Сандар пирамидасы Биомасса пирамидасы Энергия пирамидасы

Астана, 2014

СИЛЛАБУС

1.Каримов Сндет Смаханлы, т..к., оршаан ортаны орау саласында басару жне инжиниринг кафедрасыны доценті.

 

2. Пнні аты. Экология жне траты даму

Пнні пререквизиттер

Бл курсты оып мегеру шін мектеп бадарламасындаы келесі пндер бойынша білімдер ажет: биология

Пнні постреквизиттері

- философия

- экономика

- саясаттану

- мдениеттану

 

3. Оу тртібіні жргізілу уаыты мен орны дріс, практикалы саба, студенттерді оытушымен зіндік жмыстары саба кестесіне сйкес рылады.

 

4. Оу пндеріні деректемелері

Экология жне траты даму курсын тиімді игеру шін орта мектептегі алан биология жне экология негіздері жніндегі білімі ажет.

 

5. Оу тртібіні мінездемесі

5.1. Оу тртібіні баыты

Оу пні биологияны маызды салаларыны бірі экологияны мегеру шін арналан, алан білімді ауыл шаруашылыында, биотехнологияда, нерксіп ндірісінде, халы шаруашылыында жне баса да адам рекеті салаларында олдану шін арналан. Жалпы экология курсы табии жйелердегі задылытар, организм мен оны мір сру ортасыны байланысы жайлы тсініктер береді. Ол адамны биолеуметтік тіршілік иесі ретінде оны табии жне жасанды ортасына деген арым-атынас мселелерін амтиды, ластану мселелерін, табии орларды олдану, сарылу мселелерін арастырады, табии тепе-тедікті сатау, жергілікті жне аламды экологиялы мселелерді арастырады.

5.2. Пнді оытуды масаты

Оу пні тірі организмні ерекшеліктері туралы теориялы білімді алыптастыруа баытталан жне организмні оршаан ортаа бейімделуі туралы ерекшеліктерді зерттеуді негізгі дістерімен танысуды ала ояды, сондай-а экологиялы факторлар жіктелу принциптерін арастырады. Пнді оыту масаты – адамны іс-рекетіні жаымсыз нтижелері туралы тсінік беру, экологиялы сауатсызды салдарынан оны соы экологиялы тепе-тедікті бзуа келетінін крсету ажет, сондай-а оршаан ортаны сатау адамны ндылытарыны жйесінде маызды категория болып табылады.

5.3.Пнді оытуды міндеттері

Курсты міндеті студенттерге негізгі экологиялы категориялар мен тсініктерді, экологиялы кризис пен одан шыар жолдар жайлы тсінік беру, табиат орау шаралары туралы тсінік беру.

- Экология саласында негізгі теорялы білім алыптастыру

- Негізгі экологиялы мселелермен таныстыру.

- Кризистік экологиялы жадайды анытау шін практикалы дады мен біліктілік ру.

5.4. Оу тртібіні мазмны

Жалпы экология жне траты даму курсы табии орта жайлы жне табии жйелер задылытары жайлы тсінік береді, организм мен оршаан орта арасындаы байланыс жайлы тсінік береді. Ол адамны биолеуметтік тіршілік иесі ретінде оршаан табии жне жасанды орта арасындаы атынас мселелерін амтиды.

5.5.Оу пндерін оытуды жоспары

 

Апта- лар Таырыптар аты Сааттар саны мен оытуды йымдастыруды формалары СЖ шін тапсырмалар
Экология жне оны ысаша даму тарихы. Экологияны ылым ретінде анытамасы. Экологияны масаты, міндеттері жне дістері. Экологияны алыптасуыны ысаша тарихы. Шолу дріс-1 са. практикалы саба «Экология табиатты орауды жне табиатты тиімді пайдалануды теориялы базасы ретінде» 1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. Экология жне оны ысаша даму тарихы. 2 саат
Особьтар экологиясы-аутэкология.Тірі жйелерді йымдасу дегейі. Негізгі тіршілік орталарына байланысты организмдерді экологиялы топтары. Дріс-1 са. практикалы саба «Организмдерді оршаан ортаа экологиялы бейімделуі». 1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. Особьтар экологиясы-аутэкология. 2 саат
Экологиялы факторлар жне оларды классификациясы.Антропогенді факторды сер ету задылытары. Либихты минимум заы. Шелфордты толеранттылы заы. Стенобионтты жне эврибионтты организмдер. Дріс-1 са. Дискуссия практикалы сабаы «Организмдерді оршаан ортаа экологиялы бейімделуі» 1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. Экологиялы факторлар жне оларды классификациясы. 2 саат
Популяция экологиясы-демэкологияПопуляция тсінігі. Популяцияны статистикалы сипаттамалары: саны, тыыздыы, биомассасы, жасты жне жынысты рамы. Дріс-1 са. практикалы саба«Популяция трді мір сру формасы жне оны негізгі критерийлері». 1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. Популяция экологиясы-демэкология 2 саат.
Бірлестіктер экологиясы-синэкология.Биоценоз туралы тсінік. Экожйедегі траралы байланыстарды негізгі формалары Дріс-1 са. практикалы саба «Биоценоздаы организмдерді биотикалы арым-атынастары» 1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. Бірлестіктер экологиясы-синэкология. 2 саат.
Экожйені рылу задылытары.Экожйе жайлы тсінік. Экожйедегі энергия аыны жне химиялы элементтерді айналымы. Термодинамиканы бірінші жне екінші заы. 1% ережесі жне линдеманны 10 % ережесі. Дріс-1 са. Презентация Негізгі биогенді элементтерді айналымы» 1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. Экожйені рылу задылытары. 2 саат.
Биосфера жне оны тратылыыБиосфера концепциясыны алыптасуы. Биосфера эволюциясы. В.И.Вернадскиді биосфера жне ноосфера концепциясы. Тірі зат концепциясы. Дріс-1 са. практикалы саба «Биосфера жне оны тратылыы» 1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. Биосфера жне оны тратылыы 2 саат.
Траты даму концепциясы.«Траты даму» тсінігіні туындау тарихы. Рим клубы, Медоузды жне Форрестерді ебектері. (су шектері, 1972). Б оршаан ортаа атысты бірінші конференциясыны декларациясы. (Стокгольм 1972). Проблемалы дріс-1 са. практикалы саба «Траты даму концепциясы» 1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. Траты даму концепциясы. 2 саат.
Траты дамуды стратегиясы мен принциптері. Халыаралы экологиялы ынтыматасты.Траты дамуды дегейлері –локальды, айматы, лтты, мемлекетаралы, аламды. Траты дамуды р дегейін анытауа ммкіндік беретін факторлар. Дріс-1 са. ылыми пікірталас «Траты дамуды стратегиясы мен принциптері» 1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. Траты даму теориясыны ылыми талдауын жасаудаы халыаралы йымдар рекеті 2 саат.
Табии ресурстар оларды тиімді пайдалану траты дамуды негізгі аспектісі ретінде.оршаан ортаны оптимизациясы табиатты тиімді пайдалануды теориялы негізі. Жерді табии ресурстарыны сипаттамасы: литосфера, гидросфера, атмосфера. Табиат ресурстарыны классификациясы. Дріс-1 са. практикалы саба«Табии ресурстар оларды тиімді пайдалану траты дамуды негізгі аспектісі ретінде». 1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. Табии ресурстар оларды тиімді пайдалану траты дамуды негізгі аспектісі ретінде. 2 саат.
Биосфера трасыздыыны шыыуындаы антропогендік факторды сері. ркениет типтеріне жне оны дамуыны сатларына байланысты оршаан ортаа дифференциалды антропогендік жктеме. Дріс-1 са. практикалы саба «Биосфера трасыздыыны шыуындаы антропогендік факторды сері» 1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. Биосфера трасыздыыны шыыуындаы антропогендік факторды сері . 2 саат.
азіргі тадаы аламды экологиялы мселелер.(климатты згеруі, озон абатыны жаруы, ш-лейттену, биологиялы алуантрлілікті азаюы, лемдік мхитты ластануы т.б.), оны туындау себептері мен салдары Проблемалы дріс-1 са. практикалы саба «азіргі тадаы аламды экологиялы мселелер»1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. азіргі тадаы аламды экологиялы мселелер. Оны туындау себептері мен салдары 2 саат.
Траты дамуды леуметтік-экологиялы мселелері. леуметтік экологиялы дадарыс жне траты даму. Халы саныны суі жне оны сапалы згеруі. Туылыма сер ететін факторлар жне отбасын жоспарлау. Дріс-1 са. практикалы саба«Траты дамуды леуметтік-экологиялы мселелері» 1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. Траты дамуды леуметтік-экологиялы мселелері.2 саат
Табиатты орау жне траты даму.оршаан ортаны орауды принциптері мен дістері. оры территориялары оршаан ортаны орауды формасы. Дріс-1 са. практикалы саба «Траты дамуды леуметтік-экологиялы мселелері»1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. Табиатты орау жне траты даму. 2 саат
азастан Республикасыны траты дамуа атысты зекті экологиялы мселелері. Р табии ортасыны дестабилизация процесі., себептері мен салдары. Аралды леуметтік экологиялы проблемалары. Проблемалы дріс-1 са. практикалы саба «азастан Республикасыны траты дамуа атысты зекті экологиялы мселелері» 1 саат СОЖ-2 са. СЖ-2 са. азастан Республикасыны траты дамуа атысты зекті экологиялы мселелері. 2 саат.
  Барлыы: Дріс - 15 са, практ.саба - 15 са, СОЖ - 30са, СЖ - 30 са  

 

6. Негізгі жне осымша дебиеттер тізімі.

6.1. Негізгі дебиеттер:

1. Оразбаева Р.С., Дрібай А.О. Экология. Оулы. Астана, 2010.

2. Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы, 2004.

3. Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.

4. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000.

5. А.Ж. Абасова, Г.. Саинова. Экология. Алматы: Бастау, 2003

6. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Оу ралы. Алматы,«ылым», 1997, аз.ауд. Кшкімбаев .С.

7. Ммбетазиев Е., Сыбанбеков . Табиат орау. Оу ралы. Алматы, «айнар», 1990.

8. Жамалбеков Е.., Білдебаева Р.М. Жалпы топыратану жне топыра географиясы мен экологиясы. Алматы, «аза университеті», 2000.

9. Мирзадинов Р.А. Экология и устойчивое развитие. Учебник. Алматы, 2010

 

6.2. осымша дебиеттер:

1. В.И. Вернадский Биосфера М., 1967

2. А.М. Гиляров Популяционная экология М., 1990

3. А.Д. Потапов Экология М., 2000

6. М.А. Аскарова Общая экология, Алматы: аза Университеті, 2004.

5. И.А. Шилов Экология. М., 1997

6. Ю. Одум Экология. 1,2 том, Мир, М., 1986

7. Р.Ф. Реймерс Экология М., 1994

8. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

9. Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

 

7. Оуды баылау мен оны нтижелік баасы

7.1. Аудиториялы саба кезінде аымды баылау жргізу жоспарланып отыр. ОСЖ мен Сж- ді орындалу сапасын баылау арастырылан. Коллоквиум жне тест тріндегі екі аралы баылау /7 жне 14 аптада/ жоспарланан.

7.2. Баылау дістері. Реферат жазу, срау /жазбаша жне ауызша/ колоквиум жне тест алу

8. Оу тртібіні саясаты.

Экономика мамандыыны студенттері шін «Экология жне траты даму» негізгі пн болып есептелінеді. Оу жктемесі 1 кредит, оны ішінде 15 саат- дріс, практикалы саба -15 саат, СОЖ-30 саат, СЖ -30 саат.

1. Сабаа кешікпеіз;

2. Саба кезінде сйлеспеіз, газет оымаыз, ялы телефонды шірііз, саыз шайнамаыз;

3. Сабаа лгілі киіммен келііз;

4. Сабаты себепсіз жіберуге болмайды, себепті жадайда анытама аазын келііз;

5. Жіберілген сабаты оытушыны бос уаытында айта тапсырыыз;

6. Тапсырманы орындамаан жадайда баа тмендетіледі;

7. Сабаа немі келііз;

8. Оу процесіне белсенді ат салысыыз;

9. й тапсырмасын ыпты орындаыз;

10. рашан курстастарыыза жне оытушыа мейірімді, шыдамды, ашы пейілді болыыз;

11. СОЖ жне СЖ тапсырмаларын сапалы жне дер кезінде орындау;

12.Баылауды барлы трлеріне атысу ( аралы баылау,СОЖ ,СЖ-ді баылау, аралы баылау, ортынды баылау);

13. жымды жмыста белсене атсалысып жне дискуссияа ялша білімгерлерді ызытырыыз.

 

Кафедраны дістемелік секциясында аралды, хаттама № 1_« » тамыз 2014ж.

 

 

Кафедра мегерушісімен бекітілді _______________Р.Р. Бейсенова
Оу пні бойынша глоссарий

дістемелік нсау: Пн бойынша келтірілген ымдар анытамасын бірнеше рет тсініп оып шыыыз; егер анытамада тсініксіз немесе белгісіз терминдер кездессе, тсіндірме, энциклопедиялы сздіктерден арап тауып, мнін тсінііз; ыммен жмыс істегенде, алдымен оны мазмнын ып тсінііз де, одан кейін оны зіндік ерекшеліктерін біліп алыыз.

Абиотикалы факторлар - тірі организмдерге тікелей немесе жанама сер ететін лі табиат элементтері (космосты, геофизикалы, климатты, кеістік, уаытша, т.б.)

Автотрофтар - кмір ышыл газы, су жне минералды тздардан органикалык заттарды синтездейтін организмдер.

Адаптация - тірі организмдерді тіршілік жадайларына бейімделі процесі, тр бойынша (генотиптік) бейімделушілік бірнеше рпа бойынша жріп, тр тзілу процесімен байланысты болатын жне жеке (фенотиптік) адаптация

Аменсализм - белгілі бір ортадаы организмдерді бір тріні екінші тр тіршілігіне басымдылы крсететін тр аралы атынастар типі.

Атмосфера - Жерді немесе кез келген космосты денені газды абышасы.

Антибиоз - организмдер арасындаы бір-біріне кері сер ететін арым - атынасты трі.

Анабиоз - олайсыз жадайлар серінен немесе организмні жеке даму процесінде ерекше кезені алыптасуына байланысты оларды тіршілік рекеттеріні уаытша тотауы.

Анаэробты организмдер - оттегіні ажет етпейтін, оттегі атысынсыз ортада тіршілік ететін организмдер.

Антропогендік факторлар - адамны тіршілік рекетіні сері.

Апвеллинг - мхит суларыны жоары абата арай ктерілуі.

Ареал - органимздерді систематикалы топтарыны -популяциялар, тр, т.б. таралу аймаы.

Аутэкология - белгілі трге жататын жеке особьтарды зерттейтін экологияны блімі немесе тр экологиясы.

Альбедо - белгілі бір денені тскен сулені шаылдыру асиеті.

Альтернативті энергия кздері - Кн, жел, теіздер мен геотермальды энергия трлері

Аэробты организмдер - бос оттегі атысында тіршілік ететін организмдер.

Азотфиксация - топыра бактерияларыны атмосферадаы молекулалы азотты сііруі.

Базалы мониторинг - антропогенді сер болмайтын табии экожйелерді жадайын баылау.

Бентос - мхит пен континетальды суларды тбінде, грунтта тіршілік ететін организмдер

Биогаз - атты жне сйы алдытардан, оны ішінде мал шаруашылыы комплекстеріні алдытарынан, аланы коммунальды - трмысты суларынан, сол сияты арнайы сірілген балдырлар мен баса да организмдерден алынатын жаныш газ.

Биогенді заттар - тірі организмдерді тіршілік процестері нтижесінде тзілетін заттар (атмосферадаы газдар, таскмір, мнай, торф), оректік заттар, биогендер, биогендік элементтер - тірі организмдер рамына кіретін элементтер - кміртегі, оттегі, азот, сутегі,

Биогеохимиялы цикл - минералды осылыстар рамындаы химиялы элементтерді сімдіктер мен жануарлар организмдері арылы табиаттаы айналымы.

Биогеоценоз - тірі организмдер ауымдастыыны (биоценоз) абиотикалы жадайларды кеістіктік жиынтыын (биотоп), зат, энергия мен информация алмасулары негізінде біріктіретін рлыты экожйе.

Биосфера - рамы, рылысы мен энергетикасы тірі организмдер тіршілігімен аныталатын Жерді белсенді ерекше абышасы.

Биоиндикация - тірі организмдер мен оларды ауым-дастытарына тигізген серіне арай антропогендік факторларды анытау.

Биологиялы ресурстар - адамзат оамына пайдалы, багалы болып саналатын генетикалы ресурстар, организмдер немесе оларды бліктері, популяциялар мен баса да кез келген экожйелерді биотикалы компоненттері.

Биологиялы тазарту - суды рамындаы ластаушы заттарды микроорганизмдер кмегімен тазарту.

Биота - кеістіктегі барлы тірі организмдер жиынтытарыны кез келген трі, (мысалы, экожйе биотасы, рлы биотасы, теіз биотасы, биосфера биотасы, т.с.с).

Биотикалы факторлар - тірі организмдерді бір-біріне серіі барлы трдері.

Биотикалы айналым – биосферадаы биотикалы жне абиотикалы компоненттерді арасындаы экожйелердегі биогенді элементтерді айналымы.

Биотоп – белгілі биоценоз алып жатан абиотикалы факторлары салыстырмалы біртекті кеістік.

Биокосты заттар - тірі организмдерді тіршілі процестері ме биологиялы емес (табии) процестерді біріккен сері нтижесінде тзілетін заттар.

Биом - Жерді негізгі климатты айматарына сйкесірі крлыты экожйелер (шлдер, шлейттер, ормандар).

Биоценоз - крлы не суды белгелі бір блігінде бірге, тіршілік ететін ртрлі систематикалы топа жататын организмдерді ауымдастыы.

Биоценоэкология - тірі организмдерді ауымдастытары мен оларды оршаан орта арасындаы арым-атынастарды зерттейтін экология саласы.

Биофильтр - аызынды суларды биологиялы діс арылы тазарту ондырысы.

Валенттілік (экологиялык) - толеранттылы шектері немесе тр, не популяцияларды ртрлі орта жадайларында тіршілік ету абілетіні сипаттамасы.

Газдар (парниктік) - атмосфераа тсіп, парниктік эффект туызатын, кмірышыл газы, метан, кмірсутектер, т.б. газ трізді заттарды оспасымен атмосфераны ластануы.

Гомеостаз - организмдер немесе организмдер тобыны оршаан ортаны трлі згерістерінде динамикалы траты тепе-тедігін сатай алу абілеті.

Геотермальды сулар - жер ойнауындаы ысты, здеріне тн химиялы рамы бар сулар.

Гербицидтер - арам шптерді жоюа олданылатын улы химикаттар.

Гидробиология - барлы су ресурстарыда тіршілік ететін тір организмдерді зерттейтін ылым саласы.

Гидробиосфера - Жер бетілік суларда мекендейтін тірі организмдерді тіршілік ету ортасы, биосфераны бір блігі.

Гидробионттар - суда тіршілік ететін организмдер.

Гидросфера - тірі организмдер мекендейтін Жерді сулы кабышасы, барлы мхиттар, зендер мен клдер теіздер, батпатар, су оймалары мен блатар.

Гидрохимиялы режим - суды химиялы рамыны уаыт мезгіліне байланысты згерістері.

Гигрофиттер - батпаты ортада тіршілік ететін организмдер.

Глобальды мониторинг - жалпы лемдік масштабтаы биосферадагы процестер мен згерістерді баылау.

"Гринпис" - е ататы халыаралы оамды экологиялы йым.

Демэкология - популяциялар мен оларды оршаан орта арасындаы арым-атынастарын зерттейтін экологияны блімі.

Деградация - оршаан табии орта компоненттеріні табии жне антропогендік факторлар серінен бзылуы, жадайыны нашарлауы.

Дендрарий - ааш тектес сімдіктер арнайы топырата сірілетін территория.

Детрит - организмдерді ыдырау жне бліну німдері, лі органикалы заттар.

Деструкторлар - органикалы заттармен оректену арылы оларды ыдырататын организмдер (редуценттер).

Десиканттар - сімдік тамырларын жоюа олданылатын улы химикаттар.

Дефолянттар- сімдіктерді жапыратарын жою шін олданылатын улы химикаттар.

Зоопланктон- суда тіршілік ететін консументтер.

Зооценоз - белгілі бір биоценоздаы жануарларды ауымдастыы.

Зоофагтар - жануарлармен оректенетін организмдер (каннибализм).

Интродукция - сімдіктер мен жануарларды белгілі бір тріне жататын особьтарды тіршілік ету ареалынан баска жаа табии климатты жадайлараауысуы.

Ил - сулардаы минералды жне органикалы косы-лыстардан кралан тнба.

Импактілі мониторинг - ластаушы заттар таратушы кздерге жаын орналасан аса ауіпті айматар мен орын-дарды баылау.

Ирригация - егістікті жасанды суару - мелиорацияны бір трі; медицинада дрілік сйыпен емдеу.

Ихтиология - балытар туралы зерттейтін зоологияны саласы.

Кадастр - объектілер мен былыстарды санды жне сапалы крсеткіштері жніндегі жйелі трдегі мліметтер жинаы.

Коменсализм - белгілі ортада тіршілік ететін бір трге жататын организмдер екінші трге жататын организмдерді пайдалана отырып, бірге тіршілік ететін тр аралы арым-атынастар типі.

Консументтер - гетеротрофты организмдер (негізінен, жануарлар) баса организмдерді сімдіктер (сімдік оректі фитофагтар) мен жануарларды (жануар оректі зоофагтар) органикалы заттарымен оректенетіндер.

Ксеробионттар - ра ортада тіршілік ететін организмдер.

Климатотоп- оршаан ортадаы климатты жадайлар.

ызыл кітап - сирек кездесетін жне жоалып кету аупі бар жануарлар, сімдіктер мен саыраулатарды трлері туралы немі толытырылып отыратын мліметтер жинаталан ресми жат.

ышыл жабырлар - атмосфералы алдытарды реакция ортасыны жауын, ар, тманны рамындаы техноенді калдыктар серінен ышылдыыны алыпты млшерден артуы.

оректік (трофикалык) тізбектер - биоценозды ртрлі трофикалы дегейлердегі мшелеріні алдыыларыны соыларымен оректенуі арылы заттар мен энергияны тасымалдануы.

Макроэкология - классикалы экологияны е негізгі тжырымдары, адам мен табиат арасындаы арым-атынастарды проблемалары туралы ілім, адам экологиясымен біріктірілген ылыми пн.

Мелиорация - ауыл шаруашылыында пайдаланылатын жерлерді жадайын жасарту.

Метаболизм - организмдердегі, биологиялы жйелердегі зат пен энергияны алмасуы.

Мониторинг - белгілі бір объектілер мен кбылыстарды, оларды жй-кйін здіксіз баылау.

Мониторинг (экологиялык) - оршаан орта компоненттеріні сапасын, жй-кйін баылау.

Мутуализм - бірге тіршілік ететін организмдерді бір-біріне пайдалы сері жадайындаы тр аралы арым-атынастар типі.

Нектон - сулы ортада еркін озалып жзіп тіршілік ететін организмдер.

Нейстон - суды бетінде тіршілік ететін организмдер, мысалы, масаларды личинкасы.

Ноосфера - ойлаушы абат, аыл-ой сферасы, В.И. Вернадскийді сзімен айтанда, биосфераны адам аыл-ойы мен рекеті нтижесінде сапалы жаынан жаа, жоары сатыдаы даму кезеі.

Озон абаты - тірі организмдер шін аса ауіпті Кнні ыса толынды ультраклгін сулелерін сііретін озон молекулаларыны жоары концентрациясы жинаталан атмосфера абаты.

Озонды ойы - атмосфераны озон кабатындаы озон молекулалары жо айма.

Ойы не уыс (экологиялык) - трді тіршілік етуі шін, ауымдастытаы баса трлермен байланыстарын оса аланда, оны тіршілік етуіне ажетті факторлар комплексі немесе белгілі бір трді ауымдастытаы алатын орны.

Парниктік эффект - Кнні жылу сулелерін сііретін газдар млшеріні кбеюі нтижесінде атмосфера температура-сыны жоарылауы.

Пестицидтер - сімдіктер, жануарлар, ауыл шаруашылы даылдарын баса организмдерді- арам шптерді (гербицидтер), насекомдарды (инсектицидтер), саыраулатарды (фунгицидтер), т.б зиянды серінен орау шін олданылатын химиялы улы химикаттар.

Пирамида (экологиялык) - биоценоздарды оректік дегейлері - продуценттер, консументтер жне редуценттерді арасындаы сапалы атынастарды, оларды саны (санды пирамда), биомассасы (биомасса пирамидасы) немесе энергиясы (энергия пирамидасы) бойынша графиктік бейнеленуі.

Поллютанттар - ортаны техногенді ластаушылары: ауада - аэропланктондар, суда- гидропланктондар, топырата -террополлютанттар.

Популяция - генофондысы орта, салыстырмалы бірдей экологиялы жагдайлардаы ортаны мекендеп, бір-бірімен еркін будандасып, рпа бере алатын, бір трге жататын особьтарды жиынтыы.

Продуценттер - органикалы емес заттардан алашы нім тзетін автотрофты организмдер.

Редуценттер - органикалы заттарды жай минералды заттар: су, кмірышыл газы, ккіртсутек жне трлі тздара дейін ыдырататын гетротрофты организмдер (бактериялар мен саыраулатар).

Рекультивация - бзылан табии ландшафтарды алпына келтіруге баытталан іс-шаралар комплексі.

Сапрофагтар - лі органикалы заттармен оректенетін жануарлар (детритофагтар).

Синэкология - кп трлі ауымдастытар мен экожйелер экологиясы.

Сукцессия - белгілі тіршіілік ортасындаы организмдерді тр рамы згерістеріні здіксіз жне баытталан жйесі.

Терратогендер - организмдерге сер ету арылы оларды рпатарында аномалиялар туызатын заттар, не физикалы агенттер.

Техногенез - адамды оршаан жне табии ортада згерістер туызатын техника мен материалды мдениетті даму процесі.

Урбанизация - алаларды суі мен дамуы, ауылды алаа айналуы, ауыл трындарыны алалара кшуі, оам мірінде алалар роліні артуы.

Фенотип - организмдерді сырты белгілері мен асиеттеріні жиынтыы.

Фитопланктон - суда тіршілік ететін сімдіктер мен баса да тірі организмдер.

Фитофагтар - сімдік оректі организмдер.

Фитоценоз - кптрлі сімдіктер ауымдастытары.

Фильтраторлар - суды майда планктон организмдер мен детриттерден тазартатын суда тіршілік ететін организмдер-гидробионттар.

Фотосинтез - Кнні жарыы серінен жасыл сімдіктерді хлорофилл дндерінде атмосферадаы кмірышыл газы мен судан органикалы заттарды тзілуі.

Цунами - жер сілкіну, вулкандар атылауы немесе т.б. табии былыстар кезінде мхит тбі бліктеріні ауысуына байланысты туатын теіз толындары.

Цитология - тірі организмдерді клеткалы рылымын зерттейтін биологияны саласы.

Хемосинтез - кейбір минералды заттарды тотыуы кезінде блінетін энергияны пайдалану арылы хемо-автотрофты бактерияларды органикалы зат синтездеу процесі.

Экологиялы жйе - бір-бірімен тыыз байланысты, ртрлі орта жадайларында тіршілік ететін бірнеше трге жататын организмдер жиынтыы.

Эрозия - топыраты нарлы абатыны жабыр, ар суларымен шайылып, не желмен шып бзылуы.

Экологиялы сараптама - адамны шаруашылы жне баса ызмет трлеріні экологиялы талаптара сйкестігін анытайтын сараптама.

Экоцид - сімдіктер мен жануарлар дниесіні жаппай жойылуы, атмосфера, су ресурстарыны немесе баса да табии ортаны зиянды заттармен улануына кеп соатын экологиялы апаттар.

Эпизоотия - жануарлар арасында ауруды таралуы.

Этология - жануарларды мінез - ылытарыны биологиялы непзі жншдеп ылым.

Эвтрофикация - табии сулара минералды тыайтыштар, жуыш заттар, мал шаруашылыы комплекстеріні алдытары трінде азот, фосфор, ккірт, т.б. биогенді элементтерді кп тсуі нтижесінде фитопланктон (сіресе, ккжасыл балдырлар) биомассасыны крт сіп, оларды оттегін белсенді сііріп, улы заттарды блуіне байланысты баса гидробионттарды тіршілік жадайлары нашарлап, ырылып алуы.

Ядролы катастрофа - жаппай ырып-жоятын ядролы аруды олдану нтижесінде алыптасатын глобалды экологиялы апат.


ДРІС №1

Таырып: Экология жне оны ысаша даму тарихы.

Масаты:Студенттерге экология жне оны ысаша даму тарихы, экологияны ылым ретінде анытамасы, масаты, міндеттері жне дістері, ылымны ысаша тарихы. блімдері: аутэкология, демэкология, синэкология, аламды экология туралы тсінік бере отырып, экологияны баса ылымдармен байланысын, экологиялы мселелерді шешудегі экологияны ролін тсіндіру.

Жоспары:

1. Экология туралы тсінік.

2. Экология алыптасуыны жне дамуыны ысаша тарихы.

3. Экологияны ылым ретінде анытамасы

4. Экология блімдері.

5. Экологияны зерттеу дістері.

Негізгі тсініктер: экология, аутэкология, синэкология, биоиндикация, лихеноиндикация, оршаан орта.

Экология туралы ым.

оршаан ортаны крделі проблемаларын зерттейтін, ылыми трыдан сыныстар жасайтын ылым саласын экологиядейміз.

Ол гректі “oicos”-“й, мекен, жай” деген маынаны білдіреді. Экология бір ортада мір сретін организмдерді зерттейді, оларды баса организмдермен жне оршаан ортамен ара атынастарын анытап, жиынты орытынды жасайтын ылым. Сондытан «экология» оршаан ортаны сатауды ылыми негізі болып саналады . Е алаш «экология» деген сзді 1858 жылы пайдаланан Генрих Девид Торо.

Экология терминін ылыма бірінші болып енгізген 1866 ж. белгілі табиат зерттеушісі, дрігер, аса дарынды неміс алымы Эрнест Геккель. Э.Геккель экологияа мынандай анытама берді . Экология табиатты экономикасын білу, сонымен атар тірі организмдерді осы ортаа баса органикалы жне органикалы емес заттарды ара атынасын, сімдіктер мен жануарларды , оларды достары мен жауларыны бір-бірімен байланыстарын зерттеу.

Экологияны даму аымы те ерте кезеді амтиды. Организмдерді ортамен байланыстары жне оларды оршаан орта жадайларына туелділігі туралы пікірлер антикалы философтарды ебектерінде кездеседі . сімдіктер туралы осындай жоспарда Эмпедокл жне Теофраст (III.б.э.д) жазан , ал жануарлар туралы - Аристотель (Iv.б.э.д) жазан. Экология ылымыны дамуына А. Гумбольдті, Ч. Дарвинні, К.Рулье, Н.Северцов жне басаларды ебектері лкен лесін осты. А.Гумбольдты (1769-1859) ебектері з уаыты шін те елеулі болды. Ол з бетімен жеке Солтстік жне Отстік Американы , Орталы Европаны, Сібірді , Алтайды, Каспий жаалауларын зерттеді. Сйтіп ол сімдіктер географиясын алыптастырды, жер бетіндегі сімдіктер дниесіні таралу задылыы туралы ерекше ылым ретінде жне сімдіктер тіршілігін зерттеуде экологиялы баытты негізін салды. XIX . ортасында Ресейде К.Ф.Рульені ебектері биологиялы ылымдаы экологиялы баытыны дамуы лкен сер етті. Оны ебектері зоологиядаы экология блімін алыптастырды. XIX. соында Дарвинні ілімі арасында экология организмдерді адаптациясы туралы ылыма айналды . Дарвинні анытамасы бойынша , экология -бл табиаттаы барлы крделі зара байланыстар мен зара атынастарды зерттейтін ылым, тіршілік шін крес жадайы ретінде. XX. 60-жылдарынан бастап, экология дамуында жаа кезе басталды, ол барлы елдерде экологиялы зерттеулерді крт суімен сипатталады. немі ртрлі экологиялы проблемалар бойынша апараттар саны седі. Мысалы, оршаан ортаны згеруі туралы , сімдіктерді орау туралы жне т.б. фактілер саны кбейе тсті.

Сонымен экология пніні арнайы масаты мен міндеттері бар.

Экология ылымыны е басты масаты – биосфера шегіндегі аламды мселелерді баылай отырып, ондаы тіршілікті тратылыын немесе тепе-тедігін сатау.

Экология ылымыны негізгі міндеттері:

1. организмдерді бір-бірімен арым-атынастары мен оршаан табии ортасын зерттеу;

2. табии ресурстарды, оларды тиімді пайдалану жне орауды ылыми-теориялы негіздерін жасау;

3. адам, оам, табиат арасындаы гормониялы байланыстарды реттеу;

4. биосфера шегіндегі географиялы задылытарды тратылыын сатауды амтамасыздандыру;

5. биосферадаы тіршілікті алыпты сатауды аламды ноосфералы дегейге ктеру;

6. кпшілікке здіксіз экологиялы білім мен трбие беру жне экологиялы санасын, мдениетін алыптастыру;

7. экологиялы ауіпсіздікті сатау.

2. Экологияны ылым ретінде анытамасы, оны алыптасуыны ысаша тарихы.

Э. Геккель экологияа келесідей анытама берді: « Бл табиатты экономикасын танып білу, ортаны органикалы жне бейорганикалы компоненттері мен тірілер арасындаы барлы зара атынастарды бір уаытта зерттеу».

Ч. Дарвин бойынша: «Экология-табиаттаы барлы крделі зара байланыстар мен зара атынастар, тіршілік шін крес ретінде арастырылатын ылым».

Ф. Клементс (АШ) 1920 ж. Экологияны ауымдасты туралы ылым деп атады.

Ч. Элтон (лыбритания) 1937 ж. Экологияны жануарларды социологиясы мен экономикасына атысты, табии тарих ретіндегі ылым деп анытады.

Х. Б. Одум (АШ) 1959ж. Экологияны табиатты рылымы мен ызметін зерттейді деп атады.

Ф.Энгельсті айтуынша , «ылымны е бастапы алыптасуы мен дамуы ндіріске туелді» , дейді.

Баса жмысында(1868ж.) Геккель жазан: «Біз экология деп экономика туралы, жануар организміні й трмысы туралы ылымды ынамыз» дейді. Осындай жоспарда сімдіктер туралы Эмпедокл (б.э.д.IV.) жазан, Теофраст (III.б.э.д.), ал жануарлар туралы Аристотель (IV.б.э.д.) жазан.

Экологияны дамуына лкен лес осан А. Гумбольдты, Ч.Дарвинні, К.Ф.Рульені , А.Северцовты жне т.б. ебектері болды.

з уаытында Александр Гумбольдты (1769-1859) ебектері елеулісі болды. Ол Отстік жне Солтстік Американы, Орталы Европаны, Сібір, Алтай, ытай жерлерін зерттеп, сімдіктер географиясын жасады. Ол оны жер бетіндегі сімдіктерді таралу задылытары туралы ерекше ылым ретінде арастырып , сімдіктер тіршілігін зерттеуде сімдіктер географиясында экологиялы баытты негізін салды.

XIX. ортасында Ресейде биологиялы ылымны экологиялы баытыны дамуына лкен лес осан К.Ф.Рулье (1814-1858) болды. Осы алымны ебектері арасында зоологиядаы экологиялы блім алыптасан. XIX. соында Ч.Дарвинні ілімі негізінде экология – организмдерді адаптациясы туралы ылыма айналан. Дарвинні анытамасы бойынша , экология- тіршілік шін кресті туындатушы жадайлар ретінде, табиаттаы барлы крделі арым - атынастарды зерттейтін ылым дейді. XX. 60-жылдарыны басында, экология дамуында жаа кезе басталды, ол барлы елдерде экологиялы зерттеулерді жылдам суімен сипатталады.

3 Экология блімдері.

1.Аутэкология- особьтар экологиясы. Аутэкологиябір трді кіліні (особьты) оршаан ортамен зара арым- атынасын зерттейді. Басаша айтанда , осы организмге оршаан орта факторларыны серін жне олара осы особьты табии реакцияларын зерттейді.

2. Демэкология- популяциялы экология. Популяция дегеніміз белгілі ареал блігінде за тіршілік етіп , еркін будандаса алатын бір тр особьтарыны жиынтыы.

Демэкология популяцияны алыптасу жадайларын, рылымы мен динамикасын зертейді. Ол популяция саныны згеруін, бл былысты себептерін зерттейді.

3. Синэкология- ауымдасты экологиясы. ауымдастыдегеніміз белгілі ареалда мекендейтін, ртрлі трлерден ралан, тірі организмдер жиынтыы Синэкология экожйелерді шекараларын салумен айналысады, сондытан оны биогеноценологиялы экология деп те атайды.

4.Экологияны негізгі баыттары

азіргі уаытта экология ылымыны кптеген баыттары бар:

1.Классикалы экология - биологиялы жйелерді оршаан ортамен байланыстарын зерттейді.

2.Глобалъды экология - биосфераны бірлігін жне ттастыын зерттейді.

3.оамды экология - оам мен оршаан орта жйесіндегі байланыс пен туелділікті арастырады.

4. Геоэкология - ртрлі дегейдегі геожйелерді жне олараантропогендік згерістерді серін зерттейді.

5. Адам экологиясы - адамны табии мнін, оны тіршілік
ортасыны экологиялы факторларыны денсаулыа серін зерттейді.

6. олданбалы экология -агрожйе байланыстарын, алаэкожйесін, техносфераны оршаан ортамен байланысын зерттейді.

7. Экологиялы мониторинг - бл оршаан орта жадайын
болжау, баалау, талдау мен баылау жйесі.

5. Экологиялы зерттеу дістері.

Экологиялы ылымны далалы, лабораториялы жне эксперименттік зерттеу дістері бар. Далалы зерттеу дісі – далалы жадайда жргізіледі. Зерттеу обьектілері – особь, популяция, тр жне оларды табии бірлестіктері (биоценоз, биогеоценоз, экожйе), т.б. болуы ммкін. Далалы зертеулер белгілі бір тр, популяция, биоценоз, экожйе, зен-клдер, т.б. обьектілеріні жйі, санды атынасы немесе сапасы, ауытулар мен згерістер, абиотикалы, биотикалы, антропогендік факторларды сері, уаыт пен кеістікке атысты оларды кбеюі, рып кетуі, апаттарды болу себептері туралы жалпы малматтар мен материалдар жинаталады. Материлдарды жинатау жылды барлы мезгілінде жне бірнеше жылдар бойы жргізіледі. Лабораториялы зерттеу дісінде – далалы материалдар лабораториялы жадайда деледі.

Зерттеу обьектілері лабораториялы жадайда эксперимент арылы тексеріліп, баылаулар, тжірибелер жргізіледі. Экологияда математикалы дістер мен модельдеу жиі олданылады. Соы жылдары биоэкологиялы зерттеулер мен былыстарды модельдеу олданылып жр.

Баылау сратары:

1.Экологияны ылым ретінде анытамасын берііз.

2.Экологияны міндеттері мен зерттеу дістерін атаыз.

3.Экология біліміні алыптасуы мен даму сатыларын анытаыз.

4.ртрлі критерийлерге сйкес экологияны блімдерін крсетііз.

5.Экология мен баса іргелі пндер арасындаы атынасты крсетііз.

6.Тіршілік дегейлерін крсете отырып сызба жасаыз.

Пайдаланылан дебиеттер

Негізгі дебиеттер:

1.Р.С. Оразбаева, А.О.Дрібай «Экология», Астана, 2010

2.Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000.

3.Ммбетазиев Е., Сыбанбеков . Табиат орау. Оу ралы. Алматы, «айнар», 1990.

4.Абасова А.Ж., Саинова Г.. Экология. Алматы:Бастау,2003

осымша дебиеттер:

1.Николайкин Н.И. и др. Экология М.: Дрофа, 2003.

2.Шилов И. А. Экология. М.: Высшая школа, 1997.

ДРІС № 2

Таырып: Аутэкология. Организм жне оршаан орта. Тірі жйелерді йымдасу дегейі.

Масаты:Студенттерге экологияны аутэкология бліміні ерекшеліктері, тірі организмдерді таралан негізгі тіршілік орталары, тірі жйелерді йымдасу дегейлері туралы білім беру.

Жоспары:

1. Аутэкология –экологияны бір блімі.

2. Жер бетіндегі организмдерді таралуы.

3. Тіршілікті пайда болу теориясы.

4. Биосфера эволюциясы.

5. Организдерді негізгі тіршілік орталары:

6. Биологиялы ыратар. Фотопериодизм.

Негізгі тсініктер:биологиялы ыратар, фотопериодизм, биолюминесценция, гидробионттар, геобионттар.

1. Аутэкологиябір трді кіліні (особьты) оршаан ортамен зара арым- атынасын зерттейтін экологияны бір блімі.

азіргі кезде «оршаан орталы ортаны», «Техногендік орта», «Антропогендік орта», «ндірістік орта» деген терминдер жиі пайдаланады. Осы аталан орталар адаммен згертілген. Ортаны рганизмге сері жеке факторлар арылы бааланады.

2. Жер бетінде организмдерді таралуы.

Планетамызда 2 млн. астам тірі организмдерді трі тіршілік етеді. Фауна мен флора жер бетінде біркелкі таралмаан . Климатты жадайлара байланысты арнайы сімдіктер ауымдастыы алыптасады- тропикалы жауынды орман , таулы орман , тундра , тайга, сованна немесе шлдала.

Биогеографиялы облыстар :

1.Голарктикалы (Солт.Америка Гренландиясыз, Евразия Индиясыз, Исландия, Корея, Жапония, Солт. Африка)

2.Палеотропикалы (От. Африка, Мадагаскар , Индия жне ИндоКитай)

3.Австралиялы (Австралия, Жаа Гвинея, Жаа Зеландия, Океания)

4.Неотропикалы (От. жне Орт. Америка)

5.Антарктикалы (Антарктика)

3. Жер бетінде тіршілікті пайда болуы.

1.абиогеноз теориясы(тіріні ліден пайда болуы)

2.биогеноз теориясы (тіріден тіріні пайда болуы)

Тіршілік- зат алмасу жне кбею сияты ерекше асиеттермен сипатталады. Жердегі тіршілік дегеніміз негізінен нуклейн ышылдары мен ауызды зара рекеттесу функциясы болып табылады. Нуклеин ышылы-нуклеотид полимерлері болып табылады, ал ол кезегінде азотты негізден, центоздан жне фосфаттан трады. Ауыздар-блар да полимерлер жне амин ышылдардан трады, ауыз функциясы - ферментативтік.

Джон Берналды теориясына сйкес, тіршілікті пайда болу тарихы 3 негізгі блімге блінеді: атомнан молекулаа дейін, молекуладан полимерге дейін, полимерден организмге дейін.

1-сатысында мір шін сипатты содан метаннан жне аммиактан аралы молекула алыптасан. Олар, негізінен кміртектік азотты осылысты, жай крделілігі бар осылыстар-амин ышылдар жне органикалы негізді-аденин. Олар Опаринмен Холдейн гипотезаларына сйкес «первичный бульон» рамды блігі болып саналады.

2-сатыдаы процесс-бл молекулаларды полимеризациялануы, шешуші жадайа алып келетін динамикалы йымдастыру процесіні пайда болу, оны біз тіршілік деп атаймыз.

3-сатысында организмдерді дамуы жне оларды ішкі йымдастыруларыны алыптасуы жреді, ол жй метаболизмдік ортадан организмдік дегейге ауысу, яни оршаан лі табиаттан даралану.

Биосфера эволюциясы.

Палеонтологиялы мліметтер бойынша:

1.протерозой эрасында (700млн. жыл брын)- бактериялар, балдырлар, арапайым омыртасыздар пайда болды. 2.палеозой эрасында (365 млн. жыл брын) – жер беті сімдіктер , амфибиялар пайда болды; 3.мезозой эрасы- (185 млн. жыл брын)- сторектілер, стар, араай сімдіктері пайда болды; 4.кайназой эрасы-(70млн. жыл брын) – азіргі заманы сімдіктер мен жануарларды топтары пайда болды.

5. Тіршілік орталары

Тіршілік ортасы дегеніміз – кез келген организмні сіп-ніп, кбеюіне, рпатарын жаластыруа олайлы табии, тарихи алыптасан орта.

Су тіршілік ортасы.

Мхиттар мен теіздер екі экологиялы облыстара блінеді: су алыдыы-пелагиаль; суды тбі-бенталь.

Су тіршілік ортасы ретінде біратар арнайы асиеттері бар: су тыыздыы, ысымны згеруі, оттекті рамы, кн сулесіні сііруі т.б. Су ортасыны мекендеушілерін экологияда гидробионттар деп атайды. Су факторларына байланысты гидробионттарды бірнеше экологиялы топтара бледі.

Планктон дегеніміз суды беткі абатында оны аысымен алып жретін са омыртасыз жндіктер. Планктондарды зі – зоопланктон жне фитопланктон деп блінеді. Фитопланктондарды су организмдері шін маызы зор. Олара: диатомды, кк-жасыл балдырлар, сімдік оректі талшытылар , т.б. жатады. Ал, зоопланктондар бактериялар мен балдырлардан тереіректе тіршілік етуге бейімделген. Олара: шаянтрізділер, арапайымдар, моллюскалар, медузалар, сальпалар жне кейбір рттрізділер жатады.

Нектондар дегеніміз суды тере абаттарында еркін жзіп жретін балытар, т.б. организмдер. Нектондарды суда жзуге икемді денесі, жзу анаттары, жасы дамыан сезім жне озалу мшелері бар. Олара балытарды трлері, кальмарлар, киттер, тюленьдер, морждар, дельфиндер жатады.

Бентостар дегеніміз суды тбіндегі субстраттарда (шгінділерде) тіршілік ететін организдерді жиынтыы. Бентостар: фитобентос жне зообентос деп блінеді. Негізінен брі де баяу озалатын немесе озалыссыз мір сретіндер. Кейбіреулері шгінді астында тіршілік етеді.

рлы- уе тіршілік ортасы.

рлы – уе тіршілік ортасы – экологиялы жадайы бойынша е крделісі.

Жер беті ортасыны жары тртібіне сімдіктер мен жануарларды экологиялы адаптациясы алыптасан .

Барлы тірі азаны тіршілігі шін энергияны сырттан тсуі ажет. Оны негізгі кзі кн сулесі болып табылады.

Егер Жерге дейін жететін кн энергиясын 100% деп есептесек, онда шамамен оны 19% атмосфера арылы сііріліреді, 34% кері космосты кеістікке шаылысады жне 47% жер бетіне жетеді. Тікілей кн сулесі - ртрлі толынды электромагниттік сулелерден трады: ультраклгін сулелер 1-ден 5% дейін , кзге крінетін сулелер 16-дан 45% дейін, инфраызыл сулелер -49-дан 84% дейін.

Ультраклгін сулелер зынтолынды (290-380нм), ысатолынды (тірі аза шін те ауіпті), іс жзінде толытай 20-25 км биіктікте озон экранымен сііріліп кетеді. зынтолынды УКС кп млшерде аза шін зиян , ал аз млшерде бактерицидтік сері бар жне рамында Д витамині боландытан, рахит ауруына арсы пайдаланылады.

Жер бетіні экологиялы факторларыны біріне ауа жатады. Ауаны рамындаы аздаан згерістер мен ауытулар тіршілік шін ауіпті. Ауа аыстарыны маызды ызметтеріні бірі - сімдіктер мен жануарларды ке таралуына себебін тигізуі.

Топыра тіршілік ортасы.

Жер бетінде топыра тзілу процесі заа созыл&