ІV кезе – мектептік – 17 жаса дейін.

44,Оушыны дептілік міндеттері Оушыларды адамгершілікке, арапайымдылыа, кішіпейілдікке, дептілікке, ебексйгіштікке трбиелеу жне жаман нрселерден аула болу керектігі туралы білімдерін алыптастыру - рухани адамгершілікке трбиелеуді бір блігі болып табылады. Осыан орай, оушыларды тлалы рухани асиеттерін алыптастыруды леуметтендіруге сйкес, з міріні ндылыын дрыс тсіне алатын ерікті тла трбиелеу кзделуде. Егер мектеп оушыларыны бойында рухани адамгершілік трбиесі дамыан болса жне дниетанымдылы кзарастары артса оны мірде тиімді пайдалануына негіз болады.

Рухани адамгершілік трбиесіндегі басты мселе баланы назарын немі з міріндегі елеулі згерістерге брын, сапалы тсінуіне баулу кзделеді. Баланы жас ерекшеліктеріне арай, оларды кіл-кйлерін ктерікі стау шін уен, саз-кй, гл сімдіктер, тордаы стар жне р трлі суреттерді зін-зі тану саба рдісінде, орынды олдана білу ажет.

Мектеп оушыларыны рухани дамуына орта ыпал етеді. Сонымен атар бала туыланнан кейін ата-анасыны трбиесінен теді. Сондытан да ата-ананы ролі баланы дамуыны басты себепкері болып табылады.

45,Паралингвистика туралы тсінік. Паралингвистика (гр. para маны жне лингвистика)

хабарланатын ойды, пікірді вербалды (сзбен білдіру) тсілдерімен оса сйлеу стінде олданылатын вербалды емес (тілден тысары) амалдармен берілуін зерттейтін тіл біліміні саласы;сйлеу кезінде олданылатын вербалды емес тсілдерді жиынтыы.

Паралингвистикалы тсілдерді ш трі бар

Фонациялы тсіл, оан дыбыс уені, оны кші, кідіріс, дауыс мнері жатады;

Кинетикалы тсіл, оан ым, бет, ол имылы, дене озалысы жатады;

Графикалы тсіл, оан ріптер мен тыныс белгілері олтабасыны трлері, ріп табаларын айырбастайты осымша символды белгілер (§, т.б.) жатады.^[1]

Сйлеу кезінде паралингвистикалы тсілдер ш трлі ызмет атаруы ммкін: осымша апарат береді, айтылмаан сз орнына олданылады, сзбен бірге, аралас олданылады. Паралингвистика крамындаы универсалды, этнолингвистикалы, идиолектілік компоненттеріне арай ажыратылады. Сйтіп, паралингвистикалы тсілдер вербалды хабарды мн-маынасын толытырумен бірге, айтушы я жазушы адамнын леуметтік жайы, жас, млшері, мінез-лкы, т.б. асиеттері туралы осымша мліметтер береді. Паралингвистикалы тсілдердербес, тйы семиотикалы жйе болып табылмайды. Оларды сйлеу кезінде наты андай трде атысатындыын алдын ала болжау ммкін емес. Паралингвистикалы тсілдерді кейбір трлері 20 асырларды 30 жылдарында (Н. В. Юшманов ебектерінде) зерттелген. Паралингвистика ымын 40 жылдарында енгізген А. А. Хилл (AKLL 1), оны жан-жаты дамуы тіл білімінде тіл жйесінен тыс былыстарды зерттеуге байланысты 20 асырды 60 жылдарында іске асты.^[2]

46,Педагогикалы дептілік пен сйлеу мдениеті. Педагогикалы этика / деп/ - этика ылымыны зіндік тарауы болып табылады жне педагогикалы мораль ерекшелігін зерттейді, педагогикалы ебек саласындаы жалпы адамгершілік станымдарыны жзеге асыру згешелігін анытайды, оны функциясын, этикалы санат мазмны принціптеріні згешелігін ашып крсетеді. Сонымен атар, педагогикалы деп оыту - трбиелеумен ксіби трде айналысатын адамдар арасындаы жне ксіби ортадаы адамгершілік атынастар мен малімні адамгершілік ызметтерін жне малімдер ортасында алыптасан згеше тртіп пен мінез –лы т.б. зерттейді.

