Ебек жадайына ойылатын гигиеналы талаптар
Ебекті салауаттандырудаы сері кбінесе оны жадайымен аныталады, яни табии жне жасанды жарыты, ауа жне жылу тртібіні жадайларына, ндірістік олайсыз факторларды серіне, жмыс орныны рационалды орналасуына т.с.с атысты болады.
1-7- сынып оушылары шін ебекке баулу мектеп кабинеттерінде, шеберханаларда жргізіледі. Ебекті сипаты (темір стасы, ааш шебері, тігін жмыстары) оушылара олайсыз ндірістік факторларымен сер етпеуі керек. Біра мндай жмыстарда темір жне ааш шадары, лкен дегейде шуыл блінуі ммкін. Осы факторларды болызбау шін кнделікті блмені ылалды жуып-жиыстыру, абыраны дыбыс ткізбейтін затпен аптау т.с.с. гигиеналы талаптарды орындаса да жеткілікті.
сіп келе жатан организмге ебекті жасы сер етуі жне оушыларды ебек дадыларын мегеруіні жетістігі - ебекке оытуа арналан блмелерді дрыс жабдыталуына байланысты болады. Мнда, жабдытарды жиыны, орналасуы, жмыс орныны йымдастырылуы, рал-саймандар, техника ауіпсіздігі біратар гигиеналы жне педогогикалы талаптара сай болуы керек. Жабдытар жиыны ебекке оытуды бадарламасын жзеге асыруды амтамасыз етуі керек. Шеберханаларды негізгі жабдытары верстак, станоктар, тігін машиналары, рал-саймандар жне осымша жабдытар - шкаф, срелер, тазалы ралдары болып табылады.
Жабдытарды орналастыруда кру жмысына, жмыс кезіндегі дене тласыны дрыстыына жне жарааттануды алдын алуа олайлы жадай туызу арастырылады. Егер жары сол жатан тсетін болса ааш немесе мата деген кезде клеке пайда болмайды, сондытан верстактар мен тігін машиналарын жары сол жатан тсетіндей етіп терезеге перпендикуляр орналастыран дрыс. Верстактарды 450 брыш жасай отырып орналастыруа болады.
Ебекке оытуа арналан блмелер абырадан ойылан немесе абыраа жапсырылан жабы шкафтармен, срелермен, оыс салуа арналан ыдыстармен, арнаулы киімдерді ілетін орындармен, ол жуышпен жне электр слгілерімен жабдыталады. Жабдытар рамында алашы медициналы кмек крсетуге арналан таыш заттар, дрі-дрмектер саталатын орапшалар, зембілдер болуы керек.
Жмыс орнын йымдастыран кезде дене тланы дрыстыы, энергияны немдеу, ебекті дрыс йымдастыру, жмысты ауіпсіздігі ескерілуі керек. Оушыны дене тласы ебекті сипатына, жеке аланда блшы ет кші мен имыл-озалыс амплитудасына байланысты болады. Егер тепе-тедік тратылыы жрек, ан-тамыр жне тыныс алу жйесіні кру жне есту анализаторларыны дрыстыы саталса, блшы еттерге осымша статикалы жктеме тспесе жмыстаы дене тласы дрыс деп табылады (сурет)
Дрыс дене тласы е алдымен рал, жабдытарды лшемдері оушылдарды дене пропорцияларына сйкес келуіне, длірек айтанда жмыс орныны биіктігі, оушыны бой зындыына сйкес келуіне байланысты болады.
Жмыс орныны биіктігіні дрыстыын анытау шін оушы верстакты сырт жаына ырынан трады да, оны бетіне алаанын тіреп, олын бос ояды. Егер жмыс орныны биіктігі оушыны бойына сйкес келсе, оны иыы мен білегі тзу трып, білек пен олды басында тік брыш пайда болады.
Траты трде трып жмыс істегенде пайда болатын статикалы ажуды алдын алу шін ааш стасы немесе темір стасына арналан шеберханаларды рбір жмыс орны орындытармен (бктеліп-жазылатын, кронштейна орнатылан биіктігі 40-42 см табуреттермен) жабдыталынуы керек. Сонда оушылар мезгіл сайын дене тласыны жадайын алмастыра алады.
Дене ебегіне берілетін жктемелер жоары жылу блінумен атар жреді, сондытан шеберханаларды ауасыны температурасы сыныптара араанда біраз тмен болуы керек (темір стасыны шеберханасында 14-160С, ааш стасы шеберханасында 16-170С, бастауыш сыныптарды ебек кабинеттерінде 180С), тама дайындайтын уаыттарда терезе кздері ашы болуы керек.Жел аынынан сатану шін осы жмыстар кезінде есіктер жабы труы керек.
8-11 - сынып оушыларыны оу-ндірістік комбинаттардаы ебек жадайы, зіні сипаты жаынан ндірістік процесстерге сас болып келеді. Мнда ебекті олайсыз факторларымен араласу ауіпі туа бастайды. Мысалы, металлды ысты деуден жне механикалы деуден ткізетін шеберханаларды жмыс аймаында зиянды химиялы заттар жоары концентрацияда болады, ал токарьлы, фрезерлік шеберханаларда жмыс орныны жарытандырылуы кбінесе жасспірімдерге есептелмеген жне шуыл дегейі жоары болады.
Бл жадайларды балалар организміне серін анытау шін жргізілген тере зерттеулер лі де аз. Фармокологияда балалара арналан дрілерді дозасы, оны улану реакциясын болызбау шін дене салмаыны рббір килограммына есептелгені алынады. Осыан байланысты жасспірімдер шін ндірістік химиялы заттарды ересектерге араанда анарлым ауіптірек екені туралы ортынды жасауа болады.
Ойлап арасаыз, мндай тжырымны негізі бар. Жасспірімні салмаы аз, сондытан дене салмаыны рбір бірлігіні химиялы заттарды абылдауы ересектерге араанда анарлым жоары болып келеді. Балалар мен жасспірімдерді тыныс алу клемі мен тері абатыны клемі дене салмаы бірлігімен аланда салыстырмалы трде лкен, ал ндіріс улары тері арылы жеіл сіеді. Сонымен атар балалар организмінде улы заттарды детоксикациялау механизмі лі жетілмеген. Жмыскерлерге арналан Денсаулы сатау Министрлгі бекіткен химиялы заттарды серін нормаландыру шаралары жмыс істейтін жасспірімдер шін жарамайды. Осы сра тірегіндегі мліметтерді барлыын біріктіріп араанда жасспірімдер организміні сезімталдыы, ересек адамдара араанда штен он есеге дейін жоары екенін. Бл проблеманы гигиеналы трыдан шешу мселесін 2 баытта жргізуге болады:
Жас организмдер шін химиялы заттара нормалар енгізу;
Жасспірімдерді улы заттардан аулатату.
