Мдениет леуметтануы
1. Баралы мдениет жне контрмдениет.
2. Жастар субмдениеті.
3. Субмдениеттілік факторлары.
Негізгі ымдары: мдениет, субъмдениет, контрмдениет, этноцентризм, космополитивизм, рухани мдениет, материалды мдениет, релятивизм, ндылытар, жастар мдениеті жне т.б.
“Мдениет” термині латын сзінен шыан, алашында мдениет деп табии себептерден туындаан згерістерге араанда, адамны сер етуімен болатын табии объектідегі барлы згерістер тсіндірілді. Кейінірек “мдениет” сзі жинаталып, орытылды, сйтіп онымен адам олымен жасаланны барлыы атала бастады. Осы трыдан алып араса, мдениет алашыда жаратылыста табиатты стіне адам олымен жасалан “екінші табиат” ретінде крінеді. Мдениет материалды жне рухани ндіріс нтижелерін амтиды. Бл - мдениетке жалпы философиялы кзарас.
Социологияда мдениет сзі ке маынада зіндік ерекшелігі бар, генетикалы жолмен берілмейтін, адамны мір сру ортасы мен зара рекеттесуіні ралдары, амалдары, формалары, лгілері мен бадарламаларды жиынтыы деп тсіндіріледі. Тар маынада мдениет социологияда адамны натылы бір тобына тн, жымды олдауа ие болатын ндылытар, сенімдер, жріс-трыс лгілері мен нормалар жйесі ретінде тсіндіріледі.
Социологияда мдениет р трлі леуметтік жадайлара тап болан адамдарды зара тсіністіктерін амтамасыз ететін, заттарды тарату мен сатауа, мегеруге, жасауа баытталан леуметтік атынастарда крінетін жне леуметтік табиата ие болуа иын динамикалы білім ретінде арастырылады.
Социологиялы зерттеуді объектілері болып азіргі оамда мір сретін мегеру формалары мен дістеріні натылы блінуі, мдениет объектілерін жасау мен жеткізу, мдени мірдегі траты жне згермелі процестер, леуметтік факторлар мен механизмдерді байланыстырушылары деп айтылады. Бл трыда социология ке таралан, траты жне леуметтік ауымдастыты, топты, табии жне леуметтік оршауларымен жалпы оам мшелеріні атынастарыны уаыт бойынша айталанып отыратын кп трлі формаларын, ауымдасты мдениетіні даму дегейін анытайтын мдениетті даму динамикасын зерттейді.
Мдениет социологиясы кптеген ызметтер атарады, оларды негізігілері: ылыми-танымды, білім беру жне тжірибелік ызметтер. ылыми-танымды ызметі арасында мдениет социологиясы мдени процестерді згерісіне немесе олдауына, нтижесіне сер ететін леуметтік факторлар мен механизмдер, азіргі жадайдаы мдени динамика задылытарыны зіне тн ерекшелігі туралы шынайы білімді амтамасыз етеді.
Білім беру ызметі оам мшелері арасында тиісті білім таратуа баытталан. Оны масаты - азіргі иын леуметтік-мдени жадайда оларды баыт алуына, олар туралы ойларды бгінгі мазмнын ашу мен негіздеуге кмектесу.
Тжірибелік ызметті масаты мдени згерістер мен мдени саясатты масатты баытталан ылыми негізін деп шыару. Социологияда мдениет бірінші кезекте оны леуметтік аспектісінде, яни леуметтік зара рекеттесулерді нтижелері мен процестеріне кзарасы трысынан арастырылады. Бл маынада мдениетті зерттеу ауматы бліну мен леуметтік топа блінуді андай да бір жадайында болатын оам мшелеріні зіні леуметтік-мдени ортасындаы крделі жне кп лшемді оамды процестерді игеру, ыну жне згеруін зерттеуді білдіреді.
Социологияда рухани мдениеттегі р трлі элеметтерді жмыс істеуіне кп кіл блінеді. Алашы жне маызды элемент танымды, белгі-символды элемент, яни андай да бір тсініктер мен ойларда алыптасан, тілде айындалан білім. Тіл - адам тжірибесін шоырлануды, сатауды, жеткізілуді объективті формасы. Тіл натылы мндермен йлестірілетін белгілер мен символдарды жйесі болып табылады. Белгілер мен символдар атынас жасау барысында баса ілімдерді кілдері ретінде крінеді, олар туралы апарттар жеткізу мен згерту, алу мен сатау шін олданылады. Белгілер мен символдар рашан натылы мнге ие болады. Адамдар белгілер мен символдарды мнін тсінуді білім беру процесінде игереді. Дл осылар олара айтылан мен жазыланны мнін тсінуге ммкіндік береді.