Негізгі блім

Педагогикалы этика педагогикалы мораль мен моральдік ндылытарды негізгі санаттарыны тпкілікті мнін арастырады. Адамдарды адамгершілік асиеттері мен мінез –лына, іс имылына жне мірлік алуан трлі былыстара т.с.с. зіндік баа беретін мейірімділік пен злымды, адалды пен ар-намыс туралы тсініктер жйесін моральдік ндылытар деп атауа болады. Педагогикалы ызметте моральдік тсініктерді негізгі трлеріні брі олданылады, дегенмен, педагогикалы ызмет пен арым-атынас трізді тсініктер этиканы жеке дара тарауына атысты педагогикалы тйсіну трізді жекелеген тсініктерді бле –жара крсетеді. Осындай санатты ішінде ксіби – педагогикалы борыш, педагогикалыділдік, педагогикалы ар-намыс жне педагогикалы бедел бар.

Педагогикалы деп:

§ тілдесу, арым-атынас жасау кезінде

§ сйлесу икемділігінде

§ оушыларды іс-рекеттерін йымдастыра алу икемділігінде

§ зін-зі стай алу жне талап ету икемділігінде

§ ескертужасаан кезде

§ баланы мінез-лына баа берген кезде

§ мадатау жне жазалай білу икемділігінде

§ дауыс ыраында

Педагогикалы депті ерекшеліктері:

1) стазды ксіби мінез-лыындаы, іс-рекетіндегі лшем

2) ыпал етудегі жне зара рекеттесудегі дістерді, трлерді, тсілдерді тадау лшемі

дептілік - педагогты мінез-лыындаы ерекшелікке айналу керек.

47,Позитивті ойлау психологиясы (А.Маслоу ) Абрахам Харольд Маслоу (аылш.Abraham Maslow, 1 суір1908, Нью-Йорк — 8 маусым1970, Менло-Парк, Калифорния) — американ ксіби жне ылыми психологиялы оамдарды мшесі «Гуманистік психология», «Трансперсоналды психология» журналдарыны негізін алаушы. Адам психологиясын ттас зерттеу оны аса маызды ндылытары мен асиеттерін талдау концепциясын сынан. Маслоу ебектеріні дені міріні соы 10 жылында жары крген. Оны негізгі ебектері: «Болмыс психологиясыны баытына арай» (1968); «Дін, ндылы таы баса кйзелістер» (1964); «ылым психологиясы: рекогносцировка» (1966);«Мотивация жне тла»(1987) т.б. ажеттіліктер пирамидасы — адамны ажеттіліктерін сипаттайтын иерархиялы моделді жалпы атауы,1943 ж. "Psychological Review" журналында басылып шыан "Адамны мотивациясыны теориясы" ("A Theory of Human Motivation") мааласында алашы рет ажеттілік иерархиясын бейнелеген.Толыыра оны ой тжырымдары 1954 жылы "лшыныс пен Тла" (Motivation and Personality) атты кітапта берілген. Маслоуды зі иерархилы атара коймай 5 дегейлік ажеттілік атап крсетеді :

Физиологиялы: ашты, шл, жынысты атынаса талпыныс жне т.б.

ауіпсіздік: мір сруге ауіпсіздік, комфорт, мір сру жадайларыны тратылыы.

леуметтік: леуметтік байланыс, тілдесу, жаынды, басаа жне зіне кіл блу, бірге жмыс істеу.

Абыройлы: зіне рмет, сырт адамдардан рметке ие болу, басалар мойындап абыройлы болу, табыса жету мен жоары баа алу, ызметте су.

Рухани: тану, зін орнын табу, зіндік сипаттау, зін зі тану.

Одантолыырасанатталан иерархия да бар. Жйедежетідегейлі (приоритеттер) ажеттілік бар:

· Физиологиялы (етменгі)

· ауіпсіздік

· Махаббат/бірнрсегетиеселілік

· рмет

· Білімалу

· Эстетикалы

зінімаызынтсіну

рдегейіскеасанда, келесідегеймаызаиеболады. Біраблалдыыажеттілікмаызынжоалттыдегендібілдірмейді. Соныменатаррдегейтратыприоритеті, орныболмайдыпирамидаасйкес, янирадамарандайажеттілікмаыздылыыртрлі.

