ІV кезе – мектептік – 17 жаса дейін. 6 страница

гіттеу – андай да пікірді немесе ой ортындысыны логикалы негізін келтіру, жеке тланы эмоцианалды рі рационалды ыры арылы оны зіне немесе бтіндей топа сер ету. Тсіністік пен кйзелісті бірлігіне жетуді масат етуді кздеген екі немесе бірнеше адамдарды ашы немесе жасырын айтысын яни талысын гіттеу процесі деп атауа болады, демек гіттеу монолог бола алмайды, бл міндетті трде диалог тріндегі пікірталас. Баса сзбен айтанда гіттеу трбиені е крделі трі. Тыдаушыларды санасына жол табатын ерекше исынды гімені ыраын таба білген жн. гіттеу — гіттеушіні хабарындаы мазмнды апаратты болуымен бірге абылдаушыны саналы атысын болжайды.

Еліктеу — индивитті андайда бір мінез-лы кріністерін, мнерлерін, рекеттерін, ылытарын айталау.

Иланушылы (сендіру) адам психикасына тн асиеттерді бірі. детте, сенгіштік асиет балаларда басымыра келеді. Сендіру арым-атынастаы адамдарды зара сер ету процестеріні бірі ретінде ырыты немесе ырысыз, тікелей немесе жанама болуы ммкін, педагогикалы трыда сендіру амалы дрыс пайдаланылатын болса, ал те кшті трбие ралына айналар еді.

Адамзат міріндегі зара атынастарды шеберінде зара сер етуді барлы дісі олданыланымен сендіру жетекші орында. леуметтік психолог В.Б.Ольшанский адамдарды бір-біріні іс-рекетіне зара сер етуді тмендегідей трлерін келтіреді:

· зара жеілдік, яни сол серіктерді атысы екеуіні де іс-рекетті тиімділігін арттырады.

· зара иналу, яни зара атысу райсысыны іс-рекетінде ателерді пайда болуына ыпал етеді.

· Бір жаты жеілдеу – бір серігіні атысы басасыны іс-рекетін жеілдетеді. (мысалы, ересек пен бала ).

· Біржаты иналу – біреуіні атысы екіншісіні жмысына кері серін тигізеді.

· Туелділік — екеуіні атысы, ешайсысыны іс-рекетіне сер етпейді.

Мндай жымдарды негізгі ерекшеліктері — ысамерзімділігі, рамалылыы жне дербестілігі.

жымны ыса мерзімділігі барлы леуметтік психологиялы, сіресе леуметтік-прецептивті процестер аымыны арындылыын, озалмалылыын амтамасыз етеді. жымны рамалылыы баланы айналасындаы рбыларын тану ралы іспеттес. Осы жыма балалар осыан дейінгі жымны негізінде сіірген тжірибелерін алып келеді. райсысыны жымны нормалары жайлы жеке кзарасы бар. Санаторий (шипажай) жадайында алыптасан жымда, баланы сол ткен тжірибесімен алмасып, ендігі жолда жаа жымны арым-атынас нормаларыны алыптасуына ыпал етеді.

рине, осындай ыса мерзімде жымны толы алыптаспауы ммкін. Алайда, балалар арасында, аны байланыстарды негізінде, балаларды ртрлі іс-рекет трлерінде трбиешілермен арым-атынасыны арасында уаытша йым берік жыма айнала алады.

Біріккен іс-рекет леуметтік–перцептивті процестерді детерминанты ретінде балалар жымындаы тлаларды зара абылдауында ерекше крініс береді.

Л.И.Уманский біріккен іс-рекетті йымдастыруды ш трлі лгісін келтіреді:

· Біріккен –дара

· Біріккен— жйелі

· Біріккен — зара рекеттестік

· Шынайы мірде біріккен іс-рекетті йымдастыруды осы ш лгісі де бірдей кешенді тре крініс беретіндігіне арамастан, оны андайда бір басым трін бліп алуа болады.

