Популяциялы дегей

Популяция (лат. populus — халы, трын халы) — белгілі бір кеістікте генетикалы жйе тзетін, бір трге жататын жне кбею арылы зін-зі жаыртып отыратын азалар тобы.Осы топты популяция болып есептелуі шін: тарихи алыптасан ареалы жне здіксіз згеріп тратын сырты орта жадайында зіні саны мен рылымын сатауа абілетті болуы; сол трді зге топтарынан андай да бір табии кедергілермен ажыратылып труы; бір немесе бірнеше экожйені рамына кіріп, олардаы зат алмасу, энергия тасымалдау процестеріне атысуы тиіс. р популяция зіне ана тн статиктикалы сипаттамалары (саны, тыыздыы, ареалы, орналасуы, жас ерекшелігі, жынысты рамы) жне динамикалы сипаттамалары (саны мен тыыздыыны уаыта атысты згеруі) бойынша ерекшеленеді. Популяцияны статиктикалы сипаттамалары популяцияны белгілі бір сттегі кйін крсетіп, лшеу, санау арылы ыса мерзімде аныталады. Популяцияны динамикалы сипатамаларын анытау за мерзімді (бір рпа жааратындай) ажет етеді. Популяция саныны динамикасы белгілі бір уаыт аралыындаы тірі азаларды мірге келуі мен лімі крсеткіштеріні ара салмаы бойынша аныталады. Сондай-а, популяция саныны згеруіне иммиграция жне эмиграция процестері де сер етеді. Популяция саны суіні біртіндеп тежелуі логистикалы тедеу арылы рнектеледі. детте, жануарлар мен сімдіктер популяциясыны саны біршама траты боланымен, олар лсін-лсін крт згеріп отырады (мысалы, тоалтіс тышандар, леммингтер, т.б.). Кейбір жануарларды (шегіртке,бкендер, т.б.) саныны немесе тыыздыыны ауырт суі оларды оныс аударуына келеді. Жануарлар популяцияларыны саны мен тыыздыы крделі мінез-лыты (аумаын белгілеу, ору, кші-он), физиологиялы механизмдер арылы (гормондар ызметі, стресс) жне популяцияны генетикалы рылымыны згеруі арылы реттеліп отырады.Топты бірігу ретіндегі популяция зіне ана тн асиеттермен атар рбір жеке даратарды зіне тн асиеттерге де ие. Топты ерекшеліктер дегеніміз - бл популяцияларды негізгі сипаты. Оан мыналар жатады:

1) жалпы есебі (сан) - блінген ауматаы даратарды жалпы саны;

2) тыызды - популяция мекендеген кеістікті ауданына немесе клеміне келетін даратарды орташа саны;

3) сімталды - кбею нтижесінде уаыт бірлігінде пайда болан жаа даратар саны;

4) лім-жітім - белгілі уаытты бір блігінде даратар популяциясында лгендерді млшерін крсететін крсеткіш;

5) популяция сімі - туу мен лім-жітім арасындаы айырма; сімні пайдалы да, пайдасыз да болуы ммкін;

6) су арыны - уаыт бірлігіндегі орташа сім;

7) жынысты рам — берілген популяциядаы еркек жне йел жынысты даратар араатынасы;

8) жас рамы - бл даратарды жасы бойынша бліп тарату

15)Эволюция: Эволюцияны озаушы кштері — деп Ч. Дарвин тымуалаушылы, згеріштік жне табии срыпталу деп блді. Ол тымуалаушылы пен згергіштік эсерінен пайда болан згерштігін организм зінде сатап жне келесі рпаа бере алады деп тсіндірді. згергіштік организмдерді алуантрлігін туызса, ал тымуалаушылы осы згерісті келесі рпаа береді. Сонымен барлы тірі организмдердегі згерштік пен шаылыстыру кезіндегі пайда болан згерістер тымуалаушылыты жемісі (гетерогендігі).