Бірінші баыт масата сйкес келмейді жне оны практикада олдану ммкін емес. йткені 1500 -ден арты химиялы осылыстарды регламенттеу шін, бірнеше ондаан жылдар мен те лкен экономикалы шыын ажет болады. Дниежзінде жыл сайын бірнеше жздеген жасанды трдегі заттар шыарылып жатады, оларды гигиеналы баалауды зі бірнеше жылдара кешігіп жргізіледі. Сондытан, жасспірмдерге улы химиялы заттармен жмыс істеуге жас млшері жне уаыт сері бойынша шектелуі трде ана рсат етіледі. Мектеп шеберханалары шін химиялы жне физикалы ндірістік олайсыз факторлара арсы осымша профилактикалы шаралар арастырылан.
Ебекке трбиелеу жадайына ойылатын санитарлы баылау
Ебекке трбиелеу жадайына ойылатын санитарлы баылау 3 баытта: ебекті мазмнына, ебекті тртібіне жне ебекті жадайына арай жргізіледі.
Ебекті мазмнына жргізілетін санитарлы баылау жмысына:
оушыларды ебекті іс-рекеттеріні барлы тріні сипатын оларды жасы мен жыныс ерекшеліктеріне сйкес келуін анытау; жоары сынып оушыларыны ндірістік тжірибеге туіне арналан жмыс орындарын тадап алу;
ебекті денсаулы жадайына серін анытау; мектеп оушыларын тере медициналы тексеруден ткізуге баа беру; емдеу-маманды кеес ызметіні жмысын жне мамандыа жа-рамдылы туралы орытындылар берілу жадайын анытау;
ебекке трбиелеуді бекітілген оу бадарламасына сйкестігін анытау т.с.с. жатады.
Ебекке трбиелеу жне оытуа арналан тртіп уаыттарын санитарлы баылау тмендегідей шаралардан трады: ебекке трбиелеу тртібін крсететін мектеп уаыттарын (5-10 - сынып оушыларыны оу жне тжірибелік сабатарыны кестесі, оамды пайдалы ебекті орындауды жмыс кестесі, жазы каникул кезіндегі ебек бірлестігіні кн тртібі т.б.) тереірек зерттеу, осындай арнаулы блінген уаыттарды олданылып жрген ебекке трбиелеп, оыту жніндегі бадарлама мен оу жоспарына, задылы жне нормаландыру мліметтеріне сйкес келетіндігін зерттеу; бекітілген ебек тртібіні орындалуына баылау (хронометраж) жргізу; ебек сабаыны рылымына гигиеналы баа беру; ебекке оытуды жеке блімдерін таырыпты тексеру.
Мектеп шеберханаларындаы, кабинеттердегі жне лабораториялардаы ебек жадайына санитарлы баылау жргізу жылына екі реттен кем болмауы керек. Бірінші тексеру -осы блмелерді дайындыын анытау масатымен оу жылыны басында жргізілуі керек. Саба жргізуге рсат беру актісі рбір шеберханаа жеке жасалады. Екінші тексеру - жылды ортасында немесе жылды аяында кемшіліктерді анытау шін жргізіледі, аныталан кемшіліктерді жою шін жоспар-тапсырма жасалады.
Оу жылы бойына оушыларды ебек жадайы гигиеналы талаптара сйкес екендігін анытау шін, жоспарлы трде кнделікті санитарлы баылау жргізіледі. Мнда, жары жеткіліктілігін, ауадаы газ, ша млшерін, желдеткішті тиімділігін, шуыл дегейін анытау шін инструменттік, лабораториялы зерттеу тсілдері олданылады. Баылауды нтижесінде санитарлы тексеру актісі жазылады. Ебек сабаыны міндетті трде санитарлы-гигиеналы талаптара сйкес келетін базаларда ткізілуіне баылау жасалады.
Мектеп оушыларын мамандыа баыттауды медициналы-физиологиялы аспектілері
Мамандыа баыт беру - мектеп оушыларыны тілегін, денсаулы жадайын, жеке басыны ерекшеліктерін, сонымен атар, оама ажеттілігін ескере отырып, оушылара маманды тадауа кмек крсету шін ылыми негізделген кп аспектілі жйе.
Бізді оамда жасспірімдерге маманды тадауа еркіндік берілген, біра, сол мамандытарды азіргі тізімі 50 мынан астам атаулардан трады. Мнда, мектеп оушыларыны кейбіреуі денсаулыына байланысты, немесе организміні жеке ерекшеліктеріне байланысты тізімде крсетілген біратар мамандытара жарамсыз болады. Сондытан, маманды тадау ерікті болып ана оймай, сонымен бірге саналы трде негізделген болуы керек.
Мектеп оушылары здеріні жас ерекшеліктеріне (кші мен ммкіндігін арты баалау, ртрлі мамандытарды организмге оятын талаптары туралы білімні болмауы, денсаулы жадайларындаы ауытуларды елеп-ескермеу т.с.с.) байланысты маманды тадау шін медициналы ызметкерлерді баыт беруін ажет етеді.
Оушылар мндай сратара кмекті мектеп педиатрларынан, балалар емханасыны дрігерінен, ересектер емханасыны жасспірімдер кабинетінен, сонымен атар, балалар мен жасспірімдер гигиенасы бліміні санитар дрігерінен алады.
Егер тадап алынан маманды, оушыларды жеке бас ерекшеліктеріне сйкес келмесе, онда ол жйке-психикалы бзылулара, тіпті соматикалы аурулара шыратуы ммкін. Мамандыа жарамсызды ндірістердегі апаттарды жне жарааттануларды себептеріні бірі ретінде саналады. Ебек сапасыны тмен болуы, кадрларды тратамауы, соны салдарынан оама материалды зиян келтіру сияты кемшіліктер дрыс тадалмаан мамандыты зады нтижесі болып саналады.
