Таырып 9 Ебек ыы негіздері.

Ебек ыыны пніне ндірістік ызметте жалдамалы жмысшыларды ебегін пайдаланудан туан оамды атынастар., яни ебек атынастары мен олармен тыыз байланысты ебектік емес атынастар жатады, соыларына а) йымды басару атынастары; ) ызметке орналасу мен ызметті амтамасыз ету атынастары; б) ндірісте мамандарды тікелей дайындау; в) зиян орнын толтыру; г) ебек дауларын арау бойынша процесуальды атынастар; д) ебекті орау жне ебек заын сатау бойынша атынастар жатады.

Ебек ыыны аидалары:

1. Ебек шартыны бостандыы;

2. Жмыса негізсіз абылдамаудан жне жмыстан засыз шыарудан орау;

3. Ебекті саламатты жне ауіпсіз талаптарын амтамассыз ету.

4. Мемлекетпен белгіленген е тменгі жалаы млшеріне ы;

5. Ебек кнін зады шектеу, демалыспен амтамасыз ету;

6. Замен бекітілген жеілдіктермен ебекті біріктіру;

7. Ебек тртібін жмысшыларды сатауы, мекеме млкін сатау;

8. Ауыру, мгедектікке шыу, аморшысынан айырылу кезінде леуметтк амтамасыз ету. Жас бойынша мемлекеттік леуметтік сатандыру;

9. ндіріс басаруында ебек жымыны жне жмысшыларды атысуы;

Ебек ыыны айнар кздеріне Конституция, Р «Ебек туралы» за жне ебек шарттары, т.б. актілер жатады. Ебек шарты (контракт) – жмыс беруші (мекеме) мен ебекші арасындаы шарт. Ол бойынша жмысшы ебек етуге, ебек тртібіне баынуа тиіс, ал жмыс беруші (мекеме) ебекаы тлеуге, ебек жадайын амтамасыз етуге міндетті. Ебек шартыны талаптары; 1) ажетті талаптар, яни, а) абылдану бойынша зара келісім мен жмыс орны туралы келісім; ) жмысыны ебек функциясы туралы талап; б) жмысты басталу сті, ал ыса мерзімділер шін жмысты аяталу сті де; в) ебекаы тлеу шарттары туралы талаптар. 2) факультативті (осымша, толытырма) талаптар – блар ебек шартын жасау фактісіне сер етпейді. Таайындалуы бойынша ртрлі болады. Мысалы, жмысты орындау тртібін осымша регламентациялау, міндеттер клемін натылау, маманды пен лауазымды сйкестендіру, сынау мерзімі жне т.б.

Ебек шарты тек жазбаша жасалуы тиіс. Ебек шартыны тотатылу негіздері; 1) жатарды зара еркі арылы (мысалы, тараптар келісімі баса жмыса жмысшы келісімімен ауыстыру, сайланбалы лауазыма ауысу) 2) кімшілікті инициативасы бойынша; 3) жмысшы тініші бойынша; 4) згені инициативасы бойынша (скерге шаыру, ксіпода органыны талабымен жмыстан босату, сотталанда за кіміні кшіне енуі).

Жмыс уаыты ебекті экстенсивті млшері болып табылады. Оны мынадай трлері бар:

1) алыпты жмыс уаыты (замен бекітілген орта, жалпы жмыс уаыты) – аптасына 40 саат;

2) ысартылан (замен арастырылан жадайда таайындалады) – аптасына 36 сааттан аспау керек. Бл уаыт кмелетке толмаандара, зиянды, ауыр жадайда жмыс істейтіндерге, жекелеген жмысшылар категориясына (малімдер, дрігерлер жне т.б);

3) толы емес, яни тараптар келісімі бойынша жктеме бекітілетін жне ебекаы істеген уаыта пропорционалды трде тленетін жмыс уаыты;

4) нормаланбаан жмыс кні – ызметті ерекше ажеттілік жадайында атарылатын уаыты. Ол алыпты жне ысартылан жмыс уаытымен істейтіндерге олданылуы ммкін.

Жмысты уаытты жаынан шектеу – ебек ыыны аидасы. Оан сйкес мынадай жалпыа орта демалыс трлері бар: а) жмыс уаытындаы зілістер; ) кнаралы зілістер; б) апта аралы демалыс кндері; в) мейрам кндері; г) жыл сайыны демалыс.

Ебекаы тлеу ешандай кемсітусіз болуы тиіс. Ебекаы тлеуді реттеу негізінде ебекаы тлеу тарифтері жатады. Тртіп бойынша ебекаы тарифтік жйе негізінде тленеді. Біра, тарифсіз жйелер де пайдаланылуы ммкін. Мысалы, шартты коэфиценттер: 1) ебектік атысу коэфиценті; 2) ебектік лес коэфиценті; 3) ебек тиімділігі коэфиценті; олданылуы ммкін. Басшыларды, мамандарды , ызметкерлерді ебегін тлеу лауазымды кесімді ызметаы негізінде жргізіледі.