48,Рлдік рекеттестік мселесі. леуметтік баылау зара рекеттесу барысында арым – атынаса тсетін адамдар «орындайтын» рльдерді репертуарына сай жзеге асады. Психологияда «рол» деп андай-да бір леуметтік станымда т ран кез-келген адамнан , оны айналасындаылар ктетін норма бойынша малданан жріс-трыс лгісін айтады(ызметіне , жас ерекшелігіне , жынысына, т,б ) Адамдар оытушы немесе оушы т.б рльдерін орындайды. р рл оршаандарды наты талаптары мен алауларына сай болу керек

49,Рлдік рекеттестікке тсінік беру . Баланы тіл мдениетін алыптастырудаы отбасыны орны . леуметтік баылау зара рекеттесу барысында арым – атынаса тсетін адамдар «орындайтын» рльдерді репертуарына сай жзеге асады. Психологияда «рол» деп андай-да бір леуметтік станымда т ран кез-келген адамнан , оны айналасындаылар ктетін норма бойынша малданан жріс-трыс лгісін айтады(ызметіне , жас ерекшелігіне , жынысына, т,б ) Адамдар оытушы немесе оушы т.б рльдерін орындайды. р рл оршаандарды наты талаптары мен алауларына сай болу керек .

50,Слемдесу дебі,трлері мен азіргі сипаты Слемдесу — тыш рет немесе араа белгілі бір уаыт салып, кездескен таныс жне бейтаныс адамдарды дстрлі сз, ишара не дене имылы арылы бір — біріне жаынды ниет, ілтипат білдіріп, жылы шырай танытуы. «Слем — сзді басы» делінетіні де сондытан. Тегінде, деп, адамшылы — амандасудан басталады. Адам баласыны рухани тарихында олы жеткен зор игілігі — слемдесу. Оны шарапаты мен кереметі сонда — адамзат дебіні алыптасуында, жмыр басты пенделерді бір — біріне жылы мейір мен ке пейіл крсетуінде, достыты, зара жаындыты бейнелеуде аса зор маыза ие. Сондытан блдіршіндерге е алдымен лкенге слем беру дебін йрету ажет. Адам баласы ашанда тыныш — бейбіт, басы аман, бауыры бтін, бір — бірімен тату — ттті, сыйласып мір сруді асап, армандаан. Соны негізін слемдесу салан. Балаларды жастайынан е алдымен таерте йыдан тран со, беті — олдарын жуып келіп, ата — анасына, отбасы мшелеріне, онатара слем беруге дадыландыру керек. Адамны р кнгі іс — имылы таертегі слемнен, жасы лебіз, ошеметтен басталатынын сбиге тсіндіру керек. азіргі тада слемдесуді трлері те кп, біра балаа соны ішіндегі е керекті трлерін йреткен жн. Мселен, баса слемдесу трлеріне араанда балалара «Слеметсіз бе?» жне «Ассалаумаалейкум» деп амандасу олайлы сияты. «Ассалаумаалейкум» деген араб сзіні маынасы «Сізге тынышты тілеймін»дегенді білдіреді. Алайда, балаа р ана «ассалаумаалейкумды» айтып, бір міндеттен тыландай болатын то — торыс слемні ізеттілік емес екенін, айта кісі кіліне аяу тсіретін ылы болып табылатынын айтан жн. Слемдесуді деп ретіндегі е басты шарты — жылы шырай. Онда слем беруші мен алушыны ас — аба, бет — жз былысы, даусы маызды ызмет атарады. Міне, осыларды брін балаа йрету те маызды. Дрыс амандаса білуді зі дрыс сйлеуге, сз дебін алыптастыруа кп кмегін тигізеді. Осындай тлім — трбие арылы блдіршіндер дрыс сйлеуге йренбек.

Тибет

Кптеген елдерде тіл шыару депсіздік болып танылса, кейбір жерде тілін шыаран жан жазаа тартылады. Тіл шыару тибет халына жат емес, себебі, олар бір-бірін кргенде, тілдерін шыарады. Бл рсім 9-асырда бастау алан. Сол замандаы Тибет еліні ксемі Ландарманы тілі ара болан деседі. Тибет халы згелерге здеріні жауыз емес екендерін крсету масатында, бір-бірін крген кезде тілдерін шыара бастайды. Бл дстр з жаласын лі кнге дейін табуда.

Тувалу

Тувалу еліндегі дстрлі слемдесу дстрі те ызы. Полинезияда орналасан арал мемлекетіне саяхат жасаан жандар жергілікті халыпен жаындасу рекетіне дайын болуы керек. Бір-бірін крген бойда екі жан бір-біріні беттеріне жаындап, тере дем алады.

