Азастан Республикасындаы валюталы адаалау мен реттеу жне жргізілетін операциялар

Нарыа ту кезеінде азастан егеменді ел ретінде зіні саяси дамуы кезеінде валюталы саясат жргізуі керек. азастанны алдында шетелдермен дербес валюта атынастарын румен атар халы шаруашылыын айта ру оны нары рельстеріне тсіру мселелерін бірге шешу міндеттері трады.

азастан 1992 жылды шілдесінде ХВК-а мше болып кіргеннен бастап зіні валюта атынастарын Ямаика валюта жйесіні рылымды аидаларымен орды жарысына сйкес алыптастыруда. Валюта атынастарын йымдастыруы шін 1993 жылды 14 суірінде «Валюталы реттеу туралы» алашы за абылданды. Ол кезде азастан сол аймаында боландытан шетелдермен жеке валюталы байланыстар жоты асында болатын. абылданан за бойынша ырына жіберу дегейіне сйкес келіп кейбір жадайлара байланысты дамып келе жатан валюта атынастарына тіпті арама-айшы сипатта болды. 1996 жылы 24 желтосанда азастанда «Валюталы реттеу туралы» жаадан за абылданды.

Жоарыда аталан заа оса, «азастан Республикасыны аша жйесі туралы» 1993 жылды 13 желтосандаы за, «азастан Республикасыны лтты банкі туралы» 1995 жылды 30 наурыздаы за; «Асыл тастар жне ымбат баалы металлдармен байланысты атынастарды мемлекеттік реттеу туралы» 1995 жылды 20 шілдедегі за; сонымен атар Р Президентіні Жарлытары кімет аулылары мен лтты банк басаларымен нормативтік актілері.

азастан задары бойынша валюталы объектісі болып шетел валютасы, шетел валютасындаы баалы ааздар, валюталы ндылытарды, аффинирленген алтын мен баса металдарды республикаа келу, алып кету жне жіберу тртібін белгілеу болып есептелінеді.

Валюталы атынастарды субъектілері болып «резиденттер» жне «резидент еместер» саналады. Резидентке жататындар:

- азастан Республикасында тратын жеке ксіпкерлер, оны ішінде уаытша шетелдерде мемлекеттік ызметте жргендер;

- Р-ны задары бойынша ралан зады тлалар, сондай-а оларды азастан территориясындаы филиалдары жне тыс жердегі кілеттері;

- азастан Республикасынан тыс жерлердегі дипломатиялы, сауда жне баса ресми кілдіктер, сондай-а шаруашылы несиесі коммерциялы іспен шылданбайтын кілдіктер.

Р-даы «резидент еместерге» жоарыда республика резиденттері тсінігінде крсетілген зады жне жеке тлалар жатады.

азастан Республикасында валюта операцияларын жзеге асыратын резиденттер мен резидент еместер:

- валюта баылауы органдары мен агенттері жргізген тексеру актілерімен танысуа;

- азастан Республикасыны задарында кзделген тртіппен валюта баылауы агенттері мен органдарыны іс-рекетіне шаым жасауа;

- азастан Республикасыны баса да задары мен нормативтік ыты актілерінде кзделген зге ытарды жзеге асыруа ыы бар.

азастан Республикасында валюта операцияларын жзеге асыратын резиденттер мен резидент еместер:

- валюта баылауы органдары мен агенттеріне барлы сраан жаттар мен валюта операцияларын жзеге асыру жніндегі апараттарды беруге;

- валюта баылауы органдары мен агенттеріне здері жргізген тексеру барысында, сондай-а оларды нтижесі бойынша тсініктеме беруге;

- валюта баылауы органдары мен агенттері жргізген тексеру актілерінде баяндалан фактілермен келіспеген жадайда, бл актіге ол оюдан бас тарту себебіне жазбаша тсініктеме беруге;

- здері жргізетін валюта операциялары бойынша есеп жргізіп жне есеп беріп, оларды кемінде бес жыл саталуын амтамасыз етуге;

- валюта баылауы органдарыны аныталан тртіп бзушылытарды жою жніндегі талаптарын (нсауын) орындауа;

- азастан Республикасыны валюта задарында белгіленген баса талаптарды орындауа міндетті.

азастан валюталы баылауды валюталы баылау органдары жне оларды агенттері жргізеді. Валюталы баылау органдары болып за бойынша валюталы баылау ызметін жргізетін йымдар, валюталы операциялар жргізетін кілетті банктер жргізеді.