Эволюция барысында тірі организмдерді белгілі бір задылыа сйкес згеруін зерттеу барысында, Ч. Дарвин егер белгілі бір олдан жасалан ортада алынан жануарларды ол тымын жне сімдіктерді српын олдан срыптау деп атады. Ал табиатта болатын жадайда тірі организмдерді ттастыына жне міршедігіне, жаа трлерді пайда болуына, оны сол ортада саталуына жне жаа трлерді шыуын, одан жаа трді пайда болуын жне жаа лкен жйелікті негізін алауына сер ететін кшті Ч. Дарвин тіршілік шін кресі жне табии срыпталу деп тжырымдады. Тірі организмдер кбейіп, рпа алдыруа абілетті, оны брі мірше емес, сондытан да тр ішінде олар кп рпа алдыруа тырысады. Арты рпа ртрлі жадайлара байланысты тіршілік шін крес кезінде леді. Ч. Дарвин бойынша тіршілік шін крес бір трден екінші трді арасында, сонымен бірге тр ішінде болуы ммкін, соны ішінде трлер ішіндегі крес тр арасындаы крестен де те атал болады, себебі олар бір жерде мекендейді, бірдей орекпен оректенеді, ауіп-атерде екеуіне бірдей жне т.б. жадайлар. Осы крес барысында осы ортаа бейімделгені ана тірі алады, яни организмдерді мірге бейімделген трі ана тіршілік етеді. Сонымен тіршілік шін кресті жемісі табии срыпталу. «Организмдерді зіне жаымды жеке ерекшілігін жне згергіштігін сатауын, сонымен бірге жаман асиеттерін жоалтуын Ч. Дарвин табии срыпталу немесе олайсыздыа бейімдеушілік дейді». Эволюцияны негізгі озаушы кші табии срыпталу деп есептеді Ч. Дарвин.

Эволюцияны жаару жолдарына Ч. Дарвин белгілерді жойылуы (дивергенциясы) жатады деген орытынды жасады. Ч. Дарвин бойынша згеріп жатан тіршілікте жне табии срыпталуды нтижесінде алашы белгілерінен атты згеріп, ртрлі баыттара бейімделген трлер ана мірше болады. Осындай згеру кезінде олайсыз жадайда организм негізгі белгілерін жоалтады жне соны салдарынан бсекелестік азаяды, яни осы белгілерді жоалтуынан организмдер ртрлі ортаны пайдалануа ммкіндік алады. Осы белгілерді жойылуы (дивергенция) кезінде ртрлілік пайда болады да, ол жаа трді пайда болуына олайлы деп есептеді Ч. Дарвин, яни дивергенция серінен жаа тр пайда болады. Организмдерді згеруі табиатты задылытарына сйкес ана емес, ол кездейсота табии срыпталуды арасында болуы да ммкін деді Ч. Дарвин. Органикалы ттасты срыпталуды жемісі, біра ол салыстырмалы жадайда болады. Осы кзарасымен Ч. Дарвин метафизикалы ажеттілікті кездейсотылыына арсы шыты, оан дейін ешкім мны айта алмаан еді.

Ч. Дарвинні ілімі жаратылыстану ылымындаы тедесі жо ілім. Од табиатты зерттеуді жан-жаты зерделеп, оан тарихи дістеме енгізіп, эволюция теориясын жасады жне ылымдаы креационизм кзарасты жойды. Дарвин ілімі барлы таксондарды амтитын организмдерді лкен топтарыны эволюциясын, ол лкен уаыт лшемімен геологиялы лшем бірлігімен жне те ауымды ауматарды амтиды. Сонымен дарвинизм — макроэволюция туралы классикалы ілім. Біра ол генетикалы трыдан толы зерттелмеген. Дарвин трді жеке дараларыны эволюциясын арастырды, ал рбір тр азір белгілі боландай популяция ретінде тіршілік етеді. Сондытан, «Трлерді пайда болуы» атты ебек жары крген 8 жылдан кейін аылшын Ф. Дженкин «Егер срыпталу кезінде трді шамалы ана згерген жеке дарасы аман алса, онда келесі шаылысу кезінде пайда болан жаа белгі «жоалады», себебі шаылысуа тсіп отыран екінші сыарда осы жаа асиеттер жо, яни ондаы асиеттер рпатарында да болмайды, сонда алай? — деген сра ойды. Дарвин бл сраты Дженкинні шатаы деп, оан дрыс жауап беруге ешуаытта мтылмады.