Мдениетті екінші аса маызды рамдас блігі ндылыты-танымды жйе болып табылады. ндылы - бл осы немесе баса оамды заттарды асиетін, ызыушылытарын, ниеттерін, ажеттіліктерін анааттандыру былысы. ндылытар зіні ажеттіліктерін леуметтік субъект деп ыну нтижесінде, оларды оршаан лем заттарымен ара атынасында алыптасады. леуметтік субъектіні ндылы жйесіне р трлі ндылытарды жатызуа болады:
1. мірлік маынасы бар (жаманды пен жасылы туралы, мірді масаты мен мні туралы ойлар);
2. мбебап: а) виталды (мір, денсаулы, жеке ауіпсіздік, трмыс-жадай, отбасы, туыстар, білім, маманды, ыыты тртіп, т.б.); ) оамды мойындау (ебек сйгіштік, леуметтік жадай, т.б.); б) зара тлалы атынас (адалды, риясызды, мейірімділік); в) демократиялы (сз бостандыы, еркіндік, лтты егемендік, т.б.);
3. Партикулярлы: а) отаны мен отбасына бауыр басу; ) фетишизмдік (дайа сену, абсолютке мтылу).
Социологияда ндылытар, е алдымен адамны жріс-трысы мен оамды мірді леуметтік нормативтік ызметінде арастырылады. ндылыты на осы ызметі оларды социологиялы зерттеуді арнайы пніне айналдырады.
ндылыты атынастар зіні жеке мір сруін леуметтік норма крінісінен табады. Социологияда норма дегенде тек жалпы ереже ана емес, сонымен бірге баралы крініс процестеріні шынайы мір сретін типі тсіндіріледі. Адамны жріс-трысына сйкес леуметтік норма ретіндегі азіргі оамны кптеген кілдеріне тн, деттегі леуметтік байланыстар мен атынастарды бейнелейтін осындай жріс-трыс крініс береді жне абылданады немесе жиі-жиі кездеседі деуге болады. Жалпы абылданан норманы крсететін шынайы жріс-трысты объективті жне субъективті аспектілері болады. Объективті маынада норма оамды ызыушылытар мен ажеттіліктерге, мазмны мен формасы сйкес келетін сырты ылытарымен айындалады. Субъективтіде нормативтік мінез-лыты идеологиялы жне психологиялы аспектісі оамды жне жеке дара санада сынылан деп айындалады. леуметтік норма здеріні ылытарыны оамды мні мен леуметтік ндылытарын азды-кпті тсінген адам ретінде тсіндіріледі. Бл лгі жріс-трыс дледеуінде маызды рл атарады .
Мдениетті синтетикалы формасы ырым, дет-рып, салт-дстр сияты жріс-трыс лгілері болып табылады. Ырым бл зіне осы немесе баса леуметтік идеяларды, ойларды, нормалар мен ндылытарды іске асыратын жне андай да бір жымды сезімді тудыратын йымды іс-рекетті символды-таптаурын жиынтыы. Ырымны кші оны адамдара деген эмоционалды-психологиялы рекетінде жатыр. Ырымда ндылытар мен мраттарды осы жне баса нормаларын игеру емес, сонымен бірге ырымды серге атынасандармен бірге серленушілігі болып жатады.
дет-рып - бл топты іс-рекетті йреншікті, алыпты е ыайлы жне жеткілікті ке таралан дістері. Адамдарды жаа рпатары оамны йреншікті дістерін жартылай санасыз трде еліктеу арылы, жартылай саналы трде оыту арылы абылдайды. р адам бала кезінен кптеген кне мдени элементтерді оршауында болады. Ол немі кз алдында осы ережелерді кргендіктен, зі шін е дрыс жне е олайлы болып ала береді. Бала сіп-ніп, лкейген со, оларды пайда болуы туралы ойланбастан оан зінен-зі белгіленген былыс ретінде арайды. Мысалы, амандасу шін ол дадылы трде о олын созады, біра бір кездері мндай ым жй амандасуа араанда лкен мн, длірек айтса, олда ару жо екендігін білдірген. оамда дет-рыптар саны те кп. Жабайы оамны зінде де бірнеше мыдаан дет-рыптар болан, ал азіргі индустриалды оамда оларды саны кбейе тсуде.
