Экономикалы леуметтану
1. «Экономикалы сана»
2. «Экономикалы ойлау»
3. «Экономикалы адет»
Негізгі ымдар: экономикалы сана, экономикалы ойлау, экономикалы адет, мдениет, ебек арым-атынастар, ттыну іс-рекеті.
Нарыа ту кезеінде экономикалы мір социологиялы зерттеуді е маызды объектілеріні біріне айналды. Экономикалы социология жеке ылыми пн ретінде ндірістік атынастара экономикалы факторлармен атар адам факторы да сер ететіндігін крсеткен басару тжірибесіне жауап ретінде ХХ асырды ортасында АШ-та пайда болды.
Экономикалы социология немен айналысады? Осы ылыми кзарасты социология жне экономикалы ылымдармен салыстыранда зіндік ерекшелігі неде? Бл пнні зіне тн ерекшелігін анытау шін баса ылымдармен сйкес келмейтін зіндік зерттеу пнін жне дісін анытап алу ажет.
Экономикалы мірге социологиялы трыдан арау, оны адамдар арасындаы атынастарды бір саласы ретінде арастыру, бізді тсінігімізді айтарлытай кеейтіп тередете тседі. Ол бгінгі кнде заман талабына сай болып отыран нары, ндіріс, ттыну т.б процестерді экономикалы саралау саласында андай да бір осымша немесе осалы рал болып саналмайды. Экономикалы социология экономиканы ондаы реект етуші леуметтік топтарды белсенділігімен, оларды мдделерімен, жріс-трысы мен зара рекеттесуімен озау алатын леуметтік процесс ретінде сипаттайды.
Экономикалы теория кп жадайда материалды, аржылы, апаратты ресурстарды дайын нім мен ызметке айналу атынастарын зерттейді. Социология з кезегінде тікелей адамны іс-рекетіне жне леуметтік байланыстара кбірек кіл бледі. Экономика екі ылымны да зерттеу объектісі болып табылады, алайда рбір пн экономикалы былыстарды зерттеп білуде з кзарастарын сынып, р трлі міндеттер ояды, мліметтерді жинау мен талдауда з дістерін олданады.
В.В. Радаев атап крсеткендей, “экономикалы теория йреншікті нрсеге редукция шыарады, ал экономикалы социология - йреншікті нрсеге проблемалы сипат береді”. Экономистер жай адама иын материяларды (бааларды алыптасуы, аржы аымдарыны озалысы т.б.) тсіндіре отырып, дрыс маына логикасына, кдімгі адамдарды жріс-трысына келіп тірейді. Социологтар, керісінше, кнделікті мірде біз дрыс маына дегейінде абылдайтын, “жай ана” істермен айналысады. Неге ттынушылар р трлі дкендерге барады жне бірдей зата р трлі аша тлейді? Неге ксіпкерлер іскер ріптестерін ата трде белгілі бір адамдар тобынан тадап алысы келеді? Неге атардаы жмысшылар з ріптестеріні жалаысыны мардымсыз жоарылауына ызанышпен арап, “атардаылар” мен “басшылар” табысыны арасындаы лкен айырмашылыты алыпты нрсе деп абылдайды? Социологтар бл сратара жауап іздей отырып, адамны жріс-трысын крделі леуметтік байланыстарды нтижесі деп арастырады.
азіргі кнде экономикалы социология ыпалына енген сратар брыныра белгілі бір дегейде индустриалды социология, ебек социологиясы, айма социологиясы, басару социологиясы, йымдастыру социологиясы жне баса да сол секілді шектес баыттарда озалан еді. Бл пндер экономикалы социологияны пнаралы ылыми баыт ретінде алыптасуы шін іс жзінде тжырымды негіз дайындап берді. Оларды соысы - жмыссызды пен жмыспен амту, ндірістік йымдарды рылымы мен трлері, ебек атынастары, й шаруашылыыны ызмет етуі, леуметтік-экономикалы инфрарылым, ксіпкерлікті дамуы жне баса мселелер орта таырыпа ие болды.
Экономикалы социология зерттеуді пнаралы жаа саласы бола тра, атып алан шекаралары жо, баса пндерді дістері мен ымдары шін ашы жне леуметтік-экономикалы білімді енгізуді жаа салаларын іздеу жолында тр. Ондаы негізгі категориялар мен тжырымдамалар, экономикалы былыстарды социологиялы сараптау дістері енді-енді жасалуда жне ол зерттеулер лі соына дейін аныталан жо.
Тжірибе крсеткендей, кез келген ылымды пн ретінде анытау кп жадайда табысты бола бермейді, ол оны проблемалы ауымын кеейтеді немесе брмалай тседі. Экономикалы социологияны пн ретінде арастыра отырып, біз бл ылыми баытты трылары мен ызметтері жніндегі тсініктерді алуан трлілігіне негізделетін боламыз.
Кптеген зерттеушілер Ю.В. Веселов крсеткен экономикалы социологияны объектісін тсінудегі жалпы принциппен келіседі: “Экономикалы социология экономиканы аса ке леуметтік жйені бір блігі ретінде арастырады”. Жалпы аланда, пндік ауымды анытауда трлі дістемелік масаттара: позитивистік жне тсіндірмелі социологияа келіп тірелетін екі негізгі тры алыптасан.
Бірінші тры экономикалы социология, экономикалы (ндіріс, бліп беру, айырбас, материалды орларды ттыну) жне оамды мірді экономикалы емес (саясат, мдениет, дін, отбасы, білім беру т.б.) салаларыны зара байланысы ретінде арастырылан уаытта макросоциологиялы талдауа жаындау болады. Экономикалы проблемаларды шешуде технологиялы, техникалы жне йымдастырушылы аспектілермен атар экономикалы мірді леуметтік аспектілері болатыны да кеінен айтылуда. Бл жерде социология пні леуметтік жйені элементтері ретінде леуметтік атынастар, байланыстар, рылымдар болып крінеді.
Осыан орай Т.И. Заславская жне Р.В. Рывкина экономикалы социологияа “оамды мірді екі - экономикалы жне леуметтік салаларыны зара байланысын тиісінше екі жаты - экономикалы жне леуметтік процестерді зара байланыстары негізінде зерттейтін ылым” деген анытама береді. леуметтік саланы олар оамдаы топтарды жадайыны р текті болуымен байланысты леуметтік тесіздік атынастарыны саласы деп тсіндіреді.
Олар функционалистік дстр рухында экономикалы социология объектісіні “зегі” деп “экономиканы дамытуды леуметтік механизмі” категориясын сынады. Бл ымны астарында “леуметтік топтарды экономикалы жріс-трысыны траты жйесі, сонымен атар осы топтарды бір-бірімен жне мемлекетпен материалды игіліктер мен ызмет крсетуді ндіру, бліп беру, айырбастау мен ттыну бойынша зара рекеттесуі” тсіндіріледі. Бл трыны Г.Н. Соколова да олдайды. Ол экономикалы социология, экономикалы процестерді рбуіні сипатына туелді болатын табиатты, зіндік ерекшелігі бар ммкіндіктер мен леуметтік механизмдерді зіні пні ретін де арастырады деп жазды.
Екінші тры зерттеуді алашы тармаы “экономикалы жріс-трыс” категориясы деп санайды. Бл дстр Веберді іс-рекет социологиясы мен тсіндірмелі социологиясынан барып тіреледі. Бл станым В.В. Радаевты дрістер курсында жасы жйеленіп берілген: “Экономикалы социология экономикалы рекетті леуметтік рекетті формасы ретінде зерттеп біледі. Онымен оса экономикалы рекет шектелген ресурстара з ажеттіліктерін анааттандыру масатында кш крсетпейтін дістермен баылау орнатуды іске асыруды білдіреді”.
Экономикалы социология экономикалы іс-рекетті зерттейтін ылым деген кзарасты В.И. Верховин мен А.И. Кравченко да олдайды. Оны микросоциологиялы трыа жатызуа болады, йткені бл жерде топтар, индвидтер рекетіні жне экономикалы мдделерді кп бейнеде кріну формалары арастырылан. Мселен, В.И. Верховин экономикалы жріс-трысты социологиялы зерттеу пніні блінуіні бастапы тармаы деп анытап, экономикалы жріс-трысты натылы лгілерін саралайды: жмыс кші нарыындаы “ізденіс”; инвестициялы рекет: ор нарыы жйесіндегі “рефлексивті” рекет; дерективті экономикадаы жоспарлаушыны рекеті. Ол зерттеу пніне экономикалы рекетті субъективті жатарын (тлалы, топты, институтуционалды, баралы жріс-трысты ерекшеліктері) оса арастыру аса маызды дейді.
А.И. Кравченко экономикалы социология - ол оам міріні трлі салаларыны (ндірісте, айырбаста, бліп беру мен ттынуда) лкен леуметтік топтарды німдері ретінде адамдарды жріс-трысы жайлы ылыми білім жйесі деп санайды. Ол экономикалы рекетті крінуіні формаларын жне адамдарды экономикалы мдделерін білдіруді, сонымен оса адамдара экономикалы институттарды (жеке меншік, ебек блінісі, тауарлар мен ебек нарыы, аржы институты т.б.) за жне ыса мерзімді сер етуді механизмдері мен рылымдарын зерттейді.
Экономикалы социологияны пндік саласын тсіну шін бліп арастырылан екі трылар арасындаы айырмашылы шартты болып табылады, оларды екеуі шін де экономикалы процестерді леуметтік реттеуштерін анытау жне экономикалы факторларды леуметтік процестер мен адамдарды жріс-трысына серін анытау те маызды.
Экономика саласында социологиялы зерттеуді негізгі салалары тмендегідей:
- экономикалы институттарды (жеке меншікті, айырбасты, келісім-шарт атынастарыны, ашаны, аржы нарыыны) эволюциясы;
- оамны экономикалы жне ксіби стратификация мен мобильділік, экономикалы тесіздік, кедейшілік жне байлы проблемалары;
- леуметтік атынастар мен адамдарды экономикалы имыл-рекеттеріні р трлі типтеріні алыптасуы;
- адамдарды ебек нарыындаы рекеті, ндіріс жне формальді емес экономика саласындаы ебек рекеті;
- экономикалы сана мен ойды дамуы (ндылытар, таптаурындар, жріс-трыс лгілері);
- экономикалы йымдарды рылымы;
- ксіпкерлік жне бизнес формасыны социологиясы;
- ндірісті, бліп беруді, айырбас пен ттынуды т.б. леуметтік-экономикалы механизмдері.
Экономикалы социологияны негізгі міндеті - экономикалы былыстар мен процестерді осында рекет ететін индивидтер мен леуметтік топтарды мдделері, ммкіндіктері трысынан социологиялы тсіндіру, сонымен оса натылы бір оамны экономикасына леуметтік жне мдени факторларды сер етуін зерттеу болып табылады.
Экономикалы социология бізге экономикалы дамуды леуметтік механизмдерін бірттас жйе ретінде тереірек тсінуге жол ашады; нарыты атынастарды алыптасуы мен ызмет етуі жадайында адамдарды экономикалы іс-рекеті; шаруашылы жне аржы институттарыны алыптасуына саяси жне леуметтік рекеттерді, оамды пікірді, діл (менталитет) пен мдени дстрлерді серін ашу.