш дегейінде арым-атынас жасау; баса адамны пікірін сыйлау жне тжірибесін абылдай білу. арым-атынас мдениетін мегерген тла зімен атынас жасайтын адама рметпен арап, сыйласты білдіреді. Адама сыйластыпен арау жасы арым-атынас жасауды негізгі лшемі болып табылады.

Этикет ережелерін ата трде сатау - зін - зі стау мдениетіні маызды талабы.
Этикет – бл тртіпті негізгі нсауы жне оамдаы тртіп. Этикетті нсаулар е біріншіден мдениеттілікті крсетеді.

1.Кнделікті ызметтік араласу.

гімелесу, кездесу, келіссздер;

келушілерді абылдау;

жиналыстара, мекемелерге бару;

азаматтарды тран орындарына бару;

жиналыс, конференция, отырыстар;

кезекшілік, кзет.

2.Спецификалы ызмет араласуы.

жмыс кезінде коллективімен араласу: а) субординациялы араласу трі;

жмыскерлер арасында араласу;

йрену кезіндегі саба берушіні тыдаушылармен жмыс жргізу.

шет азаматтармен іскерлік атынас.

3.ауіпті ызмет трі кезінде араласу.

зара келіспеушілік арым-атынасы;

митинг, демонстрация, атысушылармен араласу;

спецконтингентермен араласу.

4.Невербалды жне неспецификалы араласу трі.

публикалы атынас жне интерьвю;

баспада, теледидарда, радио арылы сйлесу;

телефон, телесайт, радиохабар;

іскерлік жазу.

18,арым – атынас арылы баланы жан –жаты ,рі йлесімді дамуына ажет – тйсік , абылдау,ойлау,ес,зейін,сияты негізгі танымды процестерін дамытуПсихикалы дамуды кешеуілдеуіні негізгі ерекшелігі – баланы психикалы рекетіні алыптасуыны біралыпты болмауы. Инфантильді балалар зіні рдастарынан жас, оларды ойлары да трасыз болады. Оларды ми абілеті де тулік бойына згереді. Кейде сабаты аяына таман немесе шаршаан уаыттарда болады. Бл балалара тн ерекшелік зейіні мен жмыс абілетіні е тменгі дегейде болуа тиіс. Кейбір балаларда іс — рекетті басында зейіндері жоары болады да, ал кейін тмендей бастайды. за мерзімді есте сатауы мен ыса мерзімді еске сатауыны тмендеуі, есте сатауыны беріктілігіні жетіспеуі, сондай – а интеллектуальды белсенділігіні тмендеуі – осы категориялардаы балалара тн ерекшеліктер. Ойлау рекетіне келсек, крнекі амалды ойлауды кемістігі аз млшерде крініс береді. Кбінесе натылы – бейнелі ойлауы бзылады, яни бейнелі образды ойлауы жеткіліксіз болады. арапайым есептер крнекі материалдара баытталса, біра баланы мірлік тжірибесіне атыссыз болса, олара иынды туызады.Балаларды танымды белсенділіктері жеткіліксіз. Ол баланы тез шаршауымен, тежелуімен сипатталады. Психикалы дамуы кешеуілдеген балалар есепті шартын, диктанта арналан сздерді жне сйлемдерді есінде сатамайды. Олар зейіндерін тапсырмаа шоырландыра алмайды, кей кездері мектепті тртібіне баынбайды. Мндай балалар кіл блгенді ажет етеді. Тзету жмыстарын, арнайы оыту процестерін емдеу мекемелерін талап етеді.Психикалы дамуды кешеуілдеуіндегі ртрлі дрежеде сипатталады. Жеіл трде крініс берген жадайда бл балалар кмекті жалпы білім беретін мекемелерде йымдастыруа болады. Ауыр жадайлардабалаларда арнайы білім беретін мектептерге немесе мекемелерге оытады.Психикалы дамуы кешеуілдеген балаларды белсенді жадайдан баяулыа, жмыскерлік кіл – кйден, жмыссыздыа жиі ту процестері жйкелік – психикалы жадайлармен байланысты. Балалар андай да бір тапсырманы орындауда лкендерді кмегін ажет етеді. Ересектерді кмегін ажетсіну, іс — рекетті нтижесін мегеру, оны сас рекеттерге тасымалдау жне психикалы дамуы кешеуілдеуі бар балаларды аыл – есі кем балалардан ажыратуа болады.Балаларда іс — рекетті трасыздыы имыл – координациясыны жеткіліксіздігі мен режимге баына алмаушылыы болса да, мндай балаларды басым кпшілігі дене шынытыру пні мен спорт ойындарын жасы креді. Оларды психикалы дамуындаы жоары ммкіншіліктерді бар екендігін тзету жмыстарын йымдастыру барысында ескерген жн.Психикалы дамуыды кешеуілдеуіне байланысты з пікірлерін сынушы М.С.Певзнер, Т.А.Власова баланы эмоционалды ерік сфераларыны алыптасуына кп кіл берумен бірге, нейродинамикалы бзылуларды жеке сипаттамасына да ерекше назар аударды. Соан сйкес психикалы дамуы кешеуілдеген балаларды сипаттамаларыны негізін анытап, яни ол психикалы жне психофизикалы инфантилизм тріндегі аныталатын жне ерте балалы шатаы орталы нерв жйесіні заымдануынан, оны организміні астениялы, церебрастениялы жадайлара шырайтынын анытаан.азіргі тада е зекті мселелерді бірі – ол оу процесіндегі балаларды дамуындаы ауытушылытарды дефференциалды зерттеуді маызы болып отыр. Дамуында ауытушылытары бар балаларды оыту мен трбиелеуде, оларды потенциалды ммкіндіктерін тиімді ескере отырып, бала бойындаы кемшіліктерді толытай компенсациялауа жне тзетуге болады.Жалпы тексеруді барысында алынан мліметтерге сйенсек, жалпы мектепті зінде де жартысынан жуыын «психикалы дамуы кешеуілдеген балалар» тобы райтынын креміз. Психикалы дамуды кешеуілдеуі – бл анамалияны дамуы, ячни кбінесе ол оу жылыны алашы айларында байалуы ммкін. Ол негізінен балаларды оу процесіні ажеттіліктеріне адаптацияланбауынан байалады.Психикалы дамуы кешеуілдеген балаларды негізгі айырмашылыы мынада: бл балаларды сабаа деген лгермеушілігі, сондай – а дадылары мен танымды процестеріндегі зара ауытушылытарымен сипатталады. Арнайы педагогикада, сондай – а дефектология ылымында психикалы дамуы кешеуілдеген балалар тобын зерттеу негізінен ХХ асырды ортасынан бастап бастау алды. Есту абілеті бзылан баланы мірге келуі шын мнінде отбасында психологиялы згерістерге алып келеді. Ммкіндігі шектеулі баланы трбиесі – дефектологиялы негізгі ымдарыны бірі. Бл процесті масаты мен міндеті – жалпы педагогикалы принциптерімен аныталан, яни оларды оамды пайдалы мірге бейімдеу, азаматты асиеттерін алыптастыру, бларды брі дефектіге сйкес дегейде, соан тн дістемелермен жеткізілуі тиіс. Трбиені бл трі тек ана педагогтармен ана емес, арнайы мамандарды кмегімен жзеге асаны орынды. Жне бл арым – атынас алыпты жадайда зара тсіністік, бір – біріне кмек беру жадайында ткені дрыс. Жас ерекшеліктерін ескере отырып, шешім абылдай алуа, зін — зі амтамасыз етуге, ебекке, тртіп мдениетіне, жымда ебек ете алатындай дегейге бейімдеу ажет. Бндай балаларды трбиесі зара жасы, тсіністікті ажет етеді жне оларды оптимистік рухта, з — зіне сенімді трбиелеуді мні зор. Адамны оамды атынас жйесіндегі орны мен леуметтік ортаны ыпалыны зі, адамны жас ерекшелігіне орай олданылады. Бл, скеле жеке тланы масатты баытпен алыптастыру жадайын йымдастыруды ажет етуін анытайды. Адамны тла ретінде алыптасуында жеткіншектік кезе маызды орын алады. Бл жас кезеіні, адамны тла ретінде алыптасуындаы ерекше маыздылыы, 10-16 жастаы баланы дамуындаы саналы згерістерге байланысты. Бл жастаы бала, жаа леуметтік тжірибесін мегеріп, жаа оамды атынаса жне байланыса тсе бастайды. атынас жйесіндегі жеткіншекті орны згеруі, рекетті жаа аспектілеріні дамуына байланысты. рекетті бл жаа аспектілері, осы жас кезеіні ерекшелігіне тн жаа зара байланыс, арым – атынас жйесін тудырады. азіргі зерттеулерге араанда, тртіп бзуа е бірінші трткі болан оиа баланы тікелей тртіпсіздікке келмейді, уелі айыа шыратады да, ол айа баланы ашуланшатыа келіп сотырады. Тртіп бзу содан пайда болады. Тртіп бзушылыты салдарыны негізі – сабаа лгере алмаушылы. Кейбір оушы рбыларынан сабата артта алып ойып, тртіп бзуын зінше батырлы деп санайды. Мны згелерді кзінше крсеткісі келеді. Бл кбінесе мен – менсінген, бала мінезіні дрыс трбиеленбеуінен болады. Біра, осылай болан жадайда да, тртіпсіздікті баланы бойына біржолата сііп кеткен деттен деп, барлы себептен содан іздестіруге болмайды. йткені, тртіп бзу тек зіне ана байланысты емес, оны й ішіндегі жадайлара да, айталы, ата – ана бірлігіні жотыына жне баласына ойан талапты р трлі болып келуіне байланысты. Бала немі жасы психологиялы жадайда трбиеленуі, оуы, суі ажет. Сонда бала жаымды «мен» бейнесі алыптасады, зіне деген сенімділігі туады. Мндай «мен» бейнесі кез – келген баланы жасы жадайда, нтижеге жетуіне, дрыс дамуына ммкіндік береді.Психологиялы – педагогикалы зерттеулерде бала мінез – лыыны ауыту мселесі тбегейлі зерттеліп сипат аланымен, алыпты дамыан бала мінез – лыыны жаымсыз трлеріні туындау себептерін ылымда з дегейінде зерттелінбеуінде. Л.С.Славина «Дети с аффективным поведением» атты ебегінде кіші мектеп жасындаы балаларды аффективті мінез – лыына сипаттама бере отырып, психологиялы талдау жасайды. Мндай балаларды мінез – лыына мыналар тн: кпелегіштік, бзыты, дрекілік. Олар баса балалармен немі рысып, керісіп, ескертулерге тез ренжіп алады. Автор мндай мінез – лы оны жымындаы дрыс рылмаан зара арым – атынастарды салдарынан пайда болады деген орытындаы келеді. [6.55]

Отбасы трбиесінде ата – аналрыд мінез – лы шешуші фактор. «Сіз баланыды трбиесін бастаман брын зіізді мінез – лыызды тексерііз» деген болатын А.С. Макаренко. Оны сзін жаластыра келіп, … егер сіз дрекі жне матанша немесе маскнем болсаыз… ал, онда сізге трбие туралы ойлануды ажеті жо.

19,арым – атынас арылы жаымды эмоционалды ахуал тудыру. азіргі психологиялы - педогогикалы теорияда м. ж д. баланы жаымды эмоцияларын дамыту тек ксіби мамандыа ана байланысты емес ол, трбиешіні жеке дербес асиеттеріне де байланысты деп тжырымдаан. Мектепке дейінгі ерте жас шамасындаы балалара ерекше арым - атынастар талап етіледі Олар те мейiрiмдi, нзік, те сенгіш келеді. Сондытан бл жас шамасындаы балдырандарды аморлыа алу, жараламай трбиелеу те маызды.
Топта балалара жасы жне жайлы болу ажет.
Ерте жас шамасындаы сбиді трбиелеуде ешкім де анасын алмастыра алмайтыны туралы мытпау керек. Сондытан, стаз - психолог оларды ананы тласындай жмыс істей білу керек.. Мысалы, шыармашылы жмыстарды сбимен бірге анасына крсету шiн iстеу. Ата - ананы сенімділігі арта тсіп балаа деген анасынан баса да сйіспеншіліктер оятады.
Сбиді эмоционалды кіл - кйі саласыны психологиялы диагностика дiстерi те кп. Біра бл дістерді барлыын пайдалану ммкіншілігі бола бермейді.Бiрiншiден, трбиешілер тестеудi нтижелерiн дрыс тсiндiрiп беру шiн жеткiлiктi психологиялы дайындыта болу ажет. Екiншiден, трбиешiге тестi нтижелерi жиi рейлi немесе ияы балаларды тобы крсеткішінде жеке балаа деген арым - ытынаста рекетсiздiкке кеп соады. Диагностиканы нтижесі осы жадайда лкен ателікке келіп сотырады..
Эмоцианалды кіл - кй пайда болуын баалауда Г. Степанова баланы іс - рекет реакцияларын ескере отырып бес балды шкала жасаан. Бл шкала бойынша баланы эмоциялы кйiн баалауа болады.
М. д балалы ша - денсаулыты алыптастыру жне жеке тланы дамуындаы адамны мiрiндегi е маызды кезеі. Сонымен атар - бл кезде бала айналасындаы ересектерге, яни ата - аналары мен стаздара туелді. Келесіз жадайлар, жрiс - трыс, леуметтiк жне эмоционалды мселелер зардаптылары баланы болашаына тікелей серін тигізеді.(баланы ыы жне жеке басыны асиетi)
Баланы іс - рекетін сипаттайтын е маызды салаларды бiрi - негiзiнде нормалар жне ережелердi мегеруi оны леуметтiк дамытуы болып табылады: бiр жаынан, баланы затты лемні аидаларын тсінуі ажет. Екінші жаынан - адамдара деген арым - атынасты ережесi. Бл процессте баланы мінез - лыны эмоционалды кйзеліске шырауы ата - аналары мен айналасындаыларды кері серінен тууы ммкін. Мiнез - лы эмоционалды кйзеліске шырайды. Баламен - аналы атынастарды бзушылыы, олайсыз психологиялы ахуал таы басалар патологиялы факторлар негативтi факторларды бiр атарыны серiмен бiра балада леуметтiк - эмоцианалды стсiздiктi белгiлерi алыптасады. Орынсыз терiс эмоциялар болады, жеке организмнi дамуыны процессiне кері сер етеді. Демек, педогоктар мен психологтерiнi алдында осыан байланысты балаларды мірге деген сйіспеншілігін арттырып, оамда жне жеке адам басындаы айырулар, баса адамдарды сезiмiнде еле ету. (оан кмекке келу, уану жне айыру т. с. с с)..з эмоцияларымен басара білу - мектепке дейiнгi жастаы балаларды е басты жетістігі.. Сондытан эмоцияналды функция ол мектеп жасына дейінгі баланы орталы психикалы функциямен деп аталады жне соан еріксіз трде айналады..
Л. С. Выготскийді айтуынша мектепке баранша баланы эмоцианалды - реакциялары баланы мiнез - лыына тiкелей стемшiлдiк етуін жоалтады. Сби з эмоцияларымен басаруды йренедi.” Бл, алайда, мектеп жасына дейінгі мерзiмнi соы кезінде ызу мiрдi жеткiлiктi тжiрибесiмен ана ие болатындай жадай болуы ммкiн.лы педогоктарды пiкiрiнше, м. ж. д. баланы эмоцианалды кіліні дамыуы оны трбиесiнi е маызды шарттарыны бiрi болып табылады. Мектеп. ж. д. баланы эмоционалды кйзелуі болашата жеке тла болып алыптасуы шін ауіп - атер тудырады. Баланы iшкi эмоция кіл - кйіні атынасы леуметтік жадайы даму шін ыпал етеді.
Міне осыан орай м. ж. д. баланы эмоционалды, леументті жне адамгершілік жаынан дамуы тыыз байланысты деген ым алыптасады.
азіргі заман педагогика ылым трысынан араса сбиді леументтік - эмоцианалды дамуы ол м. ж. д баланы те крделі социализациялы мселесі.
“Социализация - леуметтiк ортаа баланы бейімделуіні крделi, кп жоспарлы процессi. Бл мдениеттену, адамгершiлiк ндылытарды жйелері.

20,арым – атынас жне оны ызметтері арым-атынас – адамдар арасында бірлескен іс-рекет ажеттілігін туызып, байланыс орнататынкрделі процесс; екі немесе одан да кп адамдарды арасындаы танымды немесе эмоционалды апарат, тжірибе, білімдер, біліктер, дадылар алмасу. арым-атынас тлалар мен топтар дамуыны жне алыптасуыны ажетті шарты болып табылады. арым-атынас барысында адамдарды танымды хабарлармен, апаратпен, тжірибемен, біліммен, дадылармен алмасуы жне зара тсінісуі, бірін-бірі абылдауы жзеге асады. арым-атынасты интерактивті, коммуникативті, перцептивті деген ш жаы жне мезо, марко, микро, рухани, істер т.б. дегейлері болады. Негізгі ызметі: 1) апаратты-коммуникативтік (апараталмасу жне адамдарды бірін-бірі тануымен байланысты); 2) реттеуші-коммуникативтік (адамдарды іс-рекетін реттеу жне біріккен рекетті йымдастыру); 3) аффективті-коммуникативтік (адамны эмоционалды аясымен байланысты). Адамдар арасындаы арым-атынасты басты масаты – зара тсіністікке ол жеткізу. арым-атынас жасауда атынаса тскен адамды тыдап, тсіне білуді маызы зор. Бл баса адамны ішкі жан дниесін тсініп, оан з ойын дрыс жеткізуге ммкіндік береді. Адамдар басалара з ойлары мен кзарастарын тсіндіре отырып, т.сініспеушілік, рыс-керіс пен дау-жанжал секілді жаымсыз былыстарды болдырмауа рекет жасайды. Адамдармен жасы арым-атынас орнатуа мынадай ережелерді орындалуы кмектеседі: барлы адамдармен те дрежеде,дрекілік пен жаымпасдысыз жаымпасздысыз арым-атынас жасау; схпаттасушыны жеке пікірін сыйлау; бйры емес, тініш дегейінде арым-атынас жасау; баса адамны пікірін сыйлау жне тжірибесін абылдай білу. арым-атынас мдениетін мегерген тла зімен атынас жасайтын адама рметпен арап,сыйласты білдіреді. Адама сыйластыпен арау жасы арым-атынас жасауды негізгі лшемі болып табылады.

21,арым – атынас трлері. Вербальды жне вербальды емес коммуникация. Вербалды емес арым-атынас ерекшеліктерін білу гімелесушіні жасыра тануа ана емес, сондай-а айтылан сзді баса адамдара алай сер еткенін алдын ала круге ммкіндік береді, яни ажетті нтижеге жету шін рекетті жне мінез-лыты згертуді ажеттілігі жайлы білуге болады [2].Кез келген «жемісті» атынасты кепілі сенімді контакт болып табылады. Ал мндай контакт сізді не айтаныыза ана емес, зіізді алай стааныыза байланысты, сіресе іскерлік арым-атынаста. Айтылан апарат немесе хабарды мазмны іс-рекетке немесе адамны вербальды емес ылытарына сйкес келмесе, адам интонация, мимика, жестке, кзараса бадарланып, апаратты жасырын мазмнын аулауа тырысады, осыны нтижесінде гімелесушіні шынайылыы немесе жаландыы адамны бірін-бірі абылдауына сер етеді.