34,арым-атынас іскерлігін дамыту жолдары.Шешендік нер. Ойшылдара сйене айтса, шешендік – кісі кркі, аылмен билеу нері. Дидарласушымызды жрегі мен аыл-ойын баурап алуа, оны не нрсеге болса да сендіруге, иландыруа септесетін бізге берілген сый. Кез келген натылы зат туралы шебер сйлеу нері жне сонысымен згелерді з ойына ойыстыра білу. Біліктілік пен білімнен, уатты тйсік пен тере сезімнен, санадаы салаты пен шыр иялдан, тер тгу мен ой тербелісінен туындай келе, білгірліктен кейін трады. Сз бен ойа негізделеді. Биік дниетаныммен, ылым-білімді тере мегерумен, халыты трмыс-тіршілігін, жн-жосытарын жйрік танумен, жалпы айтанда, адамзатты рухани мдениетінен мол хабардар болуымен, ой рісіні кедігімен тамырлас. Демек, жас тлаа ажетті шешендік дегеніміз – тыдаушыларды жан-сезім лемін сзіні демілігімен, образдарды жарындылыымен, наыл, ибрат сздерді шырлыымен толытатын, баурайтын нер, згеше абілет-арым, тума асиет, сондай-а скен ортаны, лгілі жандарды, лаатты туындыларды таылым-трбиесі, з дниетанымыны нтижесі.

Ел алдында шебер, шешен сйлеу кп ебектену, оып, йренуді талап етеді. Шешен адамдарда негізінен, сз кркемдігі ой тасынынан табии трде туындап жатады. Кркемдік талам мен шешендік тсілдерді дрыс пайдалана білген адам ана эстетикалы сер ету кшіне ие бола алады. Сонда шешендік нерге кп сйлеп, оны сынатып йренуге болады ма, лде оан жазып дайындалан дрыс па? бл орайда йгілі шешен, данагй Цицерон былай дейді: «алам – кркем сзді е жасы жаттытырушысы. Басалардан йренуде е неге ттарлыына теесуге мтылу керек. зі лгі еткен шешенні жасысыны брін алуа тырыс. Оайын, кзге тсіп транын ана емес, е маыздысы – шынайы шеберлігіне жету. Ол еліктеу болып кетпеуі керек. Мытыа анша сап трса да, кшірме тпнсадан ыли да кш тмен болады. Халы алдында сйлеу шін сзіні зіндік «бейнесі», з мнері боланы абзал.

... Егер нерді баса саласындаы аты млім шебер бір ісін кездейсо дадыдаысынан нашар орындап алан болса, оны ол зі дейі жасады ма, не денсаулыына байланысты сйтіп алды, дей салады... Ал, егер шешеннен сондай бір осалды тапсыншы, оны тек аыматы деп санайды, ал аымаа кешірім болмайды. йткені адам кіл-кйге немесе іші ауырана байланысты аыма болмайды».

Тілдік амалдар – сз тудыру, сйлем рау ережелері. Олар – кпшілікке орта, объективті категориялар. Соны нтижесінде тіл – жртты бріне бірдей тсінікті атынас ралы. Сйлеуді р коммуникативтік жадайына сйкес ыайланан стилі болады. Тіл мдениеті – тіл біліміні деби тіліні нормасы мен оны дамуын, сйлеу тілімен арым-атынасын зерттейді. Тіл мдениетіні тілді баса салаларынан айырмашылыы оны кнделікті мірде тілді олдану, жазу, сйлеу мдениетімен жасы арым-атынаста болуы. Тіл мдениеті амтитын тілдік норманы 3 трі:

1. Тілдік норма (лексика, сз жасамды, грамматика, дыбысталу нормасы).

2. Этика – сз нормалары (сйлеу этикасыны ережелері).

3. Коммуникативті норма (сйлеу арым-атынасыны тиімділік аидалары).

Сйлеу мдениеті орфоэпикалы нормаа негізделген. Кнделікті арым-атынаста сйлеу мдениетіні негізгі аидалары – сйлеу дебі, тыдай білу дебі, мдениет мйегі ескерілуі тиіс.