Осындай жадайлара байланысты, мамандыа баыт беруде бірнеше аспектілерді бліп арауа болады:
Психофизиологиялы аспект - жасспірімдерді жеке басыны ерекшеліктері, оны аблеті, жеке психофизиологиялы ерекшеліктері ескеріледі;
Медициналы аспект - оушыны денсаулы жадайы ескеріледі;
леуметтік экономикалы аспект - оама р саладаы мамандар ажеттілігі ескеріледі.
Сонымен атар, бл аспекті жасспірімдерді мектеп шеберханасындаы жне мектеп аралы оу-ндірістік комбинаттардаы ксіптерге оып-йренуін анытайды. Елді мекендерге жмысшы ксіпкерлер ажеттігіне жне оларды ндірісте оытып, даярлау шін база барлыына байланысты ебекке оытуды баыты рылады.
Жасспірімдерге мамандыа баыт беру жйесі бізді елімізде 1960 жылдан бастап рылды, біра, азіргі уаыта дейін бл срата шешілмеген мселелер те кп. Соларды біреуі - мектеп оушыларыны жас млшері, яни, мамандыа баыттау жмыстарын андай жастан бастау керектігі.
Жалпы аланда, 15-18 жастаы жасспірімдерді мамандыа баыттау жмысы негізгі ш кезенен трады:
Жасспірімдерді мамандыа жарамдылыын анытау шін, арнаулы масатпен жргізілетін медициналы тексеру.
Медициналы крсеткіш бойынша, мамандыа іріктеп алу.
Дрігерлік маманды консультация - жасспірімдерді тілегіне, денсаулыына жне психофизиологиялы крсеткіштеріне байланысты маманды тадауа кмек крсетуге арналан.
Мамандыа маызды немесе "кілттік" функциялар зіні психофизиологиялы негізіне байланысты 4 трге блінеді:
имыл-озалыс - блшы ет кштері, тзімділік, координация;
Сенсорлы - кру, есту, иіс сезу, дм сезу, вестибулярлы тратылы;
Жйке ызметіні жеке типологиялы ерекшеліктері - оны кші, жылдамдылыы, біркелкілігі;
Аттенционды-мнемикалы - кіл аудару, есте сатау.
Мектеп оушыларына мамандыа баыт берудегі санитарлы дрігерді міндеті
Санитарлы дрігер, баса мамандармен бірлесе отырып, мектеп оушыларыны денсаулы жадайына, жеке бас ерекшеліктеріне байланысты, мамандыа баыт беру жмысын дрыс алыптастыруы керек. Бл саладаы санитарлы дрігерді негізгі міндеттері:
Мектеп оушыларын ебекке дайындайтын мамандытарды санитарлы сипаттамасын (профессиограммасын) жасау;
Тадалан мамандыты сіп келе жатан организмге тигізетін серін алдын-ала болжау;
Ебекті орау туралы задарды саталуын баылау;
Мектепте дрігерлік-маманды консультацияны толы жне уаытында жргізілетіндігіне баылау жргізу;
Мектеп оушылары, оларды ата-аналары жне педагогтарды арасында мамандыа баыт беруді медициналы аспектілері жнінде санитарлы аарту жмыстарын жргізу болып табылады.
Дрігер жасспірімдерді жас ерекшеліктері жне функционалды ммкіндіктері туралы мліметтермен атар, ртрлі маманды факторларыны организмге тигізетін сері жне мамандыты трлеріне байланысты жмысшыларды функционалды жадайына ойылатын мліметтермен кеінен таныс болуы керек. Ол шін, сіп келе жатан организмге ндіріс орындарыны тигізетін серін болжап, білуге ммкіндік беретін, мамандытарды санитарлы сипаттамасы (профессиограмма) жасалады.
Мамандытара санитарлы сипаттама беру лгісі млшермен аланда тмендегідей сратардан трады:
ндірісті жне жеке мамандыты аталуы;
Жмыс процессін жне жеке операцияларды бейнелеп жазылуы;
Материалдарды, рал-жабдытарды, саймандарды сипаттамасы;
Жмыс кезіндегі жмысшыны дене тласыны сипаттамасы (отырып, трегеп трып, амалсыздан біржаты стау ...) статикалы жктеме жне бірыай монотондылы бар ма (затыы андай);
Ауыр заттарды ктеру жне орнынан тасымалдау жмыстары (массасы, ашытыы); Мндай жмыстарды затыы;
Жеке анализаторлара (есту, кру, иіс сезу) жне орталы жйке-жйесіне (ынта, ыылас, есте сатау, имыл-озалыс координациясы) жоары талаптар ойылуы;
ндірістік жарааттану ауіптілігі;
ндірістік зиянды заттарды сері:
а) жмыс зонасыны ауасыны ластануы (санды жне сапалы сипаттама);
б) ндірістік шуыл (оны дегейі, затыы);
в) вибрация (жалпы, жеке, затыы);
г) электромагниттік ріс (жиілігі, кші);
д) метеорологиялы олайсыз жадайлар (температура, ылалдылы) жне оны бір ауысымдаы затыы;
Медициналы куландыру кезінде, андай органдар мен функциялара ерекше кіл аударылуы керек;
Жмыса жарамсызды туызатын аурушылды пен организмдегі ауытулар.
Едуір тжірибе жинатай отырып, балалар мен жасспірімдер бліміні санитарлы дрігері ебек гигиенасы бліміні дрігерімен бірге бірыай типтегі ндіріс орындарына жалпы типтік санитарлы сипаттама жасауына болады. Біра, рбір наты жадайларда, міндетті трде сол объектіге атысты ерекшеліктерді ескеру ажет.
Организмге тигізетін серіне байланысты барлы мамандытарды шартты трде 4 топа блуге болады:
1 топ - (е кп таралан) ауыр жмыс жадайлары, олайсыз факторлары жо мамандытар. Олара: кесе жмыстары, халыа ызмет ету саласы, прибор (аспаптар) растыру объектілері, электрлі-есептегіш машиналармен жмыс, саат жндеу т.б. Бл топтаы мамандытара медициналы арсы крсеткіштер ойылмайтындытан, оларды денсаулыында жне дене бітімінде, психикалы дамуында ауытулары бар жасспірімдерге сынуа болады.
2 топ - олайсыз ндіріс факторлары орташа жне уаытша сер ететін мамандытар. Мысалы, аспазшыларды жмысы жоары температура мен жоары ылалдылыты сер етуіне байланысты болады. Мнда, кп млшерде тер блінуі, артериялы ан ысымыны тмендеуі, тамыр соуыны жиілеуі (кейбір жадайларда 1 мин. 140 ретке дейін) байалады, яни, тыныс алу, жрек, ан-тамыр жйелеріне жоары талаптар ойылады. Сондытан, организміні осындай негізгі функцияларында ауытулары бар жасспірімдерге мндай мамандыты сынуа болмайды.
3 топ - ртрлі ндірістік олайсыз факторлар траты трде сер ететін мамандытар. Мысалы, тоыма цехтарында жмысшылара жоары температура, ша-тоза, шуыл траты трде сер етеді.Бл жмыста дене тланы амалсыздан біралыпта болуы да орын алады. Тоымашы мамандыын тыныс алу, жрек, ан-тамыр жйелерінде, есту органдарында, тірек озалыс аппараттарында аурулары бар жасспірімдерге сынуа болмайды.
4 топ - ауыр жне зиянды жадайлары бар мамандытар (300-ге жуы мамандытар мен жмыстар). Жасспірімдерді денсаулыына ойылатын талаптардан баса, мндай жмыстара орналасу шін 18-ге толмаан жастарды алуа тиым салынады жне мндай жмыс орындарында оушылар кніне 3 сааттан арты болмауы тиіс.
Денешынытыру трбиесіні физиологиялы-гигиеналы негіздері
Еліміздегі балалар мен жасспірімдер гигиенасында, денешынытыру трбиесіні масаты - андай да бір спортты нтижелерге жету емес, жоары дегейдегі денсаулы крсеткішіне жету. болып табылады. Бл масат жеке адамдармен атар, жалпы оамны мддесіне де сйкес келеді. Кпшілік ауым баланы чемпион титулына талаптануына тиым сала алмайды, біра оны денсаулыына сер ететін ауіптен орауа міндетті.
Крсетілген масата жету шін, денешынытыру трбиесіні міндеттері оны жетістіктеріне байланысты біршама згертілді жне лі де згертілуде. Жастарды леуметтік іс-рекеттерге жарамдылыы негізінде жргізілген есептеулер бойынша бл згертулерді тиімділігі те кптеген факторлара байланысты.
Денешынытыру трбиесіні негізгі міндеттеріне: денсаулыты ныайту, функционалды ммкіндіктер мен дене бітімі дамуыны йлесімділігін жетілдіру; имыл-озалыс дадыларын, блшы ет кшін дамыту; жылдамды, тзімділік, ептілікті негіздерін рып, жетілдіру; еркіндік пен тртіп саласын дамыту; гигиеналы дадылара трбиелеу; т.с.с. жатады.
Денешынытыру трбиесін салауттандыруды тиімділігін тмендегі жадайлардан круге болады: организмні оршаан ортаны серіне тзімділігі артады; су мен даму процесстеріні жасаруына жадай жасайды; жылуреттеуші механизмдер жетіледі; организмні салын тигеннен пайда болатын аурулара арсы тзімділігі жоарылайды т.б.;
Адам эволюциясы имыл-озалыс белсенділігімен збей байланыста болады. имыл-озалыс тіршілікті белгісі жне организмні биологиялы ажеттілігін амтамасыз етуді, лемді танып, білуді ралы. имыл-озалыс белсенділігі дегеніміз - белгілі уаыт аралыындаы дене озалыстарыны жиынтыы.
имыл-озалыса биологиялы ажеттілік, баланы мірге алаш келген кнінен бастап пайда болады, біра, ол леуметтік факторлара байланысты згеріп отырады. Тіршілік жадайы мен трбие жйесі туліктік имыл-озалыс белсенділігін шыл тмендетіп, не болмаса, жоарылатып жіберуі ммкін. Ол ерте жаста биологиялы (генетикалы) механизммен ал одан кейінірек, ересек жастарда леуметтік механизм бойынша реттеледі.
Біра казіргі кезде денешынытыру трбиесіні сіп келе жатан жастарды тілегі мен ммкіндіктерін ескеретін, кптеген жаа трлері пайда болып жатыр. Блар, спорт-ты билер, ыраты гимнастикалар "аэробика", ытай гимнастикасы "ушу" жне т.б. Оларды кбі, зіні жаалыымен, олайлылыымен арнаулы блмелер мен арнаулы ралдарды ажет етпейді. Сондытан денешынытыру трбиесіні осымша тріне атал регламентация саталмаса да болатын сияты. Оларды негізі еркін тадау, олайлылы жне формалды трде болмауы керек.
Балалар мен жасспірімдерді денешынытыру трбиесінде оытуды ш тсілі кеінен олданылып жр: атал регламентация тсілі, ойындар жне жарыстар ткізу.
Балалар мен жасспірімдерді денешынытыру трбиесіні рбір жас топтарына жне мекемелерді типтеріне арай блінген мемлекеттік бадарламасы бар. Бадарламалар балалар мен жасспірімдер мекемелеріні тменде крсетілген типтеріне арнап делген: балалар башасы; жалпы білім беретін мектеп; ксіпттік - техникалы білім беретін мекеме; балалар мен жасспірімдерді спортты мектебі.
Санитарлы дрігер мектеп жасына дейінгі балаларды денешынытыру трбиесіне баа беру шін тмендегі лгі бойынша тексеру жргізеді:
Балаларды жасына, денсаулыына жне дайындыына байланысты денешынытыру трбиесіні ралдары мен трлері;
Денешынытыру сабаыны бтіндей жне жеке блімдеріні затыы, моторлы тыыздыы, саба жргізу жадайы, ралдары);
Таертегілік гимнастика (реттілігі, орны, жадайы, киімдері);
имыл-озалыс ойындары мен кіл ктеру уаыттары (кн тртібіндегі уаыты, ойынны сипаты, жабдытары, ралдары);
Серуендер мен экскурсияларды йымдастырылуы (ара ашытыы, затыы, ткізу орны, киімдері);
Балаларды денсаулы жадайыны мліметі (аурушадыы, дене бітіміні дамуы).
Санитарлы дрігер, мектептегі денешеынытыру трбиесіні йымдастырылуына тменде крсетілген лгі бойынша гигиеналы баа береді:
Медициналы тексеруді орытынды жинаы (дрыс, уаытында ткізілгендігі, денсаулы топтары, оны динамикасы);
Денешынытыру сабаыны мазмны (сабаа атынасуы, саба босатуды себептері, сабаты затыы, рылысы, моторлы тыыздыы);
Денешы-нытыру салауаттандыру шаралары (толытыы, дрыстыы, реттілігі, саба жргізу жадайы);
Сыныптан тыс спортты-оамды жмыстар (секцияларды жне спортпен шылданатындарды саны, экскурссиялар мен жорытар, денсаулы жне спорт кндеріні реттілігі);
Денешынытыру сабаы ткізілетін орынны гигиеналы жадайы;
Сабаты жабдыталуы;
Денешынытыру трбиесіні йымдастырылуына талдау жасау;
Денешынытыру сабаыны тиімділігі туралы орытынды жне орындау уаыты крсетілген наты сыныстар беру.
Ксіптік-техникалы білім беру орындарында жргізілетін денешынытыру трбиесіні з ерекшеліктері бар. Мндаы денешынытыру трбиесіні бадарламасы мектептегіге сас келеді, ерекшелігі - денешынытыру сабаыны кешенді жне арнайыландырылан деп блінуінде. Жасспірімдерді арнайы спорт мектептеріндегі денешынытыру трбиесіні масаты - ксіпкер спорт шеберлерін даярлау болып саналады. Спортты мектеп - интернаттар, спортты жеке трлерінен жоары спорт шеберлерін даярлауа арналан.
Балалар мен жасспірімдерді шынытыру
Шыныу деп организмні оршаан орта факторларына, сіресе, метеорологиялы факторлара (шыныуды арнаулы сері) арсы тру ммкіндігін арттыратын процедуралар жйесін тсінеді. Сонымен атар шыныу организмні ызмет абілетін жоарылатады, р трлі аурулара иммунобиологиялы арсы тру (арнаулы емес сері) дрежесін арттырады.
Жеке серлерді затыы мен кшіні жйелі трде айталануына байланысты, шыныуды жаттыуларды жеке трі деп арауа болады. Бл жадай шыныуды негізгі принциптерін ( аырындап, еппен бастау жне жйелігін сатау) анытайды.
Балаларды ерте жастан метеорологиялы факторлара шынытыруды маызы те зор. Дене температурасыны тратылыы химиялы жне физикалы болып блінетін термореттеу процесі арылы саталады. Біріншісі- жылу блінуін (зат алмасу) реттеу, екіншісі- жылу беруді реттеу болып табылады. Сырты ортаны температуралы факторлары, теріні терморецепторларына (жылулы, салынды) сер етеді. Бл рецепторлар денені барлы айматарында біркелкі таралмаан. Оны е кп блігі бет терісінде, е аз блігі иы, ол терілерінде орналасан. Кейінгі жылдары терідегі жйке жйесіні еркін аяталуы туралы - салындаан кезде терідегі жиі соа бастайтын импульс яни салын сезгіш жіпшелер туралы айтыла бастады. Импульстер рецептордан гипотала-муса (организмні жылу реттеу орталыына) барады. Жылу реттеу реакциялары з кезегінде зат алмасу жне аа блшы еттеріні моторлы ортасымен, яни жылу ндіру орталыымен байланыста болады.
Дене температурасын реттеуде перифериялы ан айналысыны жылдамдыы мен клемі, тері бетіні жылу беру млшерін згертеді. Температуралы тітіркендіргіштер сер еткенде ан тамырларыны кееюуі немесе тарылуы, орталы жйке-жйесіні атысуымен реттеледі. Салын сер еткенде, рефлекторлы реакциялар жылу блінуді 15-30% кемітіп, ан тамырларыны тарылуын амтамасыз етеді. Сонымен бірге жылу ндіруді лайтатын, шартсыз рефлекстер де іске осылуы ммкін.
Бала организмі туан кнінен бастап, термореттеуші жйемен реттеледі, біра ол толы жетілмеген, лсіз болып келеді. Балаларды терісі ересектердікіне араанда жалау жне капиллярлара бай келеді. Тері бетіні клемі де салыстырмалы трде кбірек болады, зат алмасу процессі ересектерге араанда демелі трде жретіндіктен, жылу берілуіне олайлы жадай туады, сондытан олар салын тигеннен пайда болатын аурулара бейім келеді.
Жылу реттеу жйесіні дрыс жетілуі шін, организм шыныуды ажет етеді жне осы жйелерге кейбір жктеме тсіру бала организміне зиянды емес, керісінше, пайдалы болып келеді. Сондытан, организмні шыныу процесі термореттеу аппаратыны жаттыуына негізделген.
Балалы шата сіресе, сбилік шата жне мектепке дейінгі кезедерде химиялы жылу реттеу орталыыны те маызды ораныш рлін атарады. Салын тітіркендіргіштерге тері-тамыр реакциясыны жылдамдыы жас скен сайын арта тседі, біра аздаан шыныу процедурасы болуы да ммкін. Рецепторлы аппараттар мен ан-тамыры реакцияларына айта-айта жктеме тсіру, оларды ызметін жетілдіре тседі жне термореттеу жйесіні функционалды ммкіндіктеріні жетілуін жылдамдатады. Белгілі шартсыз рефлекстерден баса, соларды негізінде, балалар организмінде температуралы серлерге термореттеу жйесін саналы трде іске осатын шартты рефлекстер пайда болады.
Шыныуды тиімділігі тменде крсетілген принциптерді саталуына байланысты:
Процедураларды олдануды жйелілігі;
Тітіркендіргіштерді кшін ептеп лайту;
Жасына, денсаулыына жне шыныу дрежесіне байланысты шыныуды бастаан кезде, жеке бас ерекшеліктерін ескеру;
Балаларды е жасы жылулы жадайда болуы;
Баланы кіл-кйіні дрыстыы.