16)Эволюция

17)Эволюция.Опарин

18)Биосфералы дегей

19)Биосфераны дамуы мен эволюциясы

20)Срыпталу, тымуалаушылы, згергіштік задылытарына тоталу жне ДН

Табии срыпталу жне тым уалау згергіштігі. Оларды типтері, зара рекеттесуі жне нтижелеріолдан срыптау жне табии срыпталу. Табии срыпталу табии популяциялара тн деріс. олдан срыптауды адам з мддесі шін жргізеді. Чарлз Дарвин теориясыны пайда болуына тарихи алдын ала жадайларды бірі XIX асырды басы мен ортасында Англиядаы нерксіптік ткеріс болды. Сол кезде ауыл шаруашылы ндіріс тыш рынокты талабына тез жне тиімді жауап айтаруа йренді. й хайуанаттарыны жаа олтымдары жне сімдіктер жаа іріктемелері кптеп шыарылды. Сонымен бірге ндірушілер бір маусымда (керме аралыындаы мерзім - бір жыл) алаан белгілері бар жануарларды немесе сімдіктерді шыаруа ол жеткізді. Бдан со глдерді ажап тсі мен пішіндері снге айнала салысымен алаан белгілері бар толып жатан сімдіктер кермелерден орын алды. Жылма-жыл орасан осымша салмак беретін ірі араларды бірегей олтымдары (олда баылан кездегі ересек дараты салмаы 600-1000 келіге дейін жеткен) шыарылды (8-кесте).Срыптау - бл адам басаратын эволюция. Сендер кестені талдау арылы олдан срыптауды адам рекетіні нтижесі екеніне кз жеткізідер. Адам андай да бір іріктемені (олтымды) шыару шін пайдаланатын белгілер даратарды жалпы тіршілікке бейімділігін едуір тмендете алады. Кптеген олтымды иттерде иммунитет лсіреп, ауруа кбірек шалдыады. Алайда адам оларды ата тектерін тіршілікке бейімділік дрежесі бойынша емес, сырты бітім сапасы бойынша срыптады. Мдени сімдіктерді барлы трлері адам араласпаса, тіршілік шін кресте здеріні жабайы туыстарынан тылады. Олар жеміс млшері немесе гліні снділігі, таы баса белгілері бойынша срыпталды. Адам жаымсыз белгілері бар есімдіктерді іс жзінде кбеюден немі толы аыс алдырады. Стті аз беретін сиырдан - тл, аз жмырт- 8-кесте. Срыптау трлерін салыстыруалайтын тауытан мол жмырта алуды ойлаан зоотехник немесе срыптамашы жадайыны андай екенін елестетуді зі иын. Тек жаымсыз белгілері бар даратарды атыстырмай, толы шыарып тастау арылы ана те шапша жылдамдыкпен олдан срыптауа ммкіндік болады. Алайда жылдамды, шін генетикалы дербестікті тмендетіп алуа тура келеді. й хайуанаттары олтымыны кепшілігі, кптеген сімдік іріктемелері трізді зара ойдаыдай жптаса (шаылыса) алады. Атап айтанда шаылыстырудан пайдалы сапалары йлескен жаа олтым немесе іріктеме калыптасады. (Мскеулік кзетші ит - аскыр ит пен сенбернарды шаылыстыру нтижесі.)Тым уалау згергіштігі кезінде дара з туыстастарынан ана ерекшеленіп оймай, осы згерістерді тым уалауа береді. згергіштікті бл трі азаны тым уалау белгілеріне атысымен байланысты. Ол еселену немесе мейозды жрісі бзылан кездейсо рдістер нтижесінде жне жаадан тым уалау крініс берген кезде мутациялы езгеріс болады. Сондай-а ата-енелері жне ата тектеріні гендері мен белгілері жаадан йлескенде йлесімді (комбинативной) тым уалау згергіштігі пайда болады.