Салт-дстр - бл мраттар мен ндылытарды рпатан-рпаа жазбаша немесе ауызша трде тасымалдау, жеткізу, олдау жне сатау процесі. Салт-дстр адам мдениетіні барлы салаларын амтиды. Салт-дстрсіз адамзат тарихында ешандай мдениет мір сре алмайтынымен оса, онсыз кез келген адамдар ауымдастыыны мір сруін кз алдымыза елестету ммкін емес, ал салт-дстр - бл мдениет жне ркениет оамы онсыз мір сре алмайтын жалпы рухани негіз. Бір сзбен айтанда, салт-дстр - жеке адамны, топты, халыты жне адамзатты мдени састыы мен тарихи зердесіні рамында болатын ндылытар, нормалар, идеялар, дет-рыптар жиынтыы. азіргі социологиялы ебектерде салт-дстрді жайлап йрену мен заа созылан андай да бір оамды талаптар ана емес, сонымен бірге адамны мір сруіне ажетті жадайлара негізделуі деп арастырады. Сол себептен салт-дстрдегі ажеттілік бір уаытта босататын, жаншитын адамдар жрегіне жол салатын маызды ажеттілік болып табылады. Социологиялы анытамалар атарында, сонымен бірге салт-дстрді мбебап мдениет былысы ретінде арастыратын маыналар да бар .
Салт-дстр барлы леуметтік жйелерде ызмет етеді жне оларды мір саласындаы ажетті жадай болып табылады. Салт-дстрге немрайды атынас оам мен мдениет дамуындаы мирасорлыты бзылуына, адамзатты ндылыты жетістіктеріні жоалуына алып келеді. Салт-дстр алдында соыр бас ию кертартпалы пен оамды мірде тоырау туызады.
Мдениет р трлі дегейдегі оамды зара байланыста андай да бір натылы формада ызмет атарады. Мдениет болмысыны бл натылы формасын крсету шін социологияда субмдениет тсінігі олданылады. Субмдениет - бл кбінесе оларды алып жретіндерді ойлауы мен мір стилін анытайтын, здеріні комплекстерімен, дет-рыптарымен, нормаларымен, ерекшеленетін автономды ттастай білім.
Социологияда субмдениетті пайда болуын оамды субмдени жне мдени ажеттіліктеріне жаымды жауап ретінде (ксіби мдениет) жне оамда стемдік етуші мдениет пен леуметтік рылымдара жаымсыз сер ретінде (деликвентті субмдениет, яни оамны ылмысты топтар мдениеті) арастырылады. лтты, дінаралы, ксіби субмдениеттерді, йымдар мен леуметтік топтар, т.б. субмдениетін атап крсетуге болады. Субмдениетті алыптасуыны леуметтік базасы жасы лкен-кішілі топтар, леуметтік топтар, ірі бейресми бірлестіктер болып табылады. Субмдениет тсінігі леуметік топтар атарын мамандандыру, урбанизациялау серінен болатын мдениетті бірігу мен жіктеу процестерін жне мдени салт-дстрден зап кетуге келетін леуметтік мобильділікті кшею процестерін зерттеп білуге кмектеседі.
Социологияны маызды мселесі баса мдениетті адамдармен баалануы. Адамдар кбінесе здеріні мдениетіне арамай баса мдениеттерді баалауа бейім. Мндай позиция этноцентризм деп аталады. Этноцентризм андай да бір дегейде барлы оама тн, керек десеіз артта алан елдерді зі бір нрседе зіні аландардан артышылыын сезінеді. Этноцентризм сияты иын мдени былысты жаымды сттері этноцентризмні натылы айын крінісі бар топтар баса мдениетке жне субмдениетке толыымен шыдамды топтара араанда мір сруге аса дрменді болып келетіндігінен крінеді. Этноцентризм топтарды шоырландырады, оны л ауаты шін рбан болу мен азаптануды атайды; онсыз отан сйгіштікті пайда болуы ммкін емес. Этноцентризм - лтты сана-сезімні, керек десеіз деттегі топты адалдыты пайда болуыны ажетті жадайлары. рине, этноцентризмні жаымсыз пайда болулары да ммкін, мысалы, лтшылды, баса оам мдениетіне теріс арау. Біра кп жадайларда этноцентризм шыдамды формаларда пайда болады. Біз этноценотризм былысымен кнде кезігеміз, жынысы, жасы бойынша баса айматарды, баса йымдарды кілдерімен салыстыранда жне леуметтік топ кілдеріні леуметтік лгілеріндегі айырмашылы боланда, барлы жадайда адамдармен жиі шырасамыз.
Этноцентризмге мдениетті релятивизм арсы трады. Оны негізгі тжырымы мынада, егер ниеттер мен ндылытар здеріні жеке меншік мдениетіні лемінде самайтын болса, бір леуметтік топты мшелері баса топтарды ниеттері мен ндылытарын тсіне алмайды. Баса мдениетті тсіну шін оны натылы белгілерін, дамуыны ерекшеліктері жне оиаларын байланыстыру керек. рбір мдени элемент зі бір блігі болып табылатын мдениетті ерекшеліктерімен ара атынаста болу ажет. Бл элементті ндылыы мен мні тек ана андай да бір мдениетті контекстінде аралуы ммкін. Мдени релятивизмге сйкес жеке мдени жйені натылы элементтері дрыс жне жалпылама абылданан болып табылады, йткені олар здерін дл осы жйеде жасы крсетті; ал басалары дрыс емес жне ажетсіз деп саналады, йткені оларды олдану осы оамда немесе осы леуметтік топта ауру мен жанжалды салдарды туызар еді. оамда мдениетті абылдау мен дамытуды е тиімді жолы - этноцентризм мен белгілерді жне мдени релятивизмні сйкес келуі, индивид зіні тобыны немесе оамыны мдениеті шін матаныш сезімін сезіне отырып жне осы мдениетті негізгі лгілеріне жолын уушылы ойын айта отырып, сол уаытта баса леуметтік топтарды мір сруге ы бар екенін мойындай отырып, сол топтар мшелеріні жріс-трысын, мдениетін тсінуге абілетті.
Мдениет оам мірінде маызды рл атарады, ол е алдымен адамзат тжірибесін сатау жне жеткізуден ралады. Бл рл бірнеше ызметтер атары арылы іске асырылады:
1) Мдениетті білім беру трбиелік ызметі. Индивид леуметтенуіні арасында тла, оам мшесі, адам болып алыптасады, яни барлы адамзатты жне зіні леуметтік тобыны, зіні халыны салт-дстрін, дет-рпын, нормаларын, ндылытарын, рміздерін, тілдерін, білімдерін игереді. Тланы мдени дегейі оны леуметтенуінен - мдени мраа орналасуынан, сонымен атар жеке дара ажеттіліктеріні даму дрежесінен крінеді. Тланы мдениеті, детте дамыан шыармашылы абілеттерімен, эрудициясымен, нер туындысын тсінуімен, ана тілі мен шет тілін жетік мегеруімен, ыптылыпен, сыпайылыпен, жоары негелілікпен састандырылады.
2) Мдениетті интегративтік жне дезинтегративтік ызметі.Э.Дюркгейм з зерттеулерінде осы ызметке ерекше кіл бледі. Э.Дюркгейм бойынша мдениетті игеру адамдарда, андай да бір ауымдастытарда, ауымды сезімін бір лта, халыа, дінге, топа жату сезімін алыптастырады. Осылайша мдениет адамдарды шоырландырады, ауымдастыты ттастыын амтамасыз етіп, біріктіреді. Осы лкен оамдастытар мен ауымдастытар ішінде мдени жанжалдар пайда болуы ммкін. Осылайша мдениет дезинтеграциялану ызметін атарады.
3) Мдениетті реттеуші ызметі. леуметтендіру процесі барысында ндылытар, мраттар, нормалар мен жріс-трыс лгілері тланы сана-сезіміні блшегіне айналады. Олар адамдарды жріс-трыстарын реттейді жне алыптастырады. Мдениет адам рекет жасай алатын шеберді анытайды деуге болады. Мдениет адамны отбасындаы, мектептегі, ндірістегі, кнделікті тіршіліктегі жріс-трысын реттейді, йткені ол тиым салу мен ережелер жйесін амтиды. Бл тиым салу мен ережелерді бзу оамдастытармен бекітілген жне институционалды мжбрлеуді р трлі формасы мен оамды пікір кштерінен олдау алатын андай да бір санкцияларды рекет етуіне алып келеді.
Мдениет дамуындаы е маызды сттерді бірі - мдениет лгілеріні таралуы. Француз мдениет зерттеушісі А.Моль осы процесс жолында пайда болатын мдени лгілер мен бгеттерді таралуыны р трлі кезедерін анытауа болатын азіргі оамда мдениетті таратуды мбебап лгісін деп шыарды . А.Мольды лгісі бойынша мдени лгілерді таратуды кез келгені шыармашылы тланы іс-рекетінен басталады, оларды райсысы здеріні аылды іс-рекетіні, экспериментіні, брыны тжірибелері негізінде кейбір леуметтік топтарда олдану шін зіні сапасы бойынша жарамды нім жасайды. Жаа мдени лгіні крсеткен кіші топта ол алаш рет бааланады. Ондай жадайда, егер лгі кіші топ мшелерін анааттандырса, онда ол абылданады жне ол микро ортада мдени лгіні алашы таратылуы болып саналады. Осында мдениет нормалары мен ныдылытарды таратылуы аяталады. андай да бір отбасына немесе шаын жмысшылар жымдарына тн жне лкен леуметтік жиынтытара таралмайтын нормаларды жиі байауа болады.
Мдениет лгісіні рі арай таралуы шін біріншіден, лкен топтармен оамдар шегінде ндылытары мен мні болу керек, екіншіден, баралы апараттар ралдары кмегімен лкен аудиторияа жеткізілуі жне кбейтілуі керек. Баралы апарат ралдары леуметтік ндылытарды алын ауыма немесе макро ортаа дейін жеткізеді. Алайда баралы апараттар кмегімен таралан идеяларды баралы мдениетті бір блігі деуге болмайды. Біз кнде лкен аумата апараттар аламыз, біра одан игеру шін аз ана блігін аламыз. Егер де жаа мдени норма немесе ндылы ке аудиториямен, микро ортамен мдениетті пайдалы, ажетті блігі ретінде абылданатын болса, егер де ол азіргі оамны баса мдениет лгілерімен таласта ттеп бере алса, онда ол осыны блігі болып алыптасады. рі арай олдану барысында мдени лгі адамдармен игеріледі, тланы жеке дара мдениетіне ажырамас блік ретінде енеді, процесс айталана береді.
Мдениетті икемділігі, оны оршаан ортаа бейімделу жне згеру абілеті кбінесе мдени лгілерді негізін ратын жаа идеяларды айналу жылдамдыына байланысты.
Таырып 12
Дін леуметтануы
1.оамды мірдегі дін жне дінні рылымы.
2. Діншілдік типологиясы.
Негізгі ымдар: атеизм, монотеизм, шаманизм, политеизм, жне т.б.
ылымда дінні мні алай бааланып тсіндірілгенімен, социология оамны дінге сер ету жйтін мойындамай алмайды, жо дегенде теологияа араанда ол дінні мазмныны жне оны йымдастыру формаларыны згерісін табии, эмпирикалы белгіленіп отыратын кштерді, бірінші кезекте леуметтік кштер рекетіні нтижесі ретінде тсінеді. Бл дінді психология, философия немесе тарих алай кріп, бейнелейтінінен ерекшеленеді.
Дін социологиялы талдауды нтижесінде е алдымен леуметтік феномен ретінде ала шыады. Дінді ылыми анытауды арапайым жне е ке тараан дісі ол индуктивті діске негізделеді: ммкіндігінше арастырылып отыран былыса атысы бар фактілерді брін жинап, оларды салыстыра отырып, зерттеліп отыран феноменді сипаттаушы ретінде сас жатарын, айталанып отыратындарын, орта асиеттерін бліп арастырады. Сонымен бірге социология олар соншалыты р трлі боланымен, барлы діндерге тн андай да бір орта асиеттерін анытау ммкін емес екендігін креді. Айталы, мысалы, мсылман жне христиан діни дниетанымдарына тн дниені бгде жне о дние болып екіге блінуі буддизм немесе индуизм дінінде жо.
андай да бір дінде адамдарды ажайыпа негізделген оамдастытара йымдасуы еш анытамаа келмейтін жадайлар кп кездесетін баса да мысалдар бар. Социологтар мен басалар арасында да дінні шіркеу, дай, діни сенім сияты жекелеген элементтерін анытау кезінде лкен пікірлестік байаланы кзге крінсе, біра сонымен атар дінні зін тікелей анытауда лкен келіспеушіліктер байалады. Діндер трлі оамдарда немесе р трлі тарихи кезедерде бірдей ызмет етіп отыр ма деген сраа зірге сенімді жауап жо. Ал егер олай болса, онда оны андай да бір орта анытамаа кеп тіреуге болатын феномен ретіндегі дін жайлы тсініктерді зі сенімсіздік тудырады. Социология беретін немесе беруі ммкін дінні анытамасын жеткілікті жне мейлінше толы деп арастырмау керек. йткені дін леуметтік аспектімен - оаммен зара рекеттесу процестерімен, сондай-а дінді зерттеудегі социологиялы дістер шеберімен шектелген сратар кешенімен шектеліп алмайды.
Дін социологиясыны ылыми пн ретінде алыптасуы кбінесе еуропалы оамындаы леуметтік, экономикалы жне мдени процестерді арасында. Бл сратарды шешуге елеулі талпыныстарды бірін О.Конт (1798 - 1857) жасады. Ол леуметтік мірді зерттеуге жаратылыстану ылымдары олданып жрген индуктивті дісті олдануды сынды. Дінні рлі жне леуметтік тртіпті негізінде не нрсе жатыр деген сраа байланысты О.Конт “тарихты ш сатысы жайлы заында” жауап берді. Бірінші саты діни немесе “теологиялы жадай”, онда адам санасында длелсіз ойа негізделген оиалар, субъективтік негізсіздіктер стем етеді. Екіншісі - философиялы, “метафизикалы жадай”, онда абстракция, дрекі дерексіздер шынайылы ретінде абылданады. шінші - позитивті, ол жерде ылымны кмегімен олда бар жадайлара дрыс баа беруге ол жеткізіледі. Осы ш “сана жадайыны” рбірі бкіл леуметтік йымдасуды негізін райды. Дін жне позитивті білім, ылым арасындаы жанжалды міндетті трде болатындыын мойындай отырып, оны дами тсуі дінні лдырауына жне міндетті трде оны ліміне алып келеді дей отырып, Конт леуметтік байланыстарды ыдырау аупін болжады. Аырында Конт леуметтік байланыстарды рухани тірегі ретінде “екінші теологиялы синтез” керек деген орытындыа келіп, адамзатты бірыай орта “лы тірі жан” култі, барлы мір сргендерді, мірден ткендерді жне болаша рпатарды лкен леуметтік организмі ретінде “позитивті дінді” жасады.
К.Маркс (1818 - 1883) дінді оаммен зара байланысында арастырды, біра оны тсінігінде ол екі дербес мір сретін шаманы зара рекеттесуі болан жо. Маркс, шын мнінде алаш болып дін зіні табиатымен леуметтік феномен болатынын крсетті. Ол оамды байланыстар, атынастар жйесіне енгізілген жне оны тп-тамыры леуметтік рылымдарда. Дінні тсіндірмесін содан іздеу керек. Жаратылыстан тыс, асиетті жайлы кзарастар осындай негізде пайда болды: дін аспан есебінен емес, жерді есебінен мір среді.
Дінді леуметтік феномен ретінде тсіну оны оам мірінде бден шынайы функциялар орындайды, белгілі бір ажеттіліктерді анааттандырады деп тсінуді білдіреді. Маркс осылайша дінді зерттеудегі функционалды дісті негізін алап кетті. Біра Маркс кзарасыны айрыша ерекшелігін дін тарихи табиатында мгілік емес, ауыспалы леуметтік жадайларды - оларды негізіне басаны ебегін иемдену жйесі, леуметтік тесіздік жйесі райтын жадайларды туындысы ретінде сендіру райды, ол жерде біреулерді бостандыы екіншілерді лдыын білдіреді; оамны таптара блінуі, леуметтік антогонизмдер, тапты крес осыдан келіп шыады. Маркс пікірі бойынша, дін - идеология, ол оны е ежелгі тарихи алашы формасы. Оны леуметтік ызметі - идеологиялы ызмет: ол оны атайды немесе сонысымен олда бар тртіптерді задастырады немесе оларды сынайды, олара мір сру ыын беруден бас тартады. Ол оамды дамуды тежеушісі ретінде ызмет атара отырып, леуметтік конформизмді сііруі ммкін немесе леуметтік наразылыты ынталандыруы ммкін. К.Марксты дінні шарасыз луі немесе оны жеіске жеткен жмысшылар табы тарапынан жойылуы жайлы айтарлытай ата трдегі орытындысы осыдан шыады. Кріп отыранымыздай, олай болан жо жне болып жатан да жо, оан оса Конт айтандай, оларды дінні дл сол леуметтік ызметтерін иеленуімен діни идеологияны баса жйелермен ауыстырылуы болып жатыр.
ХІХ асырды екінші жартысында еуропалы оамда дінні жадайы айтарлытай згере бастады. Индустриалияландыру жне урбанизациялануа байланысты кшейе тскен леуметтік жіктелісі процестері оамды біріктіруші факторлар жайындаы мселені крделі трде ойды. Мндай фактор ретінде дінні жаымды рлі жайында леуметтік атынастарды, рлеу, тратылы пен тртіпті жете тсінуге рекет жасаан алымдар айта бастады. Француз ойшылы Э.Дюркгеймні (1858 - 1917) кзарасы трысынан дін оамны ынтыматастыы мен оны ттастыы шін маызды леуметтік ажеттілікке жауап береді. Дінні шыу кзі - оамны зі. Ол дінді асиетті немесе арапайымнан блінген тиым салынан заттара атысты сенімдер мен нанымдарды ттас жйесі ретінді анытайды. Олар артынан ерушілерді барлыын шіркеу деп аталатын моральды ауымдастыа біріктіреді. Ол леуметтік сезімді оятады, жымды кзарастарды алыптастырады. Дінде адамдара тн жай заттарды дай деп тану асиеті жзеге асады, олара асиетті мн беріледі, соны арасында олар оамды ттас ортаа топтастыру ызметін атара алатын болады. Олар салт-жоралы рекеттерді, рметтеуді, ізгілік крсетуді ерекше объектісіне айналады. Олар сол леуметтік топты символы ретінде асиетті, оларда мір жне оны рамына кіретін адамдар л-ауатыны жасаруы іске асырылады.
Э.Дюркгейм шындыында леуметтік жне діниді тедестіре отырып, дінге кеейтілген тсіндірме береді. Алайда азіргі оамда дниені ылыми тсіндірумен байланысты жаа мифтер мен символдар пайда болды. Сондытан олара натылы тарихи трыдан оны рлі мен серін баалау талаптары ойылуда. Саяси, экономикалы жне ылыми ызметтер діни ызметтерден біртіндеп босанып блінуіне, леуметтікті дінимен бірлігіні згерісі болып жатыр жне ол бірте-бірте айын крінген зайырлы сипата ие болуда. Сонымен, оам міріні бкіл саласыны дінні серінен тылуды здіксіз процесі бар екендігі мойындалады. Солай бола тура Э.Дюркгеймні пайымдауындаы бір нрсе ол бл процесті дамуы діншілдікті аяталуын білдірмейді. Оны ойынша дін К.Маркске араанда, мгі мір среді. оамны бірлігі мен жеке даралыын айындаушы жымды сезімдер мен идеяларды немі тірілтіп, ныайту ажеттілігін бастан кешірмеген оам мір сруі ммкін емес. Ол бл процесті нтижесінде дінні жне дайды орнына “адамгершілік дініні” келетініне сенді.
Дюркгейммен атар, дін социологиясыны негізін салушы деп неміс алымы М.Вебер (1864 - 1920) саналады. Ол социологияны леуметтікке айналатын леуметтік жріс-трыс жніндегі ылым деп арастырды. Егер ол мнге ие болса онда оларды белгілі бір жріс-трысын ктуге баыт станан баса адамдарды жріс-трысымен субъективті саналы трде ара атынаста болады, осыан сйкес андай да бір зіні рекеттеріні табысты болу ммкіндігін субъективті баалаумен з жаласын табады дейді.
Осындай социология пніні жалпы тжырымдамасына сйкес М.Вебер дінді зерттеуге социологиялы ыайды спецификасын алыптастырады. М.Вебер трысынан социолог, теолог пен философа араанда дінні шыу кзі жайлы мселеге араласпау керек жне дінні андай да бір метафизикалы “мнін” орнатпай оны мір сру жадайын орнатып немесе проблеманы сену объектісіні шынайылыы, дай болмысы, т.б. жніндегі сратарды шешумен алмастыру керек. Басаша айтанда, дін социолог шін тек адамдарды леуметтік жріс-трысы дледенуіні ерекше трі ретінде ана ызы болады. Сонымен, М.Веберді ойынша социология дінні шынайылыы жне жаландыы, оны шыу кздері жайындаы мселесін озамай, кзарастарды діни идеялармен ынталандырушы серін зерттеумен, оларды оамды мірге серін анытаумен шектелуі керек. Бл ХІХ асырды соында сынылан маызды ережелер, брын кбіне дінді атеистік дниетанымды гіт шеберінде сынау шін эмпирикалы материал жасаумен айналысуа йреніп алан азіргі заманы социологтар шін айрыша зекті болып отыр.
Дін социологиясыны пніне мндай баа беру дінні леуметтік ызметін Вебер бойынша тсіндіруге негізделеді. М.Вебер дінді зінде мдени жйені белгілерін сйкестендіретін леуметтік-мдени институт ретінде арастырды, яни білім саласын, символдары жне индивид пен оамны ндылытарын анытайды жне онымен бірге ол зінше леуметтік институт ретінде ызмет атарады.
М.Вебер дінді ндылытарды бастапы негізі ретінде крсетеді жне осындай трыда ол леуметтік рекетке мн беруді е маызды амалдарды бірі болып табылады, оны маынасы мен масаттарын анытайды. Дл осыдан діни нсауларды негізінде адам мірінде болып жатан оиаларды брі з тарапынан мірлік маызды немесе маызды емес болып жіктелінеді. Дниеге діни тсіндірме беру ондаы баыт стану жне жріс-трысты реттеу ралы болып табылады. Дін дниені белгілі бір бейнесін суреттейді жне сонымен атар ндылытар мен нормаларды жйесін сынады жне солара сйкес бір рекеттерге тиым салынады, екіншілерге рсат етеді. Сонысымен ол адамны жріс-трысыны моралды нормаларын рады.
Веберді дін социологиясыны таы бір маызды блігі - “шіркеу мен секта” араатынасын арастыруа келіп тірейтін, діни йымдар трлерін зерттеу.
Діни социологияны негізін алаушылар атарына Б.Малиновский (1884 - 1942), дінтанушылар Дж. Фрэзер жне соынан Л.Леви-Брюль жатызылуы тиіс. Олар адамны дамуыны еретеректегі сатысында оны санасы пралогиялы сипатта болды деп санады жне сиырлы (магия) хабарсызды пен надандыа негізделеді, одан кмек сраан адамны талпынысын стсіздікке шыратады деп есептеді. Сиырлы пен дінні айырмашылыын крсете отырып, Б.Малиновский дін адамны леуметтік табиатына негізделеді, ол сиырлыты лімге шыратып, оны орнын басады деп санады. Ол шындыында, адамдар оларды рекеті зіне баынышты болан жерлерде - зіні бау-башасында, балы аулау жаасында кдімгідей рационалды ойлайтынын крсетті. Сиырлы іс-рекет туелділік пен анысызды элементі жоары болан кезде з кшіне енеді. Сиырлыты - адамны мірі мен рекетіне айтарлытай мыты сері бар, йткені олар толыымен еш уаытта адамны билігінде болмайды жне ол ешандай есептеуге келмейді. Сиырлы андай да бір оамда сер ету клеміні дегейі сол оамдаы табии жне леуметтік процестерге баылау орнатуа ол жеткізу дегейіне байланысты болады. Малиновский сиырлыты таза функциялы тсінуді сынады. Ол Фрэзер сияты оны дінмен састыын, екі жадайда да гіме ойдаы нтижеге тексеруге келмейтін ралдар кмегімен ол жеткізу жнінде болып отыранын креді.
Дінге жне мдениетке жалпы фунциялы кзараса сйкес, ркениетті рбір трінде рбір дет-рып, идея, сенім-нанымдар біратар мірлік ызмет атарады. Оны ішінде е бастысы - оамды тртіпті тратылыын сатау. Малиновскиймен келісер болса, сиырды ызметі адама баынбайтын мітсіз жадайды, рей-орынышты жеуге міттенуге кмектесіп, иыншылытардан те білуінен трады. Функционализм трысынан дін сол сияты рл атарады: ол Дюркгеймде секілді оамны бірігу факторы болып табылады.
Жоарыда келтірілген дін социологиясыны негізін саландарды ебектері оны кейінгі барлы дамуын, зерттеуді негізгі баыттарын, проблематикасын, методологиясын анытады. ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басында дін социологиясы жеке пн ретінде алыптасты. Социология дінді оама атынасында арастырады, оны оамды мірді йымдастырумен байланысы трысынан талдайды. Бл байланыс екі жаты болады. оамны дінге сер етуі алай бааланып, тсіндірілмесін, социология мндай сер ету фактісін мойындамай отыра алмайды. Дінні леуметтік тртіпті рылуындаы, оны стап тру мен згерісіндегі, тланы іс рекетіні алыптасуындаы рліне баа беру мен тсіндіру р трлі болуы ммкін, алайда дл дінні оамда ызмет етуі социологиялы талдауды басты пнін райды.