Басару леуметтануы

 

1. Басару стильдері жне оларды олдану стратегиясы.

2. Басарудаы билік пен ыпал ету.

3. Басарушылы ызметтегі кшбасшылы ролі.

4. йымдастырушылы мдениеті.

 

Негізгі ымдар: жым, топ, мотив, бйры, административтік басару, лидерлік, престиж, шешім, болжам жне т.б.

 

леуметтік басару, ке маынасында, зіні сапалы дамуын амтамасыз етіп отыратын оамды жйеге тн кбылыс. Ал, тар маынасында. бл термин белгілі бір масата жету процесінде оамны леуметтік ызметі жйесін тртіптеу, жетілдіру шін саналы, орныты, йымдасан трде рекет ету ымын біддіреді.

леуметтік басару — йымды жаынан алыпа келтірілген рылымдарды, оларды арасындаы басару байланыстарыны жиынтыы. Ол индивидтерге, леуметтік топтар мен ауымдара, оамны саяси, леуметтік жне баса да институттарына басару масатымен сер етуді жзеге асырады. леуметтік басару оамны мір сруі, леуметтік жйе ретінде дамуы, адамдарды мір сруі шін маызы бар барлык, объектілер мен процестерді амтиды.

Ол жекелеген, топты жне ауымды мудделерді арасындаы айшылытарды тртіптеп шешіп отырады. леуметгік басару — оамдаы адамдарды мдделері мен іс-рекеттеріні баытын оны мазмны мен карындылыын реттеп, адамдарды оамда алатын орны мен рлін айындайтын леуметтік катынастарды йлестіріп отыру. Осындай басару нтижесінде коамдаы мдделерді (территориялы, лтты, жымды, жекелеген, т.б.) йлесімділігі амтамасыз етіліп, ала ойан масата, жалпы жегістіктерге жету шін леуметтік рекеттер йымдастырады. леуметтік басару, кбінесе, мемлекетгік басару жйесіне байланысты.

азастанда жргізілген мемлекеттік басару жйесін айта ру кезеін негізгі екі кезеге блуге болады.

1991 жылдан басталан бірінші кезенде азастанны егемендігі жарияланды, Президенті сайланды, лтты теге айналыма тсті, соан сйкес зіндік экономикалы саясаты алыптаса бастады. Саяси жне экономикалы салалардаы сапалы згерістер басару жйесін жетілдіруде крініс табуа, орталы жне жергілікті басару органдарында бірнеше ке клемді шаралар жзеге асты.

Мны негізгі масаты экономиканы басаруды нарыты формалары мен дістерін мірге енгізу болатын. Біра та нормативтік-ыты жне дістемелік базаны лсіздігінен жргізілген згерістер айтарлытай тиімді болып шыпады. Басару кадрларын даярлауда, оларды ызметін ынталандыруда, баылау істерінде елеулі кемшіліктер жіберілді.

Тжірибе керсеткендей, азастанда алыптасан мемлекеттік басару жйесі крделі болып шыты. Саясатты жасап, жзеге асыруа жауапты орталы атару органдары — азастан министрліктер мен мемлекеттік комитеттерді рлі мен ызметі натылы белгіленбеді.

Осындай кемшіліктерді жою шін 1997 жылды наурыз айында азастан Президентіні "азастан Республикасы мемлекетгік органдар жйесін реформалауды кезекті міндеттері туралы" Жарлыы абылданып, мемлекеттік басару жйесін айта руды екінші кезеі басталды. Осыан сйкес республика кіметіне арасты орталы аткару органдарыны саны 50%-ке ысарды. абылданан шаралар жекелеген мемлекеттік атарушы органдар ызметіні осарлануын, басаруды орта буындарын жойып, йымды рылымны жмысын жеілдетті. Бл ауымы жаынан соы жылдардаы мемлекеттік аткарушы органдарды йымды жаынан айта рудаы е лкен шара бодды.

Басару рылымы.Басару крылымы — басару дегейлеріні теменнен жоары арай рет-ретімен орналасуы.