Монолия

Бейтаныс жанды йіне онаа шаыран кезде монолдар оан «хада» деп аталатын жібек не мата-маталы жола береді. детте, оны тсі а. Кейдесе кк я жасыл тсті болады. Хада сынылан кезде келген она оны екі олмен алып, басты изеуі тиіс. Хада сыну мен алу рсімі – лкен рметті белгісі.

Жапония

Жапон халы слемдесу рсіміне аса н береді. Бір-бірін крген кезде олар иіледі. Жастар зара бастарын изеп амандасады. Ал татамиде тізерлеп отырып, жерге арай иілу керек.

Кения

Кенияа сапар шеккен жандар масаи тайпасын кездестіреді. Масаи тайпасыны халы бір-бірін кргенде, билей бастайды. Би арылы олар бір-бірімен амандасады. Слемдесу биі «адаму» деп аталады, яни «секіру биі». Билеген кезде шебер жасап, ыралып, секіре бастайды.

Гренландия

Гренландия сияты арктикалы айматардаы эскимостар не инуиттерді «куник» деп аталатын слемдесу рсімдері бар. Бл дстр отбасы мшелері мен ашы жандар арасында кеінен таралан. Жздескен жандарды бірі мрныны шы мен жоары ернін екінші жанны олына я бетіне тигізіп, тере дем алады.

Ытай

ытай халыны дстрлі слемдесуі «коутоу» деп аталады. Слемдескен кезде олдарды бгіп, иілу ажет. йел азаматтарды слемдесу рсімі «ваньфу» деп аталады. Олар олдарын біріктіріп, оны денесіні бойымен тмен арай сырытады.

«Коутоу» дстрі аыза айналан Хуан-ди патшаны билік еткен тсында бастау алан еді. Сол заманда бл дстр патшалармен амандасан кезде жне неке ию, йлену сияты салттарда олданылан.

51,Стті арым-атынас жасау сапалары. Стті арым-атынас барысында адамдарды танымды хабарлармен, апаратпен, тжірибемен, біліммен, дадылармен алмасуы жне зара тсінісуі, бірін-бірі абылдауы жзеге асады. арым-атынасты интерактивті, коммуникативті, перцептивті деген ш жаы жне мезо, макро, микро, рухани, іскер, т.б. дегейлері болады. Негізгі ызметі:

1) апаратты-коммуникативтік (апарат алмасу жне адамдарды бірін-бірі тануымен байланысты);

2) реттеуші-коммуникативтік (адамдарды іс-рекетін реттеу жне біріккен рекетті йымдастыру);

3) аффективті-коммуникативтік (адамны эмоционалды аясымен байланысты).

Адамдар арасындаы арым-атынасты басты масаты – зара тсіністікке ол жеткізу. арым-атынас жасауда атынаса тскен адамды тыдап, тсіне білуді маызы зор. Бл баса адамны ішкі жан дниесін тсініп, оан з ойын дрыс жеткізуге ммкіндік береді. Адамдар басалара з ойлары мен кзарастарын тсіндіре отырып, тсініспеушілік, рыс-керіс пен дау-жанжал секілді жаымсыз былыстарды болдырмауа рекет жасайды. Адамдармен жасы арым-атынас орнатуа мынадай ережелерді орындалуы кмектеседі: барлы адамдармен те дрежеде, дрекілік пен жаымпаздысыз арым-атынас жасау; схбаттасушыны жеке пікірін сыйлау; бйры емес, тініш дегейінде арым-атынас жасау; баса адамны пікірін сыйлау жне тжірибесін абылдай білу. арым-атынас мдениетін мегерген тла зімен атынас жасайтын адама рметпен арап, сыйласты білдіреді. Адама сыйластыпен арау жасы арым-атынас жасауды негізгі лшемі болып табылады.

Сйлеу дебі (этикеті) , нормалары мен ерекшеліктері Этикет сзіні шыу тарихы тмендегідей: Франция королі XIV Людовикті абылдауына келушілерге король сарайыны арнайы ызметкерлері этикетка деп аталатын бір жапыра ааз беретін болан. Ол аазда корольді алай атау керек, оны алдында алай сйлеу керек, корольді алдына баран кезде андай имыл жасауа болады, андай имыл жасауа болмайды, т.б. ысаша деп ережесі жазылатын болан. Бл этикеткаларды адамдар арасындаы арым-атынас пен норма ережелеріні алашы жаты ретінде баалауа болады. [ 2, 25б ] Этикет нормалары дербес асиетке ие. Адамдарды нені жаымды, нені жаымсыз деп тануы рбір тарихи кезеге, рбір этносты зіндік менталитетіне сай аныталады. Мысалы, кейбір халытарда она ты таматы жеп, риза боланыны кусі ретінде кекіргенін естігенге мз болады, ал ол баса халытарда мдениетсіздікті наыз крінісі болып табылады. Кавказ халытарында амандасу барысында алашы болып лкен кісі ол сынса, азастанда жасы кішіден ізет ктеді. Сйлеу этикасы - р трлі арым-атынас ситуацияларындаы сйлеу тртібіні ережесі жне этикалы нормаларды жиынтыы. Сйлеу этикасы риторикалы этика деп те айтылады.\ Сйлеу этикасы жалпы адамзатты этикалы ндылытарын, лтты этикалы алышарттарын, жеке тланы этикасыны байлыын зіне тірек ете алады. Сйлеу тртібі лтты мдениет, дет-рып, салт жоралылармен, жеке тланы тілді олдану трбиесімен, траты тжірибесімен тікелей байланысты. Сз этикетіндегі негізгі ерекшелікті бірі - кез келген тілдегі этикет тілдік бірліктерді белгілі бір дрежеде стандартталуы. Кез келген тілде амандасу, оштасу, кешірім срау, ризашылы білдіру, алыс айту, жбату, рахмет айтуды алыптасан стандарт трлері бар. Оларды жас, жыныс т.б. ерекшелігіне арай белгілі бір формасын олдананмен р адам я автор амандасу, оштасу я рахмет айту формаларын здері ойлап таппайды. Кркем шыарма мтіндерде де, ауызекі сйлеу тілінде де белгілі бір этикет сз, сз тіркесі, сйлем дайын тілдік бірлік ретінде олданылып отырады. Этикет тілдік бірліктерді дайын кйінде олданылуы деби тіл шін де, ауызекі сйлеу тілі шін де, кркем шыарма тілі шін де норма болып саналады. Сз этикетіндегі стандарт тілдік бірліктерді негізгі белгілері: рамыны тратылыы, немділігі, дыбысталуыны йреншіктілігі, мазмныны кпшілікке тсініктілігі, олданыса икемділігі, дайын тілдік бірлік ретінде олданылуы. Сз этикетіндегі стандарттылы кездейсо пайда болан былыс емес, за уаыта созылан тіл тжірибесіні нтижесі. Стандарт тілдік бірліктерді туып, алыптасуына сер ететін бірнеше факторды атап крсетуге болады. Оны бірі – кш-жігерді немдеу заы негізінде пайда болан тілдік экономия. арым-атынас процесінде сйлеу этикеті маызды роль атаратыны белгілі. Ол адамдарды ртрлі жадайларда зін-зі стау, мінез-лы пен жріс- трыс принциптерін жйелеп отырады. Этикет – адамдарды барлы жадайлардаы зара араласуындаы ережелер жиынтыы. Осы дниеде жне о дниеде иесіне е кп пайдасы мен зиян келтіретін бл – бір жапыра ет – адамны тілі. йткені тіл адамны ішкі дниесін ашатын кілті іспетті. Мселен, адам имана келсе, не кпірлігін сырта шыарса оршаандара соны тілі арылы білдіртеді, сыпайылыы мен кргенсіздігін де тілінен ааруа болады. Мсылман адам жаман, арсыз, дрекі, арыс сияты сздерден аула болуы ажет. Жаман сздерді айтылуын Алла-таала натпайды. Жне бл мсылмана жат сипат болып табылады. Пайамбар жаман сздерді айтуды имансыз лды сипатына жатызан. Осыан орай ол былай деп айтан: « Иманда адам тілдеуші, араушы, ерсілік істеуші, азын емес ». Бірнеше адам сз айтысы келсе, алдымен жасы лкенге сз беріледі. Пайамбара бірнеше сааба келіп, здеріні жадайын айтпашы болан кезде, оларды кішісі Абдрахман ибн Схл сзге кірісе берген стте, пайамбар оан: « лкенді лкейтідер ( яни, лкенге жол берідер ) » - деп ескертеді. Сонымен, сз этикеті дегеніміз, орыта айтанда, адамдар арасында байланыс орнату шін жмсалатын, сол байланысты жаластыра беру масатында олданылатын лтты ерекшелігі бар стереотипке айналан сздер мен траты сз орамдары. Адамдар арасындаы арым-атынас кезінде айталанып отыратын біртектес, стандарт жадайлар мен ымдар экстралингвистикалы фактор ретінде сз этикетіндегі стандарт тілдік бірліктерді тудырады. Осыны нтижесінде траты тілдік стереотип алыптасады. Стандарт тілдік бірліктерді негізгі асиеті оларды рылымы мен семантикасыны тратылыы, згермеген, дайын кйінде олданылуы болып табылады. Сз этикетіне аратпа сздер, слемдесу, танысу, оштасу, ттытау, тілек білдіру, алыс айту, тініш айту, кешірім срау, шаыру, кеес беру, кіл айту, жбату, птау, марапаттау формалары жне т.б. да рылымдар жатады. Бл рылымдар мн-мазмны мен олданыс ерекшелігіне арай тілді бірнеше ызметін анытап, атарып отырады. Сз этикетіні тыдаушы назарын аудару (аппелятивтік), байланыс орнату (фатикалы), сыпайылы таныту (конативтік ), тыдаушыны кілін аулау ( эмотивтік ), ерік білдіру (валюнтативті), трлі критерийлерге байланысты коммуниканттарды жіктеу (регулятивті) ызметтері бар. Есте боларлы ерекшелік – сз этикетіні ызметтері жеке-дара, дербес кйде емес, бір- бірімен жанаса, жарыса жзеге асады.Сйлеу тiлiнi фонетикалы-морфологиялыерекшелiктерi.