Сйлеу дебі.

Сйлегенде мынадай нрселер ескерілуі тиіс:

1. Орфоэпия задылытарын сатап, сзді орынды олдану.

2. олды сермеуге, атты клуге, мнсіз майысуа, аса атты сйлеуге немесе мігірлеуге болмайды.

3. зі туралы айта беру, барлы сзді зінен бастау – депсіздік, білмейтін нрсе туралы айтуды ажеті жо.

4. атты сйлеп тран адама атты жауап беруді ажеті жо, байыппен сйлеу керек.Тыдай білу дебі.Тыдай білуде мыналарды басты назарда стау керек:

Кісімен сйлескенде оны жзіне сыпайылыпен назар сап, айтайын деген ойын сабырмен тыдап, асыпай, сзіні аяын кткен дрыс. Сйлесіп транда мн бермеу, теріс айналу, саата арау, шыдамсыздану депсіздікке жатады. згелерді сзіне рсатсыз араласпау керек. ажет боланда, “апу етііз, сзіізді блемін” деп барып, айту керек. Келіспейтін жадайда шыдамдылыпен тыдап, пікіріді орныты, длелмен сабырлы жеткізе білу керек. Тыдау екі трлі болады:1. ндемей, сйлеушіні сзін блмей тыдау.2. Сзге араласып, зара ой алмасып отырып тыдау. Сйлеуші адамны мінез- лы, жасы, жынысы, леуметтік жадайы ескерілуі тиіс.Мдениет мйегі.Адамны жан дниесін тануа деген лшыныс, ой-сезіміне деген лытылы, жрек ткпіріндегі м-сырына ортатасауа деген бейімділік, арттыты рметтейтін, жастыты кілейтін, айрымдылыты астерлейтін игі дстр, балаа мейірім, атаа аморлы, ааа ізет, ініге ілтипатты кие тту – рухани міршедік, дептілікті, мдениетті басты крінісі. Жан баласын жатсынбайтын, згелерге тсініспен арайтын, болмысынан турашыл, адал, жомарт, батыр, айсар, жет, р асиеті – аза мдениетіні мйегі. Тіл табыса білу – нер. Ауызекі сйлеу жне тыдау мдениеті. Сз мдениеті ауызекі тіл мдениеті жне жазба тіл мдениеті болып блінеді. Ойды жне сйлеуді дамуы.ркім зіні басындаы ойларын басаа айтып, тсіндіру шін оан лайыты сз таба білуге тиісті. Егерде ондай сз таба алмаса, ол ой иесіне де шала, тсініксіз болып алады. Яни, ойды дамуы сйлеуді дамуымен те тыыз байланысты. Адам кп мдениетті болу шін немі сйлеу мдениетін жетілдіріп отырауы керек. Сырты сйлеу ауызша, жазбаша болып блінеді. Блардан баса ауызша сйлеуді мынандай екі трі бар: 1. Диалогты сйлеу.2. Монологты сйлеу.Диалогты сйлеу – екі немесе бірнеше адамны тілдесуі. Монологты сйлеу – бір адамны сйлеуі, гіме, баяндама, лекция жне баса да трлері кездеседі. Мнда сйлеуші бір адам, тыдаушы – кп халы. Осылайша сырты сйлесу: ауызша диалогты сйлеу, ауызша монологты сйлеу, жазбаша сйлеу болып блінеді. Адамны айтан андай сзі де белгілі бір мазмнды білдіреді жне сйлеушіні, жазушыны осы мазмна атынасын крсетеді. Мнан туатын орытынды: сйлеу ойды білдіріп, іштегі сезімді сырта шыарады. Сйлеуді бл сипаты – оны мнерлілігі.
зара тілдескенде, лекция, баяндама жасаанда мнерсіз сйлеу – ол аншама мазмнды ойа толы болса да, серсіз, жансыз болып шыады. Ауызша сйлеуді эмоциялы рекі интонациямен, мимикамен, ишаралармен білдіріледі. Жазбаша сйлеуде мндай ммкіндіктер жо. Сол себепті ааза жазушы адам з сздерін барынша иыстырып, оларды з орнына тауып ойып, ойын мнерлі трде жеткізе алады. И, сйлей білу – з ойыды кемстіріп трып айтып бере білу, оны мазмнын ана баяндап оймай, нзік сырларын сол алпында жеткізіп, тыдаушыны етжрегін елжірете білу.