Социология ылымы классиктеріні бірі М.Вебер кімшілік басаруды "идеалды типін", "бюрократия" теориясын жасады. Оны негізгі сипаттамалары мынандай:

· белгілі бір йым алдында тран масата жету шін ажетті барлы іс-рекеттер арапайым амалдара жіктеліп, оларды атарушы р буынны міндеті ата трде ресми аныталуы керек. Ебекті барынша жіктелуі басару жйесіні барлы буындарында з міндеттерін тиімді орындау шін толы жауапкершілікте болатын сарапшы мамандарды пайдалануа жадай туызады:

· йым кімшілік иерархия принципі бойынша, яни
тмен тран ызметкер, не блімше жоары трана баынады. кімшілік иерархиядаы рбір ызметкер жоары тран бастыты алдында зіні ана емес, барлы баыныштыларыны іс-рекеттері шін де жауап береді;

· йым ызметі ережелер мен нсауларды жйесімен
реттеліп отырады. Натылы ережелер мен нсаулар йымны рбір мшесіні жауапкершілігі мен оларды жеке іс-рекеттерін йлестіру нормаларын анытап отырады;

· йымны жоары дегейде алыпты жмыс жасауы
жеке ойлар мен кіл-кйді, симпатия мен антипатияны жок,тыына негізделеді. ызмет бабындаы симпатияларды жою — барлы ызметкерлерді мдделеріне жауап беретін, кімшілік ызметіндегі демократиялы принциптерді дамыта тсетін олайлы фактор;

· басару жйесіндегі ызметкерлерді біліктілігі оларды атарып отыран ызметіне сай келуіне негізделіп, кызметкерлер ешбір негізсіз жмыстан босатудан оралуы керек. йымдаы ызмет мансаппен тыыз байланысты, сондытан да ызметкерлерді тжірибесіне, не жемісті жмысына арай ызмет бабымен суін амтамасыз ететін жйе болуы керек. Кадрлара катысты осьшдай саясатты жргізілуі ызметкерлерді арасында "бірлік рухын" дамытады. Оларды бастама йым ісіне барынша берілгендікке трбиелейді;

· йымны ызметкерлерді жмыса алуы оан міткерлерді ксіби біліміне негізделеді, лауазымды ызметкерлер сайланбайды, таайындалады, сондытан да олар сайлаушылара емес, зінен жоары трган бастытара туелді. йымны барлы ызметін арнайы кімшілік штаты басарады; олара йымны алдына ойан масаттарына жету жолындаы тиімді іс-рекеттерін амтамасыз ету мідеттеледі.

Бл басаруды типтік рылымы. Басару рылымын тігінен жне клденеінен деп екіге блуге болады. Аткарушыларды аралыында сатылар кп болса, тігінен, ал аз болса, клденеінен болады. Мыдаан жылдар бойы мір сріп келе жаткан басаруды дстрлі рылымы желілік рылым деп аталады. Ал басару рылымына кптеген ызмет салалары (кадр, конструкторлык, жарнама, жабдытау, маркетинг блімі, бухгалтерия) кірсе, ол желлілік-штабты крылым болады.

Социология ылымы басару ісін басарылатын жйеге масатты трде сер етуді здіксіз процесі ретінде зерттейді. Осыан байланысты басару рылымы дайы дамып отырады. Бан апарат аымыны суі елеулі сер етеді. Басару рылымы басарылатын нысанны жай-кйіне, озалысына, тиімділігіне, т.б. атысты апараттарды здіксіз алып транда ана жетіле тседі. Кез келген баскару шін апарат жинап, оны ой елегінен ткізіп, басаруа атысты шешім абылдау шін орыпаудан, сйтіп басару рылымыны субъектілеріне жіберуден, соында жаа апарат алудан трады.

Сонымен, басару ртрлі дегейде: айматы, республиканы, саланы басарудан ксіпорын жымын, оны блімшелерін, жеке адамдарды басаруа дейін жзеге асырылады. Сондытан да басару рылымында басшыны орны мен рлі ана емес, басару істерімен айналысатын субъектілер де ерекше орын алады.