Дыбыстарды тсiрiп айту сйлеу тiлiне тн фонетикалы белгiлерге жатады: басы аыр (басы алыр), кеп отыр - келiп отыр, боп па - болып па т.б. тiркестерде дыбыстарды тсiрiп айту сйлеу тiлiне тн былыс.

Синтаксистiк ерекшелiктерi. Сйлеу тiлi стилiнi баса стильдерден згешелiгi, е алдымен сйлем рылысынан байалады. Сйлеу тiлiнде сйлем трлерi аралас келедi. Сраулы, лептi, риторикалы сраулы сйлемдер кп олданылып, сйлем диалога рылады:

Баланы сзiн сз деп, о несi-ай маан! (Б.Майлин)

Кiтаби тiлдi ауызша, жазбаша трiнi нормалары, жйелерi ереже трiнде грамматика оулытарында, оу ралдарында трлi сздiктерде крсетiледi. Сондытан бл нормалар "задастырылан" (кодификацияланан) нормалар деп танылады. Сйлеу тiлiнде де норма, белгiлi бiр жйе болады. Бiра сйлеу тiлi нормалары "задастырылмаан", бiршама еркiн болады.

53,Сйлеу мдениеті жне шешендік нер Шешендік дегеніміз не? Ойшылдара сйене айтса, шешендік – кісі кркі, аылмен билеу нері. Дидарласушымызды жрегі мен аыл-ойын баурап алуа, оны не нрсеге болса да сендіруге, иландыруа септесетін бізге берілген сый. Кез келген натылы зат туралы шебер сйлеу нері жне сонысымен згелерді з ойына ойыстыра білу. Біліктілік пен білімнен, уатты тйсік пен тере сезімнен, санадаы салаты пен шыр иялдан, тер тгу мен ой тербелісінен туындай келе, білгірліктен кейін трады. Сз бен ойа негізделеді. Биік дниетаныммен, ылым-білімді тере мегерумен, халыты трмыс-тіршілігін, жн-жосытарын жйрік танумен, жалпы айтанда, адамзатты рухани мдениетінен мол хабардар болуымен, ой рісіні кедігімен тамырлас. Демек, жас тлаа ажетті шешендік дегеніміз – тыдаушыларды жан-сезім лемін сзіні демілігімен, образдарды жарындылыымен, наыл, ибрат сздерді шырлыымен толытатын, баурайтын нер, згеше абілет-арым, тума асиет, сондай-а скен ортаны, лгілі жандарды, лаатты туындыларды таылым-трбиесі, з дниетанымыны нтижесі.Ел алдында шебер, шешен сйлеу кп ебектену, оып, йренуді талап етеді. Шешен адамдарда негізінен, сз кркемдігі ой тасынынан табии трде туындап жатады. Кркемдік талам мен шешендік тсілдерді дрыс пайдалана білген адам ана эстетикалы сер ету кшіне ие бола алады. Сонда шешендік нерге кп сйлеп, оны сынатып йренуге болады ма, лде оан жазып дайындалан дрыс па? бл орайда йгілі шешен, данагй Цицерон былай дейді: «алам – кркем сзді е жасы жаттытырушысы. Басалардан йренуде е неге ттарлыына теесуге мтылу керек. зі лгі еткен шешенні жасысыны брін алуа тырыс. Оайын, кзге тсіп транын ана емес, е маыздысы – шынайы шеберлігіне жету. Ол еліктеу болып кетпеуі керек. Мытыа анша сап трса да, кшірме тпнсадан ыли да кш тмен болады. Халы алдында сйлеу шін сзіні зіндік «бейнесі», з мнері боланы абзал. ... Егер нерді баса саласындаы аты млім шебер