35,арым-атынастаы иындытар. . арым-атынастаы кедергі, иынды – бл субьективті былыс, белгілі бір субьектіні жадаяттарды арама-айшылыын крделілігін сезінуі. Сондытан бір адам шін туындаан иындыты басаларды байамауы да ммкін. Іс- рекеттегі кедергілер деп адамны жоспарланан арым-атынасты жзеге асырудаы іркіліске кезігуін айтады. Нтижесінде мндай іркіліске шыраан адам басаны рекетін абылдамайды. иындытар іс-рекеттегі зіліс, аялдау оны рі арай жаластыруды ммкін еместігінен байалады. Мндай иындытарды туындауы проблемалы жадаяттарды пайда болуына ыпал етеді. Яни, С.Л.Рубинштейн айтандай, иындытар ойлауды озауды алы шарты болып табылады. Сондытан педагогикалы іс-рекетте кедергілер адамны интелектуалды іс-рекетін белсендіру факторы деп аралады. йткені адам туындаан «иын» жадаяттан шыу шін жаа діс-тсілдерді іздейді, осыан орай педагогикалы психологияда иындытарды атаратын функциясы позитивті жне негативті деп екіге блінеді. Педагогикалы рекеттестіктегі иындытар немесе кедергілер жалпы психологиялы трыдан аланда маыналы, эмоционалды, когнитивті, тактикалы болып блінеді. Маыналы кедергі оушыны белгілі бір рекетіне байланысты жасалан ескертуге ла аспауы, берілген тапсырманы тсініп трып, орындамауы салдарынан туындайды. Мндайда оушыа олданылан педагогикалы шаралар сер етпейді.