Басару стилі жне басару кадрлары.Басару стилі тсінігіні пайда болуы XX асырды 30-шы жылдары АШ-та бірнеше тжірибелер жасап, басшылыты авторитарлы, демократиялы, анархиялы трлерін анытап берген К.Левинні есімімен байланысты.

Америкалы зерттеуші Лайкерт басару стиліні трт жйесін: анаушы авторитарлы, игі ниетті авторитарлы, кеестік-демократиялы, базалы жйелерін сынса, Дуглас Макгрегор автократ пен демократты алышарттарын сипаттайтын "X" теориясы мен "У" теориясын тжырымдады. Р.Блэйк пен Д.Мутон адамдар мен ндіріс мдделерін ескеріп отыру дрежесіне арай блінетін басаруды бес негізгі стилін амтитын "басару торын" жіктеуге жне насихаттауга тырысты.

Жапон менеджметінде Т.Конон трт стильдік (жаашыл-аналитикалы, жаашыл-интуитивтік, консервативті-аналитикалы, консервативті-интуитивтік) моделін растыран.

Жер бетінде анша лт болса, басаруды сонша стилі мен типі бар. Соларды ішінде жапонды басару стилі ерекше кзге тседі. Мысалы, жапон ызметкерлері жаа кнді бой жазу мен з фирмаларыны жалауына карап трып, фирманы нранын осылып айтумен бастайды. Олар жан-тнімен беріліп енбек етуді, ріптестеріні арасында арапайым, кайырымды болуды, басшыларды рметтеуді, з компаниясыны патриоты болуды уаыздайды. Бл рсім басшыны жмыса сттілік тілеген сзімен аяталады. ауымды жне топты дстрлерді рметтеу рухында трбиелене отырып, жапон жмысшылары мен ксіпкерлері салт-жоралар арылы ебек серіктестігіне адал болу шін ант береді. Осы кезден бастап олар бір ндірістік компанияа айналып, отбасы мен ауым з шаыраына калай караса, блар да баыныштыларына солай каморлы жасайтын болады.

Франция мен Англияда "дл уакытында" сервистік ызмет крсету тжырымдамасы стратегиялы жоспарлауды масатына енгізілген.

Жапон компаниялары ртрлі дегейдегі басарушылар мен баыныштыларды арасындаы кедергілерді жоюа мтылады. Ал америкалы не аылшынды фирмаларда басаша. Нтижесінде жапондыгар басару істеріне атардаы жмыскерлерді тиімді тарта білді, ал оларды мхитты ары жаындаы ріптестеріні бл ретте біршама иындытарды басынан ткеруіне тура келеді.

Басару социологиясыны дамуына аылшын философ жне социологы Г.Спенсер де орасан лесін осты. Ол Конттан кейінгі социология ылымыны негізін салушы болып табылады. Спенсер социологиядаы натуралистік баытты крнекті кілі болып есептеледі, ол оамды тірі организммен салыстыра отырып арастыран. Осы арылы Спенсер леуметтік жйені ш блігін крсетті: стаушы (ндіріс). таратушы (апарат жолдары, транспорт, сауда жне т.б.), баылаушы (басарушы). Сонымен атар басарушы жйе оам дамуыны дегейіне байланысты болатынын айтты. арапайым оамда зара оай ауысушылыа тсе алады, мнда жйені рлі лсіз. Крделі оамдарда мндай ауысулар ммкін емес, тірі организмдегі сияты ызметтерді баылап, реттеп отыратын басарушы жйені ажет етеді. Басарушылы рекеттердегі атады дрежесі мен клемі Спенсер бойынша оамны типтеріні арасындаы айырмашылы болып табылады. Ол оамды милитаристік (ата кштеу арылы басару) жне ндірістік (баылау мен орталытандыру лсіз) деп екіге блді. Осыдан барып Спенсер мынандай ереже шыарады: адамдарды кбісі ндірістік ебекке бейімделген оам жееді, сонымен атар билік рылымдары жеке ндылытар мен ызыушылытарды сыйлайды. Спенсер йымшылдыа ыпал ететін негізгі факторларды, адамдар арасындаы еркін жне еріксіз атынастарды, йымдаы еркіндік мселесін зерттеді.

Басару социологиясыны теориясы мен практикасында француз социологы Э.Дюркгейм (1858-1917) растыран ебек блінісіні леуметтік теориясы маызды орын алады. Оны пікірінше, оам толы жйе ретінде ебек блінісіні арасында , яни мамандануа байланысты мір среді. Дл осы ебек блінісі азіргі оамда леуметтік байланыс пен тртіпті, кластар арасындаы бірлікті амтамасыз етеді. Бірлік, Дюркгейм бойынша, жоары моральдік аиданы білдіреді.

Басару социологиясыны дамуына лкен лес осандарды бірі неміс алымы М.Вебер (1864 -1920). Оны басты ебектеріні бірі «оам теориясы жне экономикалы йым» йымдаы билікті бюрократиялы рылымы мен кшбасшылы мселесіне арналан. Вебер йымды жетекшіде болатын билікті мніне арай ш негізгі трге бледі: харизматикалы, дстрлі жне рационалды.

сіресе, Вебер йымны рационалды лгімін дайындады, оны ойынша, рационалды дегеніміз-йымны бюрократиялы трі.

Басару социологиясы АШ-та те жасы дамыды. Оны теориялы-дістемелік негізі болып тейлоризм, Э.Мэйоны Д.Макгрегорды тжырымдамалары есептеледі.

Тейлоризм – американыд инженер-зертттеуші Ф.Тейлорды (1856 – 1915) есімімен байланысты басаруды американды теориясыны баыттарыны бірі. Оны «ылыми басаруды аидалары» (1911) атты кітабын зерттеуді жеке дара аумаы ретіндегі басаруды ылым болып мойындалуыны бастамасы деп есептейді.

Э. Мэйо(1880-1949) – американды социолог, американды индустриалды социологияны жне басару социологиясыны негізін салушыларды бірі. Ол "Вестерн Электрик Компани" фирмасыны Хоторн зауытындаы жмыскерлер тобында жргізілген ататы Хоторн эксперименттеріні нтижесінде дайындалан «адамды атынастар» теориясыны авторы.

Басару социологиясыны дамуында бихевиоризм маызды рл атарады. Бихевиоризм(аылшын тілінен ЬеЬауюг -рекет) бойныша, социология – адамды іс-рекетте туралы ылым. Адамдар рекеті белгілі бір дрежеде басарылады жне де социология ылымыны міндеті болып адамдарды басару ылымын жасау болып табылады.

Бихевиоризмні трлеріні бірі - леуметтік айырбас теориясы. Оны пайда болуы американды социологтар Дж.Хоманс (1910) пен П.Блауды (1918) есімдерімен байланысты.

Хоманс леуметтік топты жйелік талдауды аидасын жасады. Ол леуметтік топтардаы адамдарды іс-рекетіні формасы крінетін ымдарды енгізді: зара рекет, іс-рекет, сезім.

Басару социологиясы шін леуметтік айшылы теориясы лкен ндылыа ие.

леуметтік айшылы теориясыны бірі неміс социологы Р. Дарендорфтыкі(1929) болып табылады. Оны ойынша, айшылы басарушы мен басарылушыдан тратын барлы леуметтік топтар мен ауымдастытарда болады.

Басару социологиясыны дамуына неміс-американды социолог К. Левинні(1890-1947) шаын топтарды леуметтік психологияларына арналан зерттеулері з ыпалын тигізді. Шаын топтар кшбасшылар мен атардаылара блінеді.

Бл баытта «Х теориясы» мен «У теориясы» ретінде белгілі басару йымыны тжырымдамасы жне басару сильдері теорияларыны авторы Д. МакГрегор(1906-1964) лкен зерттеу жмыстарын жргізді.

Демократиялы басару – зіндік ны бар жетістік. Сонымен бірге, ол ш себепке арай, адам леуетіні (потенциалыны) дамуын да ынталандыра алады. Біріншіден, саяси еркіндіктер мен адам мірін айындайтын шешімдерге атысу ммкіндігі – адамны негізгі ытары: олар адам леуеті (потенциалы) дамуыны зіндік нды элементтері болып табылады. Брунеяда, Дар-эс-саламда, Кувейтте, Оманда, Катарда, Сауд Арабиясы мен Біріккен Араб эмираттарында йелдер табыстарына байланыссыз, ешашан дауыс беру ына ие болан емес, ал мндай ахуал йелдер трмысыны ммкіндіктерін едуір шектейді. Саяси жне азаматты еркіндіктер мен атысу ыын кепілдейтін жалыз саяси рылым демократия болып табылады, соны салдарынан демократиялы басаруды здігінен алаулы деп есептеуге болады.

Екіншіден, демократия халыты экономикалы жне саяси апаттардан, мселен, аштытан немесе жгенсіздіктерден орауа кмектеседі. Бл – лкен жетістік. Расында да, ол мір мен лім арасындаы айырмашылыты білдіруі ммкін. Нобель сыйлыыны лауреаты Амартия Сен, сайлаулар мен баспасз бостандыыны ашаршылытан сатандыру жніндегі шаралар абылдауда саясаткерлерді алай анарлым тиімді ынталандыратынын крсетті.

1995 жылдан бергі кезеде Корей Халы-Демократиялы Республикасында ашаршылытан шамамен 2 млн-а жуы адам айтыс болды, бл халыты 10 %-ын райды. 1958-1961 жж. ытайда 30 миллиондай адам аштыты рбаны болды. Ал туелсіздік алан 1947 жылдан бері ндістан тіпті атты уашылы кезіндеде ашаршылыты зардабын бірде-бір рет тартан жо. 1973 жылы уашылы кезінде Махараштрда азы-тлік ндірісі атты зиян шекті, біра халы сайлаан саясаткерлер 5 млн. адам шін оамды жмыстар йымдастырып, халыты жаппай аштытан тарып алды. Сондай-а мемлекеттердегі демократиялы рылым саяси тратылыты амтамасыз етуге де з септігін тигізеді, саяси оппозицияны ашы ызметі мен билікті ретке келтірілген тртіппен табыстау шін жадайлар жасайды. 1950 жне 1990 жылдар арасында демократиялы елдерде бара халыты жаппай бас ктерулері мен демонстрациялары жиі былыса айналды, біра мндай рекеттер диктаторлар басаран елдерде анарлым трасыздандыратын толулар туызды. Одан баса, демократиялы емес режимдегі мемлекеттерде соыс жиірек болды жне е елеулі экономикалы шыындармен ауіп тндірді.

шіншіден, басаруды демократиялы нысанын енгізу “дамуды тізбекті реакциясын” іске асыруы ммкін, йткені саяси еркіндік халыа леуметтік жне экономикалы ммкіндіктерін лайтатын саяси бадарды жзеге асыруды талап етулеріне ммкіндік береді, ал ашы талылаулар оамдастытара здеріні басымдытарын белгілеуге кмектеседі. Мейлі Индонезияда, Мексикада немесе Польшада болсын – барлы жердегі демократияландыру жне саяси ашы баыттарындаы озалыс осы “тізбекті реакцияны” бастауа кмектесті, ал еркін баспасз бен азаматты оамны белсенділігі саяси шешімдерді абылдау жне талылау дерісіне халыты атысуларына жаа ммкіндіктер ашты [1, 3-б.]. “шінші толын” аталатын демократияландыру дерісі Еуропаны отстігінде 1970 жылдарды орта шенінде басталып, 1970 жылдарды аяынан 1980 жылдарды орта шеніне дейін ол Латын Америкасы мен Кариб бассейніні елдерін амтыды, ал 1980 жылдарды соында жне 1990 жылдары осындай рекет Шыыс Еуропа мен брыны Кеес Республикаларына, Шыыс, Отстік-Шыыс жне Отстік Азия мен Орталы Америкаа тарады. Осы кезеде демократиялы згерістер лемні 81 елінде басталды – Латын Америкасында – 14, Еуропада – 23, Азияда – 10, Таяу Шыыста – 5 жне Африкада – 29 [1, 6-б.].

згерістер негізінен авторитарлы бір партиялы жйелерді латудан басталды, олар не кп партиялы негіздегі сайлаулар практикасын енгізуді, немесе екі нысанны екеуін де атар пайдалануды талап етті. Осы елдерді тжірибесі крсеткендей, демократия тек саяси еркіндіктерді ана лайтумен шектелместен, сонымен бірге леуметтік-экономикалы дамуа, сіресе адам леуетіні (потенциалыны) дамуына септігін тигізді. Сайлаулар трінде жне зге демократиялы рсімдер нысанында саяси билік шін бір-бірімен бсекелесуді ажеттілігі саясаткерлерді адамдарды мтаждары мен мдделерін ескеруге бейімдірек етеді. Осы фактор сондай-а жанжалдарды реттеуге кмектеседі жне тратылыа сеп болады.

Демократиялы принциптер табии жне сзсіз трде адам леуетіні (потенциалыны) даму тжырымдамасынан шыады. Демократия сзі кне грек тілінде “халы билігі” ымын білдіреді. Осы термин адам леуетіні (потенциалыны) даму станымы трысынан демократиялы басаруа олданылатын тсілді ерекшеліктерін стті крсетеді, йткені ол халы мдделеріні басымдылы идеясын жеткізеді: басару адамдарды мдделеріне сай болуы тиіс, ал керісінше емес. азіргі заманы мдделерді алуан трлілігімен жне тайталастыымен сипатталатын “халыты еркі” сияты ымны осы уаытта олданылуа ы бар-жотыына туелсіз, негіз алаушы демократиялы принцип – басару рылымдарын алыптастыру (ру) кезінде барлы адамдарды мдделерін бірдей есепке алу – адам леуеті (потенциалы) даму практикасыны зекті элементі болып ала береді, соан мтылу ажет.

Сайлаулар аясында дауыс беруді демократиялы жйесі адам леуетіні (потенциалыны) даму кзарасы трысынан басаруды таы бір зекті элементі болып табылады, йткені сайлаулар практикалы есеп берушілікті амтамасыз етуді парадигмасы болып крініс табады, оны анарлым тікелей жасауа болар еді. Егер кімет халыты мтаждары мен мдделерін анааттандырмайтын болса, онда халы оны биліктен айыра алады. Есеп берушілікті анарлым тікелей (тура) болатын зге нысаны жо. Сондай-а атысуды одан да эгалитарлы (тегермелі) трі де жо. “Бір адам – бір дауыс” принципі рбір жеке адама кіметті сайлау кезінде з пікірін білдіру шін згелермен те ы береді – ол практикада болмаса да, тіпті болмаанда теория жзінде олданылады. атысуды зге нысандары да (трлері де) мемлекеттік жне мемлекеттік емес инстанцияларды (сатыларды) есеп берушілігін амтамасыз ету шін р трлі себептермен дауыс беруге арналан сауыт халы билігіні тиімділігі жеткіліксіз ралы болып табылатын кезде те маызды болуы ммкін.

Демократиялы оамдарда халы оамды мірге р трлі нысандарда атысады, олар проблеманы дос-жарандарымен, крші-оладарымен талылайды, мемлекеттік саясатты артышылытары мен кемшіліктері туралы газеттерге хат жазады, наразылы білдіру демонстрацияларына атысады, саяси партияларды немесе ксіподатарды атарына кіреді. атысуды осы нысандары абылданатын шешімдер халыты трмысына ыпал жасайтын жадайларда оларды з пікірлерін білдіруіне ммкіндік береді. атысу адамдарды толандыратын проблемалара ке жариялылы беретін талылау дерістеріне осылу негізінде амтамасыз етіле алады. Ашы саяси даулар мен адамдарды о кзарастарын білдіруге арналан трлі каналдар шін жадайларды болуы – демократиялы мір салтыны тпнсалы мні жне демократиялы оамда шешімдер абылдау дерісі тиімділігіні кепілі.

Демократия е тере ымдаы адам леуетіні (потенциалыны) даму тжырымдамасымен йлесетін саяси рылымны жалы нысаны болып табылады, йткені демократия жадайларында саяси билікке халы санкция жасайды жне баылау жргізеді. Тіпті е либерал диктатураны зі адам дамуы тжырымдамасымен сыйыспайды, себебі, осы деріс барша халыты тл ісі болуы тиіс, оны “жоарыдан тсіру” ммкін емес. Адам дамуы туралы 2000 жылы Баяндамада крсетілгендей, демократия билікке талаптанушыларды ашы жарысын кздейтін саяси рылымны жалыз нысаны болып табылады жне ол адамны барлы – азаматты, мдени, экономикалы, саяси жне леуметтік ытарын рметтеу жне ктермелеу аидаларына айшы келмеуі керек.

Сонымен бірге осы мемлекеттерді таяудаы ркелкі тжірибесі, сондай-а жинаталан лемдік тжірибе мынаны айатайды, демократияны тередету жне оны халыты мдделері шін ызмет істету дерісі зірше тек кш алу стінде ана. Оны стіне кптеген елдерде демократия зірше ны орныып лгерген жо жне оан біршама ауіп тніп тр. Кп партиялы сайлаулар жргізетін лемні 140 еліні ішінен дние жзі халыны небрі 55 % тратын 80 елді ана е болмаанда демократияны бір ерекшелікті белгісі бойынша толы шамада демократиялы елдер деп атауа болады. 106 ел брынысынша маызды азаматты жне саяси еркіндіктерді шектеп отыр [1, 2-б.].

Одан блек, мынаны естен шыармау керек, баран сайын зара байланысты бола тскен дниеде туындайтын кптеген проблемалармен кресуге мжбр жаанды басару жйелері, з азаматтарыны ажеттіліктерін анааттандыру шін аянбай кш-жігер жмсайтын лтты кіметтер, жаанды немесе лтты дегейлерде рекет жасайтын жне соы онжылдытардаы экономикалы, леуметтік жне технологиялы згерістерді арасында бетке алып шыан корпоративті не жеке рылымдар туралы айтса та, бір мселе аны, тиімді демократиялы басару идеясы лі шындыа айналан жо. Мыжылды даму Масаттарын орындау трысындаы тиімді демократиялы басару туралы да мытпаан жн. Біршама мемлекеттерді азіргі рдістерін сатау кезінде даму саласындаы Мыжылды дамуы Масаттарын орындауды, сір, сті тсе ояр ма екен, соны ішінде 2015 жыла арай шектен тыс жошылыты ауымдарын екі есеге азайту мселесі. Кптеген елдер азір осыдан 10, 20, ал кейбір жадайларда 30 жыл брыныдан кедейлеу. Ынтагерлік толыныны жотасында ттас атардаы елдер маызды экономикалы реформалар, соны ішінде кп партиялы сайлаулар (соы 15 жылды ішінде оларды саны 140-а жетті) жргізіп, міт артан рекеттеріні енді тіліс пен пессимизмге жол бере бастаан фактісі де атты аладатып отыр [1, 2-б.].

Мемлекеттік басаруды демократиялы жйесіні олданылуы міндетті трде тиімді басарылатын жйе екендігін білдірмейді. Демократиялы басару азіргі уаытта тиімді басаруды шарты болып есептелетініне арамастан, біріншісі екіншісін кепілдемейді. Демократиялы басару тиімсіз болуы ммкін, соны ішінде ол ресурстарды немсіз жмсауа апаруы ытимал.

Сондытан мемлекеттік басару дерісіні тек демократиялы принциптерге ана емес, сонымен бірге тиімділік пен біліктілік принциптеріне рыланы абзал. Басаша айтанда, леуметтік проблемалар уатылы жне е аз шыындар арылы шешілуі тиіс [2, 1-б.].

Демократия негізгі екі принципке негізделеді: атысу жне есеп берушілік. р адам мемлекеттік істерді басаруа атысуа ылы. Осыан сас, р адамны кіметті ызметі туралы апараттара ол жеткізуге, кіметке тінішпен шыуа, сондай-а кні ілгері кесіп-пішілмеген кімшілік жне сот механизмдері арылы ділдікке жгінуге ы бар. Наыз демократия оамды істерді жргізуде еркектер мен йелдер арасындаы шынайы серіктестікті йарады. Одан блек, демократия адам ытарынан ажыратылмайды жне ол ы стемдігіні принципіне негізделеді, оны кепілі сот институттары мен адаалауды туелсіз, кні ілгері кесіп-пішілмеген (алдын ала ойластырылмаан) жне тиімді механизмдері болып табылады.

Демократиялы басару талаптарыны бірі лайыты рылымы бар жне тиімді жмыс істейтін институттарды болуы шарт. Осы институттар леуметтік шиеленісті бседетуге ммкіндік жасаулары жне бір-бірімен бсеке жргізетін оамды топтарды арасындаы тепе-тедікті стап отырулары тиіс. Демократиялы басаруды негізгі институттары болып табылатындар:

1. Тиімді жмыс істейтін саяси партиялар мен трлі топтар оамдастытарыны кілдік жйесі.

2. Еркін жне діл сайлауларды, сондай-а жалпыа бірдей сайлаушылы ын кепілдейтін сайлау жйесі.

3. Билікті блісуге, туелсіз сот жне занамалы салалара негізделетін тежеу жне арама-арсылытар жйесі.

4. Экономиканы мемлекеттік жне жеке секторын баылауа жне саяси мірге атысуды баламалы трлерін амтамасыз етуге шамасы келетін белсенді азаматты оам.

5. Еркін жне туелсіз баралы апарат ралдары.

6. арулы кштерге жне ауіпсіздікті зге де кштеріне тиімді азаматты баылау жасау.

Демократия рашан дайы жетілдіріліп отыратын ахуал немесе жадай тріндегі аяталмаан дерісті крсетеді. Демократияны олдау оамны демократиялы мдениетін трбиелеу мен ныайтуды білдіреді.

Одан блек, демократия халыаралы принцип ретінде танылуы тиіс, осы принцип оларды халыаралы атынастарыны контексінде халыаралы йымдара таралады.

Демократияны дегейін немесе саяси жне азаматты ытарды баалау шін р елдер трлі крсеткіштерді пайдаланады, олар: соы сайлауларды ткізілген кні; сайлаушыларды атысуы; йелдерге дауыс беру ыы берілген жыл; парламенттегі йелдер алатын орындарды саны; ксіпода мшелеріні саны; кіметтік емес йымдар; polity коэффициенті ( – 10 е аз демократиядан + 10 е жоары демократияа дейін), азаматты еркіндіктер, баспасз бостандыы,

дауыс беру жне есеп берушілік, саяси тратылы пен зорлы-зомбылыты болмауы, ыты тртіп, за стемдігі, кімет ызметіні тиімділігі, сыбайлас жеморлы пен параорлы ауымдарын баалау индексі [4, 37-б.]. Басару тиімділігіні субъективті крсеткіштері бойынша азастан адам леуеті (потенциалы) дамуыны орташа дегейіндегі елдер атарына (АДИ бойынша елдер рейтингінде 2000 жылы 79 орында) жатады. Бл ретте polity индексі – 4-ке ( – 10-нан 10-а дейін); азаматты еркіндіктер 5-ке (7-ден 1-ге дейін); саяси ытар 6-а (7-ден 1-ге дейін); баспасз бостандыы 70-ке (100-ден 0-ге дейін), дауыс беру жне есеп берушілік – 0,80-ге (– 2,5-нан 2,5-а дейін); саяси тратылы жне зорлы-зомбылыты болмауы 0,29-а (– 2,5-нан 2,5-а дейін); задылы жне ыты тртіп 4,0-ге (0-ден 6-а дейін); за стемдігі – 0,60-а (– 2,50-ден 2,50-ге дейін); кімет ызметіні тиімділігі – 0,61-ге (– 2,50-ден 2,50-ге дейін); сыбайлас жеморлыты баалау индексі 2,7-ге (0-ден 10-а дейін); параорлы – 0,83-ке (– 2,50-ден 2,50-ге дейін) те [1, 39-б.].

 

Таырып 15