бір ісін кездейсо дадыдаысынан нашар орындап алан болса, оны ол зі дейі жасады ма, не денсаулыына байланысты сйтіп алды, дей салады... Ал, егер шешеннен сондай бір осалды тапсыншы, оны тек аыматы деп санайды, ал аымаа кешірім болмайды. йткені адам кіл-кйге немесе іші ауырана байланысты аыма болмайды». азіргі тада е басты мселелерді бірегейі – аза тіліні мемлекеттік мртебесін ктеру, барлы аракз бауырларымызды з ана тілінде сйлеуіне ол жеткізу. Тек тіл йренуде мыт болып бара жатан шаруа бала баша, й, мектеп, жоары оу орындарында л-ыздарымызды тілдік оры бай аза тілінде сйлеу мдениетіне йрету. Содан, йде де, кшеде де, оамды орындарда да біратар жастарымызды бір-бірімен арым-атынас жасаанында, гімелескенінде алай болса солай сйлейтіні, аза тіліні адір-асиетін тсінбейтіні байалады. Олай болса, шешендік нер, сйлеу мдениеті, ауызша, жазбаша сйлеу – дептілікті биік шыы. мір, тіршілік адамдарды бір-бірімен арым-атынас жасауын ажет етеді. Оларды тсінісудегі негізгі ралы – тіл. р адам дрыс сйлей білуі, сйлесу мдениетін мегеріп, оны з бойында алыптастыра білуі тиіс. арым-атынас адамдарды отбасымен, скен, араласан ортасымен, елімен, жерімен, дстрі, мдениет азынасымен етене рі жанды байланысы. арым-атынаста адамдарды жан дниесі, мір тіршілігіндегі бейнесі крінеді. деп – сйлесудегі, пікірлесудегі мдениет тірегі. Мдениет – адамдарды рухани жне материалды, білімдарлы пен сезімталды асиеттер аарылатын белгілеріні жиынтыы. Мдениетті туы – тіл, ол адамзатты мратымен астасып, сол лтпен бірге пайда болып, дамып отырады. з тарихын, лтты дстрін, туан жерін, тілін адірлей білген адам ана мдениетті болады. Сз мдениеті – сзді орынды олданып, июластырып, ндестіріп айта білу, емле мен тыныс белгілері ережелерін дрыс сатау, тілді асырлар бойы саталып келген кркемдігі мен тарихын, семдігін сатай білу. Сйлеу, тілдік амалдар, тіл мдениеті туралы сз етсек, адамны тіл амалдарын пайдалану арылы пікірін, ойын білдіруін – сйлеу деп атайды. Сйлеуге адамны анатомиялы мшелері атысады, алайда ол адамны психикалы абілетіне, оамды тжірибесіне тыыз байланысты. Сйлеу шін жасалан тілдік амалдар за уаыт бойы адамдарды пікір алысу тжірибесі негізінде алыптасты. Тілдік амалдар – сз тудыру, сйлем рау ережелері. Олар – кпшілікке орта, объективті категориялар. Соны нтижесінде тіл – жртты бріне бірдей тсінікті атынас ралы. Сйлеуді р коммуникативтік жадайына сйкес ыайланан стилі болады. Тіл мдениеті – тіл біліміні деби тіліні нормасы мен оны дамуын, сйлеу тілімен арым-атынасын зерттейді. Тіл мдениетіні тілді баса салаларынан айырмашылыы оны кнделікті мірде тілді олдану, жазу, сйлеу мдениетімен жасы арым-атынаста болуы. Тіл мдениеті амтитын тілдік норманы 3 трі: