Азастан Республикасында валюта нарыыны жадайы

Валюталы нарыты екi маынада тсiнуге болады. Бiрiншiден, валюталы нары - шетел валюталары мен валюталы ндылытарды сату жне сатып алу барысында туындайтын экономикалы атынастарды бiлдiрсе екiншiден, сраныс пен сыным бойынша шетел валюталарыны сауда-саттыы жасалатын арнайы жйенi бiлдiредi. Валюталы нары халыаралы есеп айырысуды уатылы жргiзiлуiн жне валюталы аражаттарды тиiмдi жмсалуын амтамасыз ете отырып, валюталы курсты анытауа сондай-а валюталы нарытаы жадайа арай валюталы саясатты басты баыттары мен формаларын айындауа жадай жасайды Ксiпорындар валюталы нарыа импорт бойынша есеп айырысуа ажеттi валюталар сатып алу шiн жне экспорт бойынша шетел валюталарымен тскен тсiмдерiн сату немесе айырбастау шiн атысады.
Валюта нарыындаы сауда-сатты жергiлiктi уаытпен таертегi саат 9-да басталады. Оан дайiн валюталы дилер электронды информациялы жйе арылы зге нарытардаы курстарды згерiсi жнiнде анытап тiркейдi. Уаыт айырмашылыымен байланысты Европа нарыында ендi жмыс басталса, америка валюта нарыы жабы болып, азия нарыы ендi жмысын аятап жатады. Валюталы информациялы таблода /экран агентства Рейтер/ АШ долларыны зге валюталара атысты спот-курсы, алтын мен кмiстi баасы крсетiледi жне олар немi згерiп отырады.
Нарыты экономика жадайында сырты экономикалы атынастарды дамуы азастанда валюта нарыыны алыптасуына ыпал еттi. 1992 жылы маусым айында азастанда банкаралы валюталы биржа (AFІNEX) ашылды. Ол азастанда валюталы атынастарды йымдастыруа жне дамытуа жадай жасады. Онда валюталарды сату жне сатып алу сраныс пен сынысты негiзiнде атарылады. 1995 жылы азастан Алматы аласында ашылан дилинг-орталы компаниясы арылы халыаралы валюталы нарыа (FOREX) шыу ммкiндiгiне ие болды. 1996 жылы желтосанда “Валюталы реттеу туралы“ азастан Республикасыны Заы абылданды. Онда азастан Республикасы аумаында валюталы операцияларды жргiзудi принциптерi мен тртiбi, валюталы операцияларды жргiзетiн субьектiлердi ытары мен мiндеттерi, валюталы задарды бзавны шiн жауапкершiлiктерi белгiлендi. Валюталы атынастарды тере тсiну шiн оан атысты жекелеген элементтердi мнiн, маынасын бiлу ажет. Атап айтанда:
ЕВРО – 1999 жылды атарынан бастар наты ашасыз есеп айырысу ралы ретiнде олданылды. 2002 жылды 1-атарынан бастап санаанда 6 айды iшiнде банкноттар мен тиындар трiнде шыарылып айналыса енгiзiлдi. Осы кезенен бастап Европалы ауымдастыа мше елдердi лтты аша бiрлiктерi айналыстан шыарылып ызметiн тотатты.
Евроны халыаралы аржы жйесiне енуi оны траталу дегейiмен, жне доллар мен иенге шаандаы ресми баамымен, халыаралы аржы жне сауда тсiмдерiмен байланысты болады. Валюта айналымында доллармен бсекеге тсетiн жаа аша бiрлiгi-евро пайда боланнан кейiн азастанны Европамен халыаралы экономикалы жне инвестициялы позициясы алыптасып азастанды валюта нарыында долларды баамы аырындап тмендей бастады. Долларды баамыны тмендеуi бiрiншiден халыаралы аренадаы саяси жне экономикалы жадайлармен байланысты болса, екiншiден азастанны экономикалы саясатыны негiзгi баыттары ндiрiлген нiмдi айта деу салаларын дамыту боландытан экономикалы, техникалы жне технологиялы атынастарды экономикасы жасы дамыан Европа мемлекеттерiмен ныайта бастады. Бл з кезегiнде евроа деген сранысты лайтты.
Валюталы паритет – бiр валюта мен екiншi бiр валютаны араатынасын анытау шiн олданылатын лшем бiрлiгi. Алтын жне алтына айырбасталатын ашаларды тсында валюталы паритеттi ролiн алтынны белгiлi бiр салма лшемi атаран болса, азiргi уаытта валюталы корзина атарады.
Халыаралы Валюта оры (ХВ) 1944 жылы Бреттон-Вудста ткен халыаралы конференцияны шешiмiмен рылан. азiргi кезде оан 174 ел мше, оны iшiнде азастан да бар. ХВ-на мше болу шiн оан атысушы рбiр ел белгiлi бiр млшерде квота тлеуi тиiс. Квотаны млшерi атысушы елдi экономикалы даму жадайына арай белгiленедi. Оны бiр блiгi – елдi алтын орыны 25%-тi немесе алтын-валюта резервiнi 10%-тi млшерiндегi алтынмен, алан блiгi - лтты валютамен тленедi. Бл квоталар ХВ-ны дамуына жне оан мше елдерге аржылай кмек крсетуге жмсалады. 1988 жылы Европалы валюта жйесi Европалы экономикалы жне валюталы Ода (Europen Ecanomic and Monetary Union – EMU) болып айтадан рылды жне оны рамы келесi йымдардан ралды:

- Европалы Орталы Банк;

- Европалы Инвестициялы Банк;

- Европалы айта ру жне даму Банкi;

- Европалы Даму оры;

- Европалы ауылшаруашылыын бадарлау жне кепiлдiк ету оры;

- Европалы айматы даму оры;

Европалы одаты масаты-тауарлар мен ызметтердi еркiн айналымын амтамасыз ету, валюталы саясатты бiрлесiп жргiзу болды.
лыбритания 1990 жылы EUM-нi рамына кiргенiмен 1993 жылы одан айтадан шыты. 1995 жылы EUM-нi рамына Австрия, Финляндия, Швеция кiрдi. 1994 жылы Валюталы Ынтыматасты оры Европалы Валюталы Институт болып згертiлгенiмен 1998 жылды шiлде айынан бастап Европалы Орталы Банкi болып аталады.
1999 жылды 1-атарында Европалы Одаа (ЕО) кiретiн 11 ел экономикалы жне валюталы ода (ЭВО) ру жне орта валютаны (Евро) енгiзу туралы келiсiмге ол ойды. Осы кннен бастап Германия, Франция, Италия, Испания, Бельгия, Нидерланды, Португалия, Австрия, Ирландия, Финляндия, жне Люксембург елдерi бiрыай экономикалы кеiстiк руда. зiрше 4 ел (лыбритаия, Швеция, Дания, Греция) трлi себептермен байланысты ЭВО-дан тыс алып тр. Бл кеiстiк кбiнесе Евроайма немесе Евроленд деп аталады. Европалы Орталы Банкi ЭВО-а мше елдердi арасында бiркелкi аржы саясатын жргiзедi.
Европалы айта ру жне даму Банкi 1990 жылы рылан. Бл банктi басты масаты – брыны КСРО рамында болан елдер мен Орталы жне Шыыс Европа елдерiнi нарыты экономикаа туiне олдау крсету болып табылады. Штаб квартирасы Лондон аласында орналасан.
Азия Даму Банкi (АДБ) 1965 жылы рылан. Оны мшелерi - Азиядаы дамушы елдер, Жапония, Австралия жне ТМД елдерi. Азия Даму Банкiнi масаты - атысушы елдерде экономикалы жне леуметтiк саланы, ауыл шаруашылыын, шаын жне орта ксiпкерлiктi дамытуды аржыландыру болып табылады. Штаб квартирасы Филиппиннi астанасы Манилада орналасан.
Ислам Даму Банкi (ИДБ) Сауд Аравиясы Корольдiгiнi Елдаха аласында 1973 жылы желтосанда мсылман елдерi аржы министрлерiнi конференциясында абылданан Декларацияны жзеге асыру масатында рылан халыаралы аржы мекемесi болып табылады. Ол ресми трде 1975 жылы 12-азанда тiркелген. Банктi масаты- оан мше елдердi жне мше емес мсылман ауымдастытары бар елдердi экономикалы жне леуметтiк дамуына ыпал ету, мше елдер арасындаы ынтыматастыа олдау крсету, исламды экономиканы, ажы жне банк iсiн дамыту. Бгiнде оан 54 мемлекет мше. Жарылы капиталдаы Сауд Аравиясыны лесi – 26,6%, Ливия – 6,7%, Кувейт – 8,3%. Бас офисi Джидд аласында (Сауд Аравиясы), 3 айматы офистерi Рабат аласында (Марокко), Куала-Лумпур аласында (Малайзия), Алматы аласында (азастан) орналасан. Валюталы реттеудi мнi мен масатына анытама беретiн болса, валюталы реттеу - мемлекеттi валюталы операцияларды реттеуге баытталан iс-шараларын бiлдiредi. Ондаы масат - мемлекетаралы келiсiмдердi негiзiнде шетелдiк валюталарды айналыс жасау тртiбiн лтты задармен бекiту жне сол задарды саталуын баылау болып табылады. Валюталы реттудi кмегiмен мемлекет шетелге валюта кету мен шетелден валюта келудi, валюталы операцияларды баылауды, лтты валютаны тратылыы мен тлем балансыны тепе-тедiгiн сатауды жзеге асырады. Валюталы атынастарды реттеу жйесiнде валюталы саясат аса маызды орын алады. Валюталы саясат – валюталы атынастар саласында мемлекеттi iшкi аымды жне стратегиялы масаттарды жне сйкес атарылатын iс-шараларды жиынтыын бiлдiредi. Ол экономикалы судi траты ету, инфляцияны тежеу, тлем балансыны тепе-тедiгiн сатау секiлдi экономикалы саясатты негiзгi баыттарымен йлесе елдi леуметтiк-экономикалы дамудаы наты стратегиялы масатына сай рекет етедi.

Валюталы интервенция - Орталы Банктi лтты валютаны баамын олдау масатында жргiзетiн сату жне сатып алу операциялары болса, валюталы резервтердi диверсификациялау – валюталы резервтердi рылымын реттеуге баытталатын мемлекеттi жне Орталы Банктi саясатын бiлдiредi. Орталы Банк валюта нарыында АШ долларын кп млшерде сататын болса болса онда оан деген сраныс азаяды да лтты валютаны курсы ктерiледi. Егер керiсiнше АШ долларын кп млшерде сатып алатын болса онда оан деген сраныс кбейедi де лтты валютаны курсы тмендейдi. Шетел валютасына атысты лтты валютаны баамын тмендету – девальвацияны, ал шетел валютасына атысты лтты валютаны баамын ктеру – ревальвацияны бiлдiредi.

 

Банктік жйе – нарыты экономиканы е маызды жне бірттас рылыстарыны бірі.

Нарыты экономикаа кшумен байланысты азастан Республикасыны банктер жйесінде лтты экономиканы баса секторларымен салыстыранда елеулі згерістер болып жатаны баршаа млім. Бгінгі тада нарыты экономика жолына баяыда тсіп, зор жетістіктерге жеткен ркениетті елдер тжірибесін йрене отырып, банк жйесін халыаралы стандарттара кшіру ел экономикасы шін маызды болып табылады.

Банк жйесін реформалау, ажеттілігі азастанны эволюциялы дамуыны сапалы, жаа дегейге жетуіні ажеттігінен туындап отыр. Нарыты экономикаа кшкен жылдар аралыында азастан Республикасыны банк жйесі реформалауды за та иын кезеін бастан кешірді. Бл кезеде елімізді банк жйесінде тек санды емес, сонымен бірге сапалы згерістер болды деп айтуа болады.

Туелсіз азастанны валюта саясатын алыптастыру 1991 жылы нарыты атынастарды алыптасуыны серпінді даму дерістерімен атар басталды. 1991 жылы 11 маусымда «аза КСР валюталы реттеу туралы» аза КСР-ні Заы абылданды. Замен алаш рет аза КСР-ні Мемлекеттік банкі лицензиялауа жататын аымдаы валюталы операцияларды жне капитал озалысына байланысты валюталы операцияларды тізбесі айындалды. Заны енгізілуіне байланысты меншік нысанына арамастан барлы зады тлалар сырты экономикалы ызметті жзеге асыру ыына ие болды, осы кезде валюталы операцияларды жргізуге лицензиясы бар укілетті банктер арылы валюталы операцияларды жргізуге шектеулер алынды. Валюталы нарыты дамуын ынталандыру шін азаматтара валютаны шыан кзі туралы мліметтерді крсетпей, аымдаы валюталы шоттарды ашуа рсат етілді, сондай-а засыз валюталы операциялар шін ылмысты удалау жойылды.

азастанны аша-валюта жйесін алыптастыру жадайында 1993 жылы 14 суірде абылданан «Валюталы реттеу туралы» азастан Республикасыны Заы азастан Республикасында валюталы операцияларды жзеге асыру станымдарын айындады, валюталы арым-атынастар субъектілеріні ытары мен міндеттерін шектеді, валюталы занаманы бзаны шін жауапкершілікті белгіледі. Валюталы реттеу жйесіні негізгі міндеттері ретінде мыналар танылды: лтты валютадаы есеп айырысуды белгіленген тртібін олдау лтты валюта шін нарыты айырбастау баамын дайындау жне енгізу, валюталы операцияларды жргізуді тиісті тртібін амтамасыз ету.

лтты валюта – тегені енгізу кезеінде алтын валюта резервтеріні біршама тапшылыы саталды. лтты валютаны белгіленген айырбастау баамы саясаты тегені ішкі тратылыын олдау мселесін шеше алмады жне белгілі бір дрежеде халыты тегеге деген сенімсіздігін тудыратын шетел валютасына деген екпінді сраныс жадайында оны нсыздану арынын стап тра алмады.

тімді валюталы нарыты алыптастыру жне тегені баса шетел валюталарына айналымдылыын олдау масатында 1994 жылы атардан бастап барлы ксіпорындар шін уаытша тауарлар (жмыстар, ызмет крсету) экспортынан 50% тсімдерді міндетті трде сату енгізілді. Бл ретте осы тртіп шетел капиталыны атысуы бар жаа рылан ксіпорындара таратылан жо. Бл норма 1995 жылы 10 маусымнан бастап 30% дейін тмендетілді, ал 1995 жылы 4 тамыздан бастап жойылды. Оан бір мезгілде тегені АШ долларына араанда нсыздану арыныны тмендеуі, тегеге деген сенімділікті артуы, сондай-а жаа анарлым кірісті аржы ралдарын енгізу себеп болды. Осы жадайда инфляция арынын жне нсыздану ктулерін бдан рі тмендету масатында реттелетін былмалы айырбастау баамы режиміне кшу туралы шешім абылданан болатын.

1996 жылы абылданан «Валюталы реттеу туралы» азастан Республикасыны Заында шектеусіз жзеге асырылатын аымдаы валюталы операцияларды наты тізбесі айындалды. Капиталды кетуді кздейтін капитал озалысына байланысты операциялар лицензиялауа жататын болды, ал келу бойынша операциялады тіркеу статистикалы есепке алу масатында жргізілді жне андай да болмасын шектеулер ойылан жо.

Сол кезде азастанда капитал озалысы операцияларына шектеулерді сатау ажеттілігі шетел валютасына деген сыныстарды ішкі кздеріні біршама тапшылыы болуымен тсіндіріледі.

1998 жылы Ресей аржы дадарысыны салдары тегені нсыздану арынын жылдамдатуа жне сіресе олма-ол шетел валютасы нарыында теге баамыны крт ауытуына келді. Бл ретте азастанны сауда ріптес елдерінде, е алдымен Ресейде лтты валютаны біршама нсыздануы тегені наты крсетілімде ымбаттауына жне азастанды экспортты бсекелестік позициясын тмендетуге сер етті. 1999 жылы суірде тегені шетел валюталарына еркін былмалы айырбастау баамы режимін енгізу аржы нарыыны тебе-те жадайын олдау ажеттілігін талап етті, осыны нтижесінде лтты Банк экспортерлер шін тауарлар (жмыстар, ызмет крсету) экспортынан 50% тсімді міндетті трде сату туралы міндеттемелерді белгілеу практикасын айта олданды. Осымен бір мезгілде жеке тлаларды коммерциялы банктердегі теге салымдарын сатау жне зейнетаы орларыны тегелік активтерін сатау жнінде шаралар абылданды.

Мны брі тпкілікті нтижеде шетел валютасыны валюта нарыындаы сынысыны суіне жне дадарыс жадайынан шыуа сер етті, осы лемдік тауар нарытарындаы олайлы жадай 1999 жылы араша айыны зінде-а экспортты валюта тсіміні бір блігін сату туралы талапты жоюа ммкіндік берді.

1999 жылдан кейін валюталы реттеу тетігін жетілдіру валюталы операцияларды жргізу жне балама занамалы рі нормативтік ортаны алыптастыру тртібін ырытандыру баытында жзеге асырылды. Валюталы баылау мына баыттарда жргізілді: экспорт-импорт валюта баылауы; олма-ол шетел валютасымен айырбастау операцияларына баылау жасау; капитал озалысына байланысты операциялара баылау жасау; валюта нарыы субъектілерін инспекциялау.

2003 жылы алыптасан валюталы реттеу жйесіне аымдаы операциялара шектеулерді жотыы, пруденциалды реттеу жйесін белсенді жетілдіру жне келісімі ажет мемлекеттік органдарды тізбесін ысартумен халыаралы операциялара лицензия беру дерісін реттеу тн. 2002 жылы зірленген Валюта режимін ырытандыру тжырымдамасында (РБ Басармасыны 11.09.2002 ж. № 369 аулысымен малданан) капитал озалысына валюталы шектеулерді толы жоюжы жне 2007 жылы аымдаы жне крделі операциялар бойынша тегені толы айырбасталуына кшуді юолжайтын валюталы режимді кезе-кезе бойынша ырытандыру сынылан болатын.

азастан Республикасында валюталы режимді ырытандыру дерісі 2003 жылдан бастап белсенді фазаа кірді жне негізінен аржы секторын пруденциалды реттеуді жетілдірумен бірге капиталды кетілуіне шектеулерді алып тастау арылы жзеге асырылды.

Валюталы режимді ырытандырудаы басымдылытар мен жйелілік тек экономикалы факторлармен ана емес, леуметтік-саяси факторлармен де айындалды.

Республика аумаында ірі мнай-кен орындарыны ашылуы шетел инвестициялары жне экспорттан тсетін тсім нысанында капитал келуіні су арынын лайтты жне тездетті, ал шетелдік атысуы бар ірі инвестициялы жобаларды іске асыру инвесторларлы пайдасы жне тауарлар мен ызмет крсету импорты шін аы трінде капиталды кетілуіні суін ынталандырды. аржы капиталыны халыаралы озалысын ауымды ырытандыру жадайында олданылатын реттеуші шараларды тиімділігі кбіне капиталды жинаталуына кері теестіріледі, бл аржы аындарыны лкен клемін реттеуді жаа тсілдерін зірлеу ажеттілігін айындады.

Реттеуді жаа тетіктерін зірлеу жне халыаралы аржы ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру сондай-а азастанны дниежзілік экономикаа интеграциясы жне елді бсекеге абілеттілігін ктеру шін ажетті шарт болып табылады.