Азастанны экологиялы проблемалары жне оларды шешу жолдары

Экологиялы жадай азіргі уаыттаы крделі мселені бірі болып отыр. Ол бізді елімізде де, сіресе индустриялы, дамыан орталытарда, соны ішінде ауыл шаруашылы айматарында да ткір трде ойылуда. Табии орларды тиімді пайдалануда, алаларды, елді мекендерді кгалдандыруда, лтты парктер, кгалды айматар жасауда кптеген шаралар іске асырылса да, айналадаы ортаны ораудаы жауапсызды, болашаты ескермеушілік орын алып отыр.
Ауаны, суды, жерді ластануы салдарынан адамдарды міріне жне оларды мір сру ортасына зор ауіп тніп келеді. Кптеген индустриялы аудандарда айналадаы ортаны ластануы ажетті нормалардан асып тскен. азіргі уаытта табиат жне биологиялы орта ттас аланда бкіл адамзат алдына крделі талап ойып отыр.
Бізді планетамызды барлы тіршілікті мір сруіне тиімді етіп сатау шін табиатты, оны байлыын ттыну тсілдерін тгелдей згерту ажет. Кезінде белгілі жазушы Л.Леонов: “Адам баласыны алдында бгінде бірінші кезектегі екі мселе тр: бейбітшілікті жне табиатты орау, екеуі де болаша иір сруді шарты” деген. Ал Ш.Айтматов: “Біз бгінде ркениетті шыына жеттік, онда адам табиатты ттынушы ана емес, сонымен атар баындырушы, жасаушы болады. Біз бгінде оан туелді ана емеспіз, ол да бізге туелді” – деп жазады.
Бізді республикамызды табии байлы оры мол. Бізде 48 мы кл, 85022 зен бар. сімдік жне жануарлар лемі бай. азастан жерінде 6 мыа жуы сімдікті трлері, сторектілерді 172, старды 490 трі бар. Осы байлыты тиімді трде, аса зор аморлыпен пайдалануымыз ажет.
Су орларын, оймаларды сатау – экологиялы проблеманы е крделі саласы болып табылады. Бл сіресе Арал теізіні тадырымен байланысты. Соы отыз бес жылды клемінде Арал теізі 700 км3 су орынан айырылды. Теіз суыны тздылыы бір литрге шаанда 20 грамнан асып тсті. Теіз дегейі 17 метрге тмендеп, жиектен жздеген километрге ашытап кетті. Жыл сайын 75 миллион тонна топыра пен тзды ша шады. Ол барлы тіршілікті тбірінен ртуда.
Арал экологиялы апатты аймаа айналды. Ша мен топыра Арал аласын тншытырды. Оны халыны жартысынан астамы кшіп кетуге мжбр болды.
1960 жыла арай Арал андай болды? Ол КСРО – ны рлыты клдері ішінде тртінші орын алан. Аралды су орын толтыратын Орта Азияны екі ірі зені - мудария жне Сырдария еді. Оларды суы те нрлі, егістікке пайдалы болатын. Арал теізінен жыл сайын 450 мы тонна баалы балытар ауланды, миллион ондатра терісі алынды. Балышылар айыы мен жол атынас кемелері – теізді кркі еді. Арал теізі сол айматы ауа райына жаымды сер еткен табиатты реттеуші болды.
Алпысыншы жылдардан бастап, екі зенні суын егістікке пайдалану лшеусіз, шамадан тыс арын алып, соны салдарынан теіз суы тартыла бастады. азіргі уаытта оларды суы теізге ймайды.
Теіз суыны сапасы нашарлап, клеміні крт кемуі сімдік леміне кері серін тигізді. Баалы ормандар, мал жайылымдары мен кгалды айматар жоала бастады. Оларды орнын зиянды тзды сорлар басты. ірді мекендеген 57 жабайы адарды 13-а трі алды. Арал теізінен балы млде ауланбайтын болды. Жер тзданып, оны нім беруі тотады.
Бкіл Арал аумаында іш ауруы етек алды. Балаларды лімі Жапониядан 20 есе асып тсті. арын, бйрек, бауыр аурулары адамдарды мірлік мгедекке айналдырды. Балалар ауруы болып тууда.
Чернобыль апаты 8 миллиардтан астам шыына тсті, ал Арал – “нсіз Чернобыль” зардабыны шыыны одан лдеайда асып тседі.
Семей аймаындаы ядролы сына халыты айысына айналды. Бл аймата бірінші рет 1949 жылы тамыз айында 16 мы км2 кеістікті амтыан жарылыс басталды. Ашы аудаы ядролы сына 14 жыла жаласты. Осы кезкде 500 ядролы жарылыс ткізілді. Ядролы техниканы сынауды салдары: рак, катаракта, туберкулез, аллергия, екі басты, олы жо, бйрексіз балаларды мірге келуі. Мндай аурулар рбір отбасын дерлік амтыды.
Тек 1991 жылы тамызды 29-ында азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаев Семей ядролы полигонын жабу туралы жарлы жариялаан со, ядролы сына тотатылды.
1967 жылы Іле зенінде апшаай су электр станциясы салынды. апшаай ойнауы суа толтырылды. Соны салдарынан Іле зенінен Балаша ятын су млшері азайды. Кішігірім клдерге су келмейтін болды, кбі рап кетті. Бл айма тгелдей сортаа айнала бастады. Балы аулау клемі ысарды.
лкен Алматы каналыны салынуына байланысты, химиялы тыайтыштарды есепсіз пайдалануды нтижесінде егістік жерлер тзданды. Арал тадыры айта басталды. Балаш – Іле аймаыны экологиялы жадайы крделі мселеге айналды.
Республикамызда жмыс істеп тран ксіпорындарды тазалау ондырыларыны сапасы мен тиімділігі 30% -дан аспайды. ндіріс сарынды, шайма жне олданылан суларыны серінен, Ертіс, Орал, т.б. зендеріні суы, зияндылыы жнінен нормативтік крсеткіштерден лдеайда асып тседі. зендердегі суды здігінен тазаруы, тек 300 километрлік жол жріп ткен со ана турбулентті жне ламинарлы араласулар серінен жзеге аса алады. Тіпті, бл су кздеріні есте сатау абілеті де заымданан. азіргі экожйені алыптастыру, ылым мен техника жетістіктерін ендіру, осы масаттара аржы жмсау млшері теізге таман тамшыдай...
Табиат орытары, парктер сімдіктер жне жануарлар лемін сатауа ммкіндік береді, сирек кездесетін немесе жойылып бара жатан жануарлар мен сімдіктер дниесін орайды. Табиатты алпына келтіріп, байытуды маызы те лкен. Ол шін кгалдандару, бау-баша сіру, суоймаларын жасау жмыстарын здіксіз жргізу керек. Ааш отырызу жмысты жартысы ана, істі нтижесі – оны сіруде.
Табиатты орау саласыны бірі – экологиялы баылау. Бл баытта бірсыпыра жмыстар іске асырылуда. Республика блйынша облыс, аудан, алаларда айналадаы ортаны орау, экологиялы баылау мекемелері рылды.
Адам мен табиат арасындаы айшылыты шешуді оам реттейді, оны ызметі – адамдарды санасын трбиелеу жне оларды зін оршаан лемді орауа баытталан ынталы жігерін олдау.