Тым уалау згергіштігінен баса модификациялы та згергіштік бар. Мндай кезде езгеріс ДН молекулаларына - гендер мен хромосомалара атысы болмайды. Жаа тым уалау асиеттері пайда болады. Ата-енелерінде брыннан бар жне оларды ата тектерінщ гендері мен белгілері рпатарында рамаланан болса, онда ол уйлесімді згергіштік болады.Тым уалау згергіштігінен баса модификациялы тым уаламайтын езгергіштік те болады. Ондайда ДН молекуласына - гендер мен хромосомалара згерісті катысы болмайды. згергіштік срыптауа материал жеткізіп береді. зірге тіпті бір тр дарактарыны згергіштігі болып трса да жыныстары жне жастары брібір біркелкі болмайды. Демек жабайы табиатта даратарды біреуі жасы, екіншілері нашар бейімделеді. Сйтіп срыптау айсысында тым уалау сапасы жасы болса, сонымен бірге сапасы нашарларды жойып, даратарды кбеюін сатап алады.Дезоксирибонуклеин ышылы (ДН) – барлы тірі клеткаларды негізгі генетикалы материалы болып табылатын крделі биополимер. ДН-ны негізгі рылымды бірлігі – ш бліктен ралан нуклеотид. Бірінші блігі – дезоксирибоза (бескміртекті ант); екіншісі – пуриндік негіздер: аденин (А) мен гуанин (Г) жне пиримидиндік негіздер: тимин (Т) мен цитозин (Ц); шіншісі – фосфор ышылыны алдыы. Нуклеин ышылдарында мономерлік алдытар (нуклеотидтер) зара фосфодиэфирлік байланыспен байланысан. ДН барлы тірі организмдерді болаша рпаыны рылысы, дамуы жне жеке белгілері туралы биол. мліметті сатап, оларды жаадан пайда болатын клеткалара блжытпай «жазу» жйесіні негізі болып табылады. 1940 жылды аяында америкалы биохимик Э.Чаргафф (1905 ж.т.) р трлі организмдерді ДН молекуласына талдау жасап, оны рамындаы А мен Т, Г мен Ц негіздеріні молярлы млшері те екенін крсетті (бны Чаргафф ережесі деп атайды). 1952 ж. аылшын биофизигі М.Уилкинс (1916 ж.т.) жне т.б. алымдар рентгендік талдау арылы ДН молекуласы рылымыны спираль бойынша о жа оралымын (В – ДН), ал 1979 ж. америкалы алым А.Рич (1929 ж.т.) молекула рылымыны сол жа оралымын (Z – ДН) ашты. Азотты негіздер спираль осіне перпендикуляр трінде орналасады. ДН-ны ш сатылы рылымыны кеістіктік моделін алаш рет 1953 ж. америкалы алым Д.Уотсон (1928 ж.т.) мен аылшын биологы Фрэнсис КрикФ.Крик (1916 ж.т.) жасады. Модель бойынша ДН молекуласы ос тізбектен рылан. ос тізбек бір-бірімен азотты негіздер арасында пайда болатын сутекті байланыстар арылы жаласады. Бл ос тізбекті негіздерге комплементарлы (сас) принцип тн, яни аденинге детте тимин, ал гуанинге цитозин сйкес келеді. ДН-ны бір-біріне арама-арсы баытталан екі спиральді полинуклеотидті тізбегі бір осьті айнала оралып жатады. Уотсон мен Крик моделіні кмегімен ДН-ны здігінен екі еселену (репликация) асиеті ашылды. Осы жаалытары шін Уотсона, Крикке жне Уилкинске Нобель сыйлыы берілді (1962). Екі еселену кезінде комплементарлы орналасан азотты негіздерді сутекті байланысы зіліп, ДН жіпшелері екіге ажырайды да, екі сас спиральді ДН тізбегі пайда болады. ДН-ны екі еселенуіні мндай процесі жартылай консервативтік деп аталады, себебі жаа тзілген ДН молекуласында бір тізбек брыны болады да, екінші тізбек жаадан тзіледі. Осыны нтижесінде организмні барлы клеткаларындаы генетик. материал згеріссіз алады. Бл ыл. жетістіктер тірі организмні тым уалаушылыы мен згергіштігін молек. дегейде тсіндіруге жол ашты

20-24 дейн Биосфера ымы: «Биосфера» термині ылыми дебиеттерге 1875 ж. австрия геологы-алымы Эдуард Зюсс енгізген. . И. Вернадский (1863-1945) бл терминді пайдаланды жне биосфера туралы ілімді жасады. Егер «биосфера» тсінігімен, Зюсс бойынша, жер абыыны 3 сферасындаы (атты, сйы, газ трізді) тірі азалары байланыстырылса, ал В. И. Вернадский бойынша е басты роль тірі азаларды геохимиялы кштерге блінеді. Сонымен, биосфера тсінігіне азаны згертуші іс-рекеті кіреді, азіргі уаытта ана емес, сонымен бірге, ткендегі де іс-рекет кіреді. Тірі азалары бар азіргі уаыттаы биосфераны блімін азіргі замана биосфера немесе необиосфера деп атайды, ал кне биосфераа палеобиосфера немесе ткен биосфера жатады. азіргі заманы кзарас бойынша неосфера шекарасы атмосферадаы, шамамен азон экранына дейін (полюстерде 8-10 км., экваторда 17-18 км., баса жер беттерінде 20-25 км.). Гидросфераны тгелдей, сонын ішінде лемдік мхитты (11022 м.) е тере тиыын да тіршілік алып жатыр. Литосферадаы тіршілік бірнеше метрге дейін топыра абатын алып жатыр. Палеосфера шекаралары атмосферадаы необиосферамен сйкес келеді, ал су астындаы палеобиосфераа тау шгінді жыныстары да жатады, В. И. Вернадский бойынша барлыы тірі азаларды ндеуінен ткен. «Тірі заттар» терминін дебиеттерге В. И. Вернадский енгізген. Ол бл терминді масса, энергия жне химиялы рам арылы крінетін барлы тірі азаларды жиынтыы деп тсіндіреді. «Косный» заттара лі табиатты заттары жатады. (Мысалы: минералдар жатады). Табиатта сонымен бірге, «Биокосный» заттар ке таралан. «Тірі заттар»-биосфераны негізі, біра аз ана блімін райды. Тірі заттарды е жоары орта згерткіш іс рекетіне байланысты, негізгі ерекшеліктеріне келесілер жатады:1.Барлы еркін кеістікті тез мегеру абілеттілігі. Берілген асиет бойынша В. И. Вернадский келесідей ортындыа келді, яни белгілі геологиялы кезедер шін тірі заттарды саны траты болды..озалысты белсенділігі. 3.Тіршілік кезіндегі тратылы жне лгеннен кейін тез арада ыдырау. 4.ртрлі жадайлара жоары бейімделушілік абілеттілігі (адаптация).

5.Реакция жруіні е жоары жылдамдыы.

6.Тірі заттарды жааруыны жоары жылдамдыы. Орташа жанару биосфера шін-8 жыл. рлы шін-14 жыл. Мхит шін-33 кн. Тірі заттарды орта згерткіш ызметтері:

1) Энергетикалы: екі биогеохимиялы принциптен трады.

1-принцип: биосферада геохимиялы биогендік энергияны кп млшерде жмсау.

2-принцип: з тіршілігінде геохимиялы энергияны кбейте алатын азалар эволюция процесінде тіршілігін сатап алады.

2) Газды: белгілі мекен ету ортаны ауа рамын атмосферасын згерту мен траы стау абілеттілігі.

3) Тотыу-тотысыздану функциясы: тірі заттарды ыпалынан ортаны О₂ байытуа байланысты тотыу процесі, сондай-а, О₂ жетіспеген кезде органикалы заттарды ыдырауына байланысты жретін тотысыздану процесі.

4) Концентрациялы- шашыранды химиялы элементтерді з денесінде азаны шоырландыру абілеттілігі.

5) Деструктивтік-органикалы заттар алдыы мен «косный» заттарды азалармен жне оларды тіршілік рекетіні німдерімен лдырату немесе бзылуы (деструкторлара-саыраулатар мен бактериялар жатады).

6) Транспортты –азаны белсенді озалыс формасы нтижесінде заттар мен энергияны тасымалдануы.

7) Ортазгерткіштік- бл функция шамалы млшерде интрегративтік функция болып табылады.

8) Информациялы.