Валюталы баылау негізінен мына баылауда жргізіледі:

- Жргізілетін валюталы операцияларды заа сйкестігін анытау жне оан ажетті лицензиялар мен рсатты болуы;

- Резиденттерді мемлекет алдындаы шетел валютасымен міндеттемелерін орындауын тексеру; сондай-а Р валюта нарыында шетел валютасын сату міндеттемелеріні орындалуын тексеру; шетел валютасымен жргізілген тлемдерді фиелдігі, валюта операциялары бойынша есеп пен есептесуді толытыы жне объективтілігін тексеріп, сонымен бірге резидент еместерді тегелермен жргізген операциялары бойынша баылау жргізіледі.

Сйтіп, валюта атынастары халыаралы экономикалы, саяси жне мдени атынастара ызмет етіп, ол мемлекетті тлем балансында тлем табады.

азастанда валюталы баылауды валюталы баылау органдары жне оларды агенттері жргізеді. Валюталы баылау органдары болып за бойынша валюталы баылау ызметін жргізетін йымдар, валюталы операциялар жргізетін кілетті банктер жргізеді.

«азастан Республикасыны валюталы реттеу туралы» Заына сйкес «валюталы операциялара» тмендегідей тсінік берілген:

1) меншік ыыны жне зге де ытарды валюталы ндылытара ауысуына байланысты операциялар соны ішінде тлем ралы ретінде шетел валютасындаы зге тлем ралдарын пайдаланумен байланысты млімелер;

2) валюталы ндылытарды кез келген тсілмен азастан Республикасына келу жне жнелту, сондай-а азастан Республикасынан кету жне жнелту ммілелері;

3) лтты валютаа, сондай-а номиналы мен ны лтты валютада крсетілген баалы ааздар мен тлем ралдарына меншік ыы мен баса ытарды ауысуына байланысты резиденттер мен резидент еместерді арасындаы операциялар.

Мндаы валюталы ндылытара мыналар жатады:

1. Шетел валютасы;

2. Номиналы шетел валютасында крсетілген баалы ааздар мен тлем ралдары;

3. Тазартылан йма алтын;

4. лтты валюта, резиденттер мен бейрезиденттер арасында олармен операциялар жасалан жадайда ны лтты валютамен крсетілген баалы ааздар жне тлем жаттары.

Кейбір экономикалы дебиеттерде валюталы ндылытар атарына баалы металдар (алтыннан баса да) мен табии асыл тастарды (алмаз, рубин, изумруд, сапфир, александрид жне маржан) жатызады.

Іс жзінде валюталы операциялар аымды операциялар жне капитал озалысымен байланысты болып блінеді.

1. Аымды операциялара жататындар:

- тауарлар жмыстар жне ызметтер шін тлемні не аванс тлеміні мерзімін 180 кннен аспайтын мерзімге зартуды кздейтін экспорт-импорт ммілелері бойынша есеп айырысуларды жзеге асыруа арналан аударымдар;

- 180 кннен аспайтын несиелер беру жне алу;

- салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем жне зге де операциялар бойынша девидендтерді, сыйаыларды жне зге де табыстарды алу жне аудару;

- гранттарды оса аланда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар, мрагерлік сомманы, жалаыны, зейнетаыны, алименттерді жне баса соммаларды аудару;

- осы замен капитал озалысына байланысты операциялара жатпайтын барлы зге де валюталы операциялар.

2. Капитал озалысына байланысты операциялара жататындар:

- инвестицияларды жзеге асыру;

- интеллектуалды меншік объектілеріне ерекше ыты толы беруді кздейтін ммілелер бойынша есеп айырысуларды жргізуге арналан аударымдар;

- мліктік ыа жне зге де жылжымайтын млік ыына тлеуге аударымдар;

- тауарлар, жмыстар жне ызметтер шін тлеміні не аванс тлеміні мерзімін 180 кннен асатын мерзімгге зартуды кздейтін экспорт-импорт ммілелері бойынша есеп айырысуларды жзеге асыруа арналан аударымдар;

- 180 кннен асатын несиелер беру жне алу;

- здері тіркелген мемлекеттерді задары бойынша банк операцияларын жзеге асыруа ыы бар шетел банктеріне жне зге де аржылы йымдарда салымдарды жзеге асыру;

- зейнетаы активтерін жинатауа байланысты ммілелер бойынша халыаралы аударымдар;

- жинатау сипатындаы сатандыру жне айта сатандыру шарттары бойынша халыаралы аударымдар.

Валюталы операцияларды бізді елімізде шетел валютасымен банктік операциялар жргізуде Р лтты банкінен алан лицензиясы бар кілетті банктер ана орындай алады. Сонымен атар, Р лтты банк валюталы реттеуді жне валюталы баылауды жргізеді.