Балаларды шынытыруды ралдары болып, негізінен табии факторлар алынады: ауа, су, кн радиациясы. Оларды шыныуа пайдалану шін, белгілі гигиеналы талаптар ойылады. Ауа мен су таза жне белгілі температурада болуы ажет. Сонымен атар ауаны ылалдылыы мен озалу жылдамдыы да есепке алынады. Кн сулесіні тсетін брышы, сер ету стемдігі жне затыы белгілі млшерде болуы ажет.
Жалпы аланда, денешынытыру трбиесіні салауаттандырудаы тиімділігі екі негізгі принципті сатаанда ана дрыс болады: туліктік имыл-озалыс белсенділігіне гигиеналы нормалара сйкес тзетулер жргізілуі жне денешынытыру трбиесіні гигиеналы негізделген жалпы моделіні болуы.
имыл-озалыс белсенділігіні дрыс жасалан нормасы негізгі ш талапты орындалуын: организмні барлы жйелеріні немді ызмет етуін, оларды сенімділігін жне оршаан ортаны згеруіне реакцияны дрыс саталуын амтамасыз етуі керек.
Жылды динамикада баланы жеке басыны жне жымны денсаулы крсеткіштеріні жасы жаа згеруі, жас кезедеріні гигиеналы нормасыны критерийі болып саналады. Гигиеналы нормаларды диапозондары, сіп келе жатан организмні жеке бас ерекшеліктеріне байланысты олдануа ммкіндік береді.
Дрігерлік баылауды негізгі формалары:
Балаларды функционалды ммкіндіктерін анытай отырып, денсаулы жадайын тексеру;
Денешынытыру трбиесіні жргізілуін жйелі трде баылап отыру;
Денешынытыру трбиесі жргізілетін орындара санитарлы баылау жргізу;
Мектепке дейінгі балалар мекемесіні ызмет-керлері мен балаларды ата-анасы арасында санитарлы аарту жмысын жргізу.
Денешынытыру трбиесін дрыс йымдастыру шін міндетті трде бала организміні су жне даму ерекшеліктері ескерілуі керек
Балалар мен жасспірімдерді таматануыны гигиеналы негіздері
сіп келе жатан организмдердегі энергия жне зат алмасуыны ерекшеліктері. Балалар организмі немі сіп, даму стінде болатындытан оларды зат алмасу про-цестері елеулі згерістерге шырап отырады. Мнда тмендегідей ерекшеліктерді бліп араан дрыс:
Балаларда су, даму процесі те арынды жретіндіктен, зат алмасу процесі ересектерге араанда демелі трде жреді жне жас лайан сайын баяулай бастайды. Бала организміндегі зат алмасу процесі клеткаа ажетті заттар мен жоалтан энергия шыыныны орнын толтырумен атар, тканьдерді здіксіз сіп, дамуын амтамасыз етуі керек. Сондытан, балаларда ассимиляция процесі диссимиляция процесінен жоары, яни анаболизм катаболизмнен жоары болып келеді;
Балалар организмінде клеткалар мен тіндерді рлысына ажетті белоктар демелі трде тзіледі. сіп келе жатан организмге белок ажеттілігі ересектерге араанда біршама жоары жне бала нерлым жас болса, белок ажеттілігі сорлым жоары болады. Белок жетіспеуі су процесіні тежелуіне шыратуы ммкін;
Кмірсулар бала организмінде энергетикалы ызметпен атар, пластикалы (клетка абыыны, днекер тіндеріні алыптасуы жне т.б.) ызмет атарады. сіп келе жатан организмде белок ажеттілігі жоары боландытан кмірсуларды ыдырауы те арынды жреді, сондытан, жас балаларды организмдері кмірсулара те жоары ажеттілікті сезінеді;
Май алмасу процесі балалар организмінде трасыз болып келеді. Тамата кмірсулар жетіспеген кезде, май депосы тез таусылады. Майлар жылу энергиясыны бастама кзі болумен атар, организмді жылу жоалтудан, органдарды жараат алудан орайды;
Ересектерге араанда балалар гидролабильді болып келеді, яни, оларды организмдері суды тез жинап, тез жоалтып отырады. Сондытан балалар организміндегі су алмасу процесі жылдам бзылады жне бала нерлым жас болса, сорлым суды кп ажет етеді, бл былыс, ыз балалара араанда ер балаларда жасы крінеді;
Сйек тканьдеріні демелі сіп-дамуына байланысты балаларда кальций ажеттілігі ересектерге араанда 1,5 есе жоары. Калций сйектерде негізінен фосфор ышылды тздар трінде тзетілетіндіктен, организм калциймен бірге фосфорды атар тсіп отыруын ажет етеді;
Сйектегі фосфор ышылды тздар "Д" витаминіні атысуымен ана тзіледі. Бл витаминні жетіспеушілігі рахит ауруына шалдытырады;
Ана стіні рамында темір жеткіліксіз боландытан, емшектегі кезедегі сбилерді осы микроэлементке (ртрлі жеміс-жидек шырындарына) ажеттілігі жоары болады;
Балалар организміндегі органдар мен жйелерді дамып жетілуі аяталмаандытан, зат алмасу процесі кбінесе сырты ортаа, сіресе, дрыс таматануа баынышты болады;
Балаларда негізгі зат алмасу клемі ересек адамдара араанда салыстырмалы трде жоары болып келеді, бл оларда тотыу процестеріні лкен арынмен жретіндігін крсетеді.
Негізгі зат алмасуды млшері баланы жасына, жынысына, су арынына, оларды конституциясына (ары балаларда зат алмасуды арыны жоары болады), имыл-озалыстарына, жыл мезгіліне (кктем, жаз мезгілдерінде жоары), туып, скен мекеніне (биік таулы аудандарда, жазыа араанда жоары) жне т.б. байланысты болып келеді.
Балаларды таматануыны рационалды болуы, таматануды тртібін дрыс йымдастыранда ана ммкін. Ол шін тменде крсетілген шараларды орындалуы ажет:
Таматану уаытын жне уаыт аралытарын атал сатау;
Тама абылдауды физиологиялы рационалдылыы;
Жеке таматану уаыттарына сйкес, таамды млшері мен сапасына байланысты дрыс блу;
Балаларды таматану жадайы жне таматану кезіндегі балаларды тртібі.
Санитарлы дрігер ас-мзірін растыран кезде мынадай негізгі аидаларды білуі керек:
Тама рационы балаларды жас млшеріне сйкес дене ебегіні жктемесіне, жыл мезгіліне, климата байланысты алынан таамды заттара жне энергияа ажет-тілігіне сйкес болуы ажет. Жаз мезгілінде энергия шыыны лаятындытан, таам колориясын 10%-а жоарылату ажет;
Ас мзірі балалар мекемелеріні ызметіні затыына байланысты 3-5 ретке есептелінеді;
Ас мзірі рбір типтегі балалар мен жасспірімдер мекемелері шін бекітілген негізгі таамдарды трлеріне байланысты жасалады. Ет пен балытан жасалан таамдарды таертегі жне тскі аса ал, кешкі аса ст, ккніс жне жармадан жасалатын таамдар сынылады. Рационны рамында кнделікті міндетті трде ет, балы, ст, сары май, ккніс, нан болуы керек;
Ас мзірі р трлі таамдардан ралады. Бір кндегі таамдарды трлері айталанбауы тиіс;
Барлы балалар мекемелерінде, Медициналы ылым Академиясыны таам институты жергілікті жадайлара байланысты сынан лгі ас мзірін негізге ала отырып, екі апталы ас мзірі жасалады. Сонымен атар "жазы" жне "ысы" деген таы екі ас мзірі дайындалады. Таам рационыны калориясын жне химиялы рамын анытау, арнаулы кестелер мен балалар таматануына арналан нсаулар бойынша жргізіледі;
Кнделікті лгі ас мзіріні негізінде, рамында рбір таматану мерзіміндегі таматарды тізімі жне осы таамдарды барлыыны массасы мен жеке трлері крсетілген срыптама ас мзірі жасалады. Срыптама ас мзірінде таматанатын балалар мен ызметкерлерді де саны крсетіледі (мектепке дейінгі балалар мекемелерінде ызметкерлер тек ана тсте, ал мектеп интернаттарында 3 мезгіл таматанады);
Ас мзірінде крсетілген кейбір таамдар жо болан кезде, оларды бірін-бірі алмастыра алатын таамдарды кестесін олдана отырып, химиялы рамы жаынан сйкес келетін таамдармен ауыстыруа болады;
Балалар рационында, ас орту органыны ызметін жасарту шін крделі таамдар (ара бидай наны, ботасы, В тобындаы витаминге бай таамдар болу керек);
Рациондаы белоктарды меншікті лесі, жылды барлы мезгіліне траты трде болады.
Балалар мекемелеріні асхана жмыстарына аымды санитарлы баылау жргізу жмысы:
Келіп тскен таматарды сапасы мен оларды тасымалдануын баылау;
Таамдарды саталу жадайын баылау;
Таамдарды таратылу мерзіміні саталуын баылау;
Таамдарды дайындау технологиясын баылау;
Дайын таамдарды сапасын баылау;
Асхананы санитарлы, індетке арсы жргізілетін тртібін жне ыдыс-аятарды тазалау тртібін баылау;
Асхана ызметкерлеріні жеке бас гигиенасын сатауын баылау;
Таам рационыны рамын баылау.
Балалар мен жасспірімдерге арналан мекемелерді жоспарлануы мен рылысын салуды негізгі ережелері
Ескертпелі санитарлы баылауды кезедері. Балалар мен жасспірімдер гигиенасы бліміндегі санитарлы дрігерді жаадан салынатын нысандара ескертпелі сани-тарлы баылау жргізуі маызды орын алады. Бл жмысты масаты - сіп келе жатан балалара білім беріп, трбиелеуге арналан мекемелерді рылысын салуда жне оларды жобасын жасау кезедерінде жіберілетін гигиеналы ателіктерден сатандыруа арналан.
Ескертпелі санитарлы баылау жргізген кезде тменде крсетілген жаттар басшылыа алынады:
азастан Республикасыны Конституциясы (1995, 2011 толытырулар егілілді);
Р «Халыты денсаулыы жне денсаулы сатау жйесі туралы кодексі (18.09.2009);
Приемка в эксплуатацию законченных строительных объектов. Основные положения. СНиП 3.01.04- 87;
Р "Ебекті орау туралы заы";
Мемлекеттік стандарттар, нормалар мен ережелер (ГОСТ, НмЕ, ВСН, ОСТ, СанНмЕ т.б.);
Ксіпорындар, имараттар мен имараттар рылысыны жобалау –сметалы жаттарын зірлеу, келісу, бекіту тртібі мен рамы туралы нсау Р НмЕ 1.02.01- 2001;
азастан Республикасыны аумаындаы трын имараттарда блмелерді айта рылымдауа (айта жоспарлауа, айта жабдытауа) арналан рсат ететін рсімдерді ту ережесі РК.Р ЕР 1.03.01 - 2001
Жобалауа жне рылыс жадайына ескертпелі санитарлы баылау жргізу жмыстары тменде крсетілген кезедермен жргізіледі:
рылысы салынатын объектлерді техникалы-экономикалы негіздерін (ТЭН) немесе техникалы-экономикалы есептеулерін (ТЭЕ) арастыру;
рылыс объектлерін салуа арналан жер учаскесін тадап алу;
рылыс жобасына санитарлы сараптама жасау;
рылыс жмыстарыны барысына баылау жргізу.
Объектіні абылдап алуа атысу.
Баылау жргізетін адамдар зіні оама кзарасын жне орындаушыларды за алдында жауапкершілігін реттеп отыратын ыты жаттарды талабын сатаанда ана ескертпелі санитарлы баылау мен инженерлік-жобалы жмыстарды сапасы жоары болады.
Негізгі жадайлар:
Жобаны берілген уаытта дайын болуына, оны ажетті сапамен амтамасыз етуге жне сметалы нын дрыс анытауа жоба жасаушы жауап береді. Тапсырыс берушіні ойан талабы бойынша ол жобада крсетілген барлы кемшіліктерді з есебінен жоюы керек;
Жобалауа ажетті негізгі мліметтерді беру уаытын созып жібергеніне жобаа тапсырыс беруші жауап береді;
Жобалы жмысты орындалу уаытыны брмалануына жоба жасаушы жауап береді.
рылыс салу шін, рылыс аладарын тадау жне соан сйкес алдын-ала жасалан шешімдерді келісімге салынуыны толытыына тапсырыс беруші жауап береді;
Жоба жаттарыны олданылып жрген мемелекеттік санитарлы нормалар мен ережелерге сйкестігін анытау шін оны санитарлы баылау орнымен келісіміне жобаны бас инженері (архитектор) жауап береді. Е жасы жобалы шешімдер абылдау, жобаны орау, рылыса авторлы баылау жргізу т.с.с. жмыстары да осы бас инженерді (архитекторды) жауапкершілігінде болады;
Ескертпелі санитарлы баылау жргізетін мамандар сараптаманы дрыстыына жне жобаны бекітілуіне тікелей жауап береді. Жер учаскесін бліп алу, жобаны талдау туралы орытындылар, санитарлы тексеру актлері зады жаттар болып табылады;
СЭС ызметкеріні заа айшы келуі, ате орытынды беру, рылыса негізсіз тиым салу немесе рсат ету, комиссия мшесіні объектіні абылдау актісіне ол оюдан негізсіз бас тарту т.б. іс-рекетті засыз тотатып ою (жоба жатарын талдаудан бас тарту, рылыс жмыстары жріп жатан кезде объектіні тексеруге бармау т.с.с.) болып табылады. Бндай брмалаушылытара байланысты жауапкершілікке тартуды ртрлі жолдары бар, тіпті кейбір ерекше жадайларда ылмысты іс деп арауа да болады.
Жалпы білім беру мектептеріні жоспарлануы
Жалпы білім беру мектептері оу-трбие беру мекемелеріні е негізгісі болып табылады. Бл мекемелерде балалар міріні 9-11 жылыны кніне 4-тен 10 саата дейін уаыттары теді. Балаларды денсаулыы, дамуы, оу рдісіне байланысты ызмет абілетіні згеру динамикасы мектеп имаратыны блмелер жиынтыыны сапасына, оларды гигиеналы нормалар мен ережелеріне сйкес болуына тікелей байланысты.
Жалпы білім беру мектептерін жоспарлауды гигиеналы регламенттері траты емес, оле гигиена мен жас физиологиясыны ылыми жетістіктеріне, халы аарту саласыны жаа міндеттеріне, елімізді экономикалы ммкіндігіне, елдегі рылыс салу рдісіне байланысты айта аралып, жетілдіріліп отырады. Жалпы білім беру мектептеріне:
1 дрежелі бастауыш мектептер (1-4 сынып оушылары шін),
1-2 дрежелі негізгі мектептер (1-9 сынып оушылары шін),
2 дрежелі негізгі мектептер (5-9 сынып оушылары шін),
1,2,3 дрежелі орта мектептер (1-11 (12) сынып оушылары шін),
2,3 дрежелі орта мектептер (5-11 (12) сынып оушылары шін),
3 дрежелі орта мектептер (9(10)-11(12) сынып оушылыры шін),
ртрлі мазмндаы жне ртрлі оу дістері бар гимназиялар, лицейлер жатады.
Жергілікті жадайлара байланысты, ртрлі дрежедегі мектептер жеке орналасуы немесе мектеп кешендері ретінде рылуы ммкін. Мысалы, тыыз орналасан кп абатты йлері бар лкен ышамаудандарда жеке автономды оу блоктарынан тратын мектеп кешені рлысын салу сынылады. Ауылды жерлерде 1 дрежелі бастауыш мек-тептер салынады.
Гигиеналы трыдан аланда мектепті елді мекенні территорияларында дрыс орналастыруды маызы те зор. Мндайда атмосфералы ластануды дрежесі, шуыл сипаттамасы, кшеде жарааттану болуы ммкіндігіні профилактикасы есепке алынуы керек. Мнда кшеде жарааттануды лкен пайызы мектеп жасындаы балалара келетіні, ал она ішінде негізгі себебі, ала автокліктері екені длелденген. Сонымен атар автоклік жарааттарына байланысты болан айылы оиалар мектеп оушыларыны мгедектігі мен айтыс болуыны е негізгі себептері болып саналады.
Осы айтылан жадайлар жне одан кейінгі баылауларды нтижелері тмендегі жадайларды ескеруге ммкіндік берді:
Мектептерді орналастыруды негізгі варианты - трын йлерді бойына, транспорт магистралінен 100м ашытыта, трын кварталдар ішінде орналастыру болып табылады;
Мектептерді квартал ішіндегі (бір саатта 90 машинаа дейін жретін) кішкене жолдарды бойына салуа болады. Квартал аралы (бір саатта 100-200 машина жретін) жолдарды немесе транспорт магистралдарыны бойына салуа болмайды.
Мектептерді квартал ішіне орналастыру - ауа рамыны жне шуыл тртібіні дрыстыын амтамасыз етеді.
Мектепті жер учаскесінде тменде крсетілген функционалды аладар блінуі ажет: денешынытыру-спорт алаы; оу-тжірибе алаы; демалыс, скери дайынды жне шаруашылы аладары; Спортты жне скери-дайынды аладарын сынып блмелеріні терезе жаына орналастыруа болмайды. Снаряд латыруа жне доп ойнауа арналан алашалар оу блмелеріні терезелерінен 25м-ден арты ашытыта орналасуы керек, ал егер бл аладар 3м биік оранмен оршалан болса оны терезелерден ара ашытыы 15м кем болмауы керек.
Шаруашылы алаы, асханаа кіретін жата, оу-тжірибе алаына жаын орналасуы керек. Метеорологиялы жне географиялы алашалар мектеп имаратынан, оны 2,5 есе биіктігінен есептелген ашытыта орналасады. Мектеп учаскесіні кгалдандырылуы, оны жалпы ауданыны 40% кем болмауы керек, ал ІА климатты аудандарда - 50% кем болмауы керек.
Учаскеде мектеп имаратына рт сндіргіш машиналарды жаын келуі жне олар имаратты айналып жре алуына олайлы жолдар арастырылады. Мектеп учаскесіні территориясы биіктігі 1,2 м кем емес оранмен оршалуы керек. Ышам аудан ішінде мектеп оранын жасыл ааштар отырызу арылы жасауа болады, егер, учаске кшеге жне транспорт жолдарына жаын трса, биік оран орнату арылы бледі.