36,арым-атынасты гармониясы жне дисгармониясы пн ,масаты мен міндеттері Бл Гармониялы не дисгармониялы лемні зады трде пайда болуына серін тигізеді. рине, бл жерде з иыншылытары болады жне де за мерзімге созылуы да ммкін.
Кп ырлы, тамаша «Гармония» тсінігі адам­ны жеке баытын,оамны жан-жаты (сйіспеншілік пен бауырластытан мірді сю мен гумманистікке, тлаларды ебекорлыынан экономика­ны тра­ты дамуына дейін, т. б.), яни шынайы руханилылы негізінде жасалан алуан трлі: игілік, ара­пайымдылы, кепейілділік, жасылы, сана­лылы, шыншылдыты зіне алуан трлі амтитын ым. Керісінше, жеке азамат пен леуеттегі дисгармония жаымсыздыа толы, тнып тр (сарады пен пайызмарлытан маскнемдік пен бейбастыа, елді жалпы кедейлігінен бір адама шаан табыс млшеріні жер мен кктей айырмашылыына, ыты шексіз бзылуынан атал кімшілдікке, некесіздікті басымдылыынан этностарды жойылуына дейін, т.б.). ртрлі леуеттерде дисгармонияны белгілері телегей теіз. Бкіл аламды, не жеке тланы алса та Гармония барлы жерде бар. Оны зерттеу руханилы ілімді, сіресе, Исламды доктринаны, азіргі ылыммен, мысалы, метажйелілік талдау теориясымен штастыруды талап етеді. Рухани дегейі жаынан жеке тлалар, сіресе, леуеттер р алуан. Олар Жаратушыны мойындамайтын араниетті материалистен (нлдік крсеткішпен) дін ызметшісіне дейін болады. Кбісі руханилыы жаынан ртрлі дегейдегі тлалар. Дуальдылыты екі жаы да згеріп трады. атып алан материалды лемні болмайтынын жртты брі біледі. Ал, керісінше, рухани мірді эволюциясы, бізді пікірімізше, кп азаматтара аны байалмайды. Сондытан да, осыны длелдеу ажет болып отыр. Крделі мірді біралыпты емес трде абылдау «руханилы-материалды» дуальдылыты неге жне алайша алыптасатынын тсінуге ммкіншілік береді. Руханилылыты дегейіні ктерілуі Гармонияны негізін ныайтады, ал оны тмендеуі, керісінше, Гармонияны лсіздендіреді, сйтіп, дисгармонияны кшейтеді. лбетте, руханилылыты ылымда жалпы арайды, ал оны шынайылыына кіл аудара бермейді.
Бл жерде шынайы рухани ілімдерді рліне те жоары баа берілуі керек. Содан кейін адамдарды дінмен арым-атынасы маызды. Осы руханилылы ымны екі жаы дуальдылыты айнар кзін (генезисін) зерттеу ажет. Бізге белгілісі, монотеизмде, оны ішінде, Исламда руханилылы пен материал­дылы маызы жаынан те емес. Рухани жетілуді дамуынан тратын адам міріні масаты асиетті «ран» кітабында, сонымен атар баса да асиетті Кітаптарда аныталан. Бл діни сенімдегі тлаларды рухани ажеттілігіне мір масатыны станымын, ал материалды байлытара – осы жетістіктерге жету рлін береді. Кез келген жйені иерархиясы бойынша, масат оан жеткізетін жолдардан, маызы жаынан, биік трады. р затты орны бар емес пе? Бл кешенді талдауды аксиомасы.Руханилы пен материалды бастамаларды зара тартыс диалектикасы, сіресе азіргі кезде, крделі жне былмалы. Рухани ндылы пен материалды байлы дегейіні былмалылыыны дістемелік жне тжрибелік мні зор, материалды байлы шексіз емес уаытша осы мірді ызытырушысы, ал рухани ндылы ол шексіз мгілік, сондытан оны, яни даму дерісін ескермеуге болмайды. «Гармония-дисгармония» дуальдылыы – барлы дниені, оны ішінде руханилы пен материалдылыты згеруіні туындысы, руханилыты материалдытан немесе, материалдыты руханилытан басымдылыын анытауды нтижесі.Рухани негізде, адамдарды сана-сезімінде, содан кейін экономикада (сана трмысты анытайды) леуметтік-экономикалы Гармония жне оны за­дары алыптасады, сондытан жеке тлаларды сана-сезімдеріні шынайы руханиа жне негелілікке арай згеруі те жоары дрежелі. Сананы Гармониялау – жеке тлаларды экономикалы істеріні бастамасы. Бл р елді экономикасыны даму дегейіне жне халыны трмысына, демография мен демо­кра­тиялы жадайына туелді емес. Гармониялы экономиканы масаты – халыты барлы орынды материалды ажеттілігін амтамасыз ету. Эконо­микалы жйеде рухани-негелілігі, парасаты жне мдениеті жоары ызметкерлер кп болан сайын, бл масат ойдаыдай орындалып отырады. Натижесінде оамдаы жне оны экономикасындаы Гармонияны алыптасуы жеделдетіледі.
Дисгармония адамны жан дниесі кемелден­бе­ген­діктен (парасаттылыы жоары болса да) туады. Нтижесінде адам атеист немесе агност болып алады. Жне де кейбір кезде діндарлар Дінттужарысынан ауытып, теріс ылытар жасауы ммкін. Осы діндарлар тубасына келіп, Жаратушыдан кешірім срап, Гармония леміне айтып келеді.
«Гармония-дисгармония» дуальдылыы «Руханилы-материалды» дуальдылыпен баса себеппен де а­быспайды. леуметтік Гармония зіні негізі – рухани­лыпен (демоэтика) атар оамны басада рістерін (демография, демократия, демоэкономика) амтиды. Сондытан, зіні мазмны жаынан руханилылытан лдеайда ке, йткені Гармония материалдылыты да амтиды. арама-айшылытарды тартысы жне тлалар­ды дамуыны натижесінде бастапы «Руханилы-материалды» дуальдылы «Гармония-дисгармония» дуаль­дылыына жиі ауысып отырады. Сондытан да екінші ым рамы жаынан крделілеу. Бны біліп жргеніміз абзал. Халыа ке таралан «игілік» пен «злымды» сздері «Гармония» жне «дисгармония» ымына толы сйкес келмейді. Себебі шынайы сенуші адамны игілігі Гармонияа жатады, йткені ол оны Жаратушыа лшылы ету шін жасайды. Ал, атеистер мен политеистерді жасаан істері Гармонияа жатпайды, себебі оларды рухани негізі жо, жасылыты олар здері шін немесе басалар шін ана жасайды. Бірінші жадайдаы игілікті іс наыз баыт кзі, те нды, себебі ол Жаратушыны разылыына жеткізетін тура жол ой. Орындылы, бір алыптылы, ділеттілік, адалды­лы жне ашытылы, адамны міндеті мен ыын рметтеу, лемдік сйіспеншілік, азаматтарды зара сенімділігі жне таы баса рухани-негелілік ндылытар Гармонияа деген леуметтік эволюция­ны мнін, маызын райды. Гармонияа жол ашылан жерде кедергілер жойылады, оамны барлы орлары адамны игілігі жне оршаан ортаны сатау шін ерекше тиімділікпен жмсалады. Ысырап, масатсыз шыын сияты теріс іс-рекетке тосауыл ойылады.
Бізді ркениетімізде бір аса маызды жайтты болып жатанын, осыан байланысты азіргі мірге баса кзараспен арау керек екенін, менімше, кптеген адамдар атты сезінуде. Осы бір жаа сезім, алдымызда болаша згерістерді болу ммкіндігі адамдарды кіліне жаа міт тудырады.

37,арым-атынасты тланы коммуникативті потенциалыны белгісі.Тілді оыту барысында коммуникативтік арым – атынас орнату, сйлеу абілетін дамыту оушыларды зара немесе оытушымен сйлесуіне, сратара жауап іздеуіне лшынысын арттыратыны сзсіз. Сондытан зге лт кілдеріне аза тіліні задылытары мен нормаларын орынды пайдалана білу дадыларын алыптастыру жаа технологиялар арылы жзеге асырылады.

38,арым-атынасты эмоционалды ызметтеріЭмоция психологиялы кейіпті ерекше к-рнісі, ол адамны оршаан ортаа деген атынасы, жаымды жне жаымсыз тйсіктер мен белгілі жадайа тікелей серлену формасында крніс береді. Эмоциялар класына сезім, кіл-кй, аффектілер, стресс жне марлытар жатады. Жне блар адамны барлы психикалы поцестері мен кейіпімен жаласады. Бларды кез-келген белсенділігі эмоционалды серленумен жзеге асырылады. Эмоция адамдар арасындаы арым-атынасты реттейді, оны жзеге асырылуын жеілдетеді. Біз адамны кіл-кйін, оны уаныш, ыза, айы, орыныш, тадану, жиіркену немесе сйсіну сияты психикалы кейіпін сзсіз тсіне аламыз, эмоцияны кмегімен бірлескен наты іс-рекет трлерін жзеге асыра аламыз. Бндай фактілер негізгі эмоцияларды тіршілік иелеріні бір-бірін тсіну абілеттерімен генотиптік трыдан шарттас екендігін длелдейді. Психикалы жоары дамыан жануарлар мен адамдар арасындаы бет лпетіні крінісі арылы зара бірін-бірі абылдап, бір-біріні эмоциолналды кейіптерін баалауа абілетті екендігі белгілі. Сонымен, эмоцияларды негізгі атаратын ызметтері: