Клетканы ызметі мен рылысы

«Жасуша» терминін ылыма 1665 жылы аылшын жаратылыстанушысы Р.Гук (1635 – 1703) енгізген. Тіршілікті Жасуша трысынан зерттеу – азіргі заманы биологиялы зерттеулерді негізі.

Жасуша – тіршілікті негізгі бірлік лшемі. Барлы тірі азаларды денесі (вирустан басасы) жасушадан тратыны сендерге млім. Жасушаны рылысы электронды микроскопты кмегімен тере зерттелді. Электронды микроскоппен жасуша рылымдарыны те са блшектеріне дейін аны круге болады. Жасушаларды рылысы мен ызметін зерттейтін ылымды цитология (грекше «kytos» – жасуша, «logos» – ылым) дейді. Жасушалар рылысы, ызметі, пішіні, млшері жаынан р трлі болады.

Адам денесі жасушаларыны пішіні – домала, зынша, жалпа, тртырлы, кпырлы, призма трізді жне т. б. Жасуша млшері мен пішініні р трлі болып келуі атаратын ызметіне байланысты. Мысалы, анны эритроцит жасушалары сйы ортада боландытан домала; тері жасушалары кпырлы; блшыет жасушалары зын; жйке жасушалары кп сінділі (жлдыз трізді) жне т. б. Жасушаларды млшері де трліше: адам азасындаы е ірі жасушалар – жмыртажасушасы мен жйке жасушасы. ан мен лимфада болатын е кішкене жасушалар – лимфоциттер.

Жасуша плазмалы жараша, цитоплазма, ядро жне органоидтардан (эндоплазмалы тор, рибосома, митохондрия, лизосома, Гольджи жиынтыы, жасуша орталыынан) трады.

Плазмалы жараша (мембрана) (латынша «membrano» – жара, абы) жасушаны сыртын аптайды, май мен нруызды заттардан тзілген. сімдіктерді плазмалы жарашасыны сыртында цитоплазмадан блінген лі заттан тзілетін жасуныты (целлюлозалы) алы абышасы болады.Мндай абыша жануарлар мен адамны жасушаларында болмайды. Оларды жасушалары тек плазмалы жарашамен ана апталады.

Жарашаны ызметі: 1) жасушаны ішіндегі барлы оректік заттар мен ажетсіз німдер жараша арылы теді. Себебі плазмалы жарашаны те жаран жерін саылау дейді. Заттарды барлыы саылаулар арылы теді; 2) плазмалы жараша жасушаны ішіне ажетті заттарды оай ткізіп, зиянды заттарды ткізбейді; 3) жараша арылы жасуша оршаан ортамен атынас жасайды. р трлі заттар тек жасушаны ішіне ана тпей, кршілес жасушалара да теді. атар жатан екі жасушаны цитоплазмалары саылау арылы бір-біріне теді.

Цитоплазма (грекше «kytos» – жасуша, «plasma» – іркілдек сйыты) – плазмалы жарашамен ядроны орталыын толтырып тратын іркілдек сйыты. Жасуша мен сырты орта арасында жретін зат алмасуды амтамасыз ететін жасушаны ажетті блімі. Цитоплазма жасушаны ішінде здіксіз озалады. Егер оршаан ортаны температурасы ктерілсе (жоарыласа) цитоплазманы озалысы да кшейеді, тмендесе – баяулайды. Жоары температурада цитоплазмада зат алмасу процесі (оректену, тыныс алу) жылдамдайды.

Ядро – жасушаны реттеуші орталыы. Пішіні – домала, таяша, рмебрша трізді, екі жаы ысыы жне т. б. эритроциттер (ан жасушасы) мен тромбоциттерде (анны пластинкасы) ядро болмайды. Ядроны сыртын цитоплазмадан бліп тратын екі абат жараша аптайды. Ядроны ішінде толтырып тратын іркілдек ядро шырыны болады. Ядро абышасында да те са саылаулар бар. Ядро саылаулар арылы цитоплазмамен байланысады. Ядро цитоплазмамен тыыз байланысып, жасушаны барлы тіршілік рекеттеріне (су, кбею, зат алмасу) атысады. Ядро абышасы (жарашасы) заттарды озалысын (ядроа енуі, ядродан шыуы) реттейді. Ядро шырынында хромосомалар мен ядрошытар болады.

Хромосома(грекше «chroma» – тсі, «somа» – дене, тез боялатын дене) – тымуалау асиетін сатайтын жіп, таяша трізді тзіліс. Адамны дене жасушаларында хромосомаларды саны траты – 46, жыныс жасушаларында 23. Хромосоманы бліктерін – «ген» дейді. Гендер хромосоманы зындыына арай тзу сызы бойымен орналасан. Олар тымуалау белгілерін рпатан рпаа жеткізіп отырады.

Ядрошытар– кейбір жасушаларда пішіні мен рылымын згертіп тратын тыыз тзіліс (денешік). Жасушаларды блінуге дайынды кезеінде ядрошы жойылып, баса кезеінде айта тзіледі. Ядрошы нуклеин ышылыны синтезіне атысады.

Жасуша органоидтары - жасушаларды траты арнаулы блігі. Жасушаны ызметі тек органоидтарды кмегімен ана орындалады.

1.Эндоплазмалы тор (ЭПТ) - (гр. эндо - ішкі, гр. плазма - жапсырылан) - жасушаны ішін тгелдей бірімен-бірі тыыз байланысан ттікшелермен торлап жататын 2 жарашалы тзіліс. Сырты жарашаларына рибосомалар бекінсе - тйіршікті ЭПТ, бекінбесе, тегіс жарашалы ЭПТ дейді. Тегіс жарашалы ЭПТ майлар мен полисахаридтерді алмасуына атысады. Тйіршікті жарашалы ЭПТ рибосомаларында нруыздар синтезделеді. ЭПТ торланан ттікшелері жасуша ішіндегі баса органоидтарды атынас жасауына кмектеседі.

2.Рибосома (рибонуклеин ышылы, лат. soma - дене) - цитоплазмада бос кйінде, жарашаа (ЭПТ) бекінген кйінде болатын нруызды днек трізді те са органоид. Ол нруыз синтезіне атысады

3.Митохондрия (гр. mitos - жіпше, гр. chondrion - днек) - барлы тірі жасушаларда болады. Пішіні таяша, жіпше, днек трізді тзіліс. Жасушада ондаан, мыдаан митохондриялар кездеседі. Сыртын 2 абатты жараша аптайды. Сырты жарашасы тегіс, ішкі жарашасы атпарлы. Митохондриялар - май ышылдарьш синтездеп, жасушаларды энергиямен амтамасыз ететін энергия жинатаушы рылым. ішкі жарашадаы ферменттер глюкоза мен аминышылдарды ыдыратып, май ышылдарын тотытырады.

4.Лизосома (гр. mitos - еріту, гр. soma - тн) - домала немесе сопаша пішінді, бір абатты жарашалы тзіліс. рамындаы ферменттерді серінен нруыз молекулаларымен полисахаридтерді ыдыратады. Жасушаа тскен бгде заттарды ерітеді.

5.Гольджи жиынтыы - ядроа жаын, жасуша орталыын (центриоль) айнала оршап жататын кпіршік, ттікше трізді тзіліс. Жасушада заттарды тасымалдануына, ажетсіз соы німдерді жасушадан шыарылуына атысады.

6.Жасуша орталыы - центриоль (лат. centrum - орталы нкте, орталы) Гольджи жиынтыына жаын орналасан цилиндр пішінді 2 денешік. Жасуша блінуіні алашы кезеінде 2 центриоль бірінен-бірі екі полюске карай ажырайды. Ортасында ршыша жіпшелер пайда болады. Жасушаларды блінуіне атысады.