Бюджеттік йымдар жмысшыларына ебекаы тлеу негізінде біріай тарифтік тор жатыр. Ол 18 категориялардан трады. рбір категорияа тарифтік коэфицент сйкес келеді. Мнда жмысшыны атаратын ызметі, лауазымы , жмыс стажы есепке алынады.

Ебек ауіпсіздік жне гигиена талаптарына сйкес жзеге асуа тиісті.

Ке манасында ебекті орау бкіл ебек ыыны барлыы саналады, йткені оларды бкіл нормалары барлы жмысшыларды мдделерін амтамасыз етеді.

Ал тар манасында ебекті орау ебек жадайларын амтамасыз етуге тікелей баытталан нормалардан тратын ебек ыыны ыты институтын білдіреді. Ол келесі нормалар тобынан трады:

- техника ауіпсіздігі мен ндірістік санитарий ережелері;

- ауыр, зиянды жне ауіпті ндірістік жадайларда жмыс істейтін тлаларды ебегін орайтын арнайы нормалардан;

- йелдерді, кмелетке толмаандарды жне ебекабілеттігі тмен тлаларды ебегін орау бойынша нормалардан;

- ебекті орау туралы задарды бзанды шін жауапкершілік жктейтін жне мемлекеттік адаалау мен оамды баылауды жзеге асыратын органдарды ызметіні йымдасуын реттейтін нормалардан.

Бл нормалар орталытандырылан тртіпте немесе жергілікті дегейде олданылуы ммкін.

Ебекті орау туралы талаптар жмысшылармен саталуы шін, олармен инструктаж жргізіледі. Инструктаж кіріспе, айталама, жоспардан тыс (аымды) болып шке блінеді. Кіріспе инструктаж жмыса абылданан кезде жргізіледі. айталама инструктаж бекітілген мерзімдерде, периодикалы трде жргізіліп отырады. Аымды инструктаж технологиялы рдіс згергенде (немесе)рал , ебекті орау ережелері бзыланда жргізіледі.

Ебек тртібі – бл ксіпорында, мекемеде жне йымдарда бекітілген белгілі бір тртіпке жмысшыларды саналы, ерікті баынуы, ндіріс рдісі атысушыларыны зара атынас тртібі. Оны сатамаандар шін тртіптік жне оамды сер ету шаралары олданылуы ммкін. Ебек тртібін реттейтін жалпы нормалар «Р ебек туралы» зада крсетілген. Мнымен атар ебек тртібі жарымен, шаруашылыты жекелеген салаларындаы тртіп туралы ережелермен, техникалы ережелермен, лауазымды инструкциялармен жне т.б. нормативті ережелермен реттеледі.

Ебек тртібіні негізгі бекітілімдері ішкі ебек тртібі ережелерінде мазмндалады. Ол жмысшыларды жалпы жиналысымен абылданады. негізгі бекітілімдерді кімшілік сынады. онда кімшілікті, жымны жне жмысшыларды негізгі ытары мен міндеттері крсетілген.

Жмысшыларды негізгі міндеттері:

1) шынайы жне адал ниетпен жмыс істеу;

2) ебек тртібін сатау;

3) кімшілікті кімдерін з уаытында жне наты орындау;

4) ебек німділігін сіру;

5) нім сапасын жасарту;

6) техникалы тртіпті, ебек орау талаптарын, ебек ауіпсіздігі жне ндірістік санитарий ережелерін сатау;

7) ксіпорынны, мекемені, йымны млкіне ктіммен арау.

кімшілікті міндеттері: 1) жмысшыларды ебегін дрыс йымдастыру; 2) ебектік жне ндірістік тртіпті амтамасыз ету; 3) ебек заы мен ндірістік тртіпті блжытпай сатау; 4)жмысшыларды ажеттіліктері мен сраныстарына назар аудару, оларды ебектік, трмысты жадайын жасарту.

Тртіптік жауапкершілік – жмысшыларды тртіптік теріс ылы жасааны шін тртіптік ндіріп алу жолымен жзеге асырылатын кімшілік алдындаы жауап беру міндеті.

Тртіптік теріс ылы – ы бзушылыты ерекше трі – бл жмысшыны ебек міндеттерін ыа айшы, кінлі орындамауы немесе дрыс орындамауы.

Тртіптік жауапкершілік трлері жалпы жне арнайы болып блінеді. Жалпы трлері « Р ебек туралы» Р заыны 94 – бабында крсетілген. Олара: 1) ескерту; 2) сгіс; 3) жмыстан шыару (осы заны 26 –б, 9 – 12 тармаына сйкес). Бл сана толы болып саналады. Тртіптік жауапкершілік шарасын олданана дейін жмысшы жазбаша тсініктеме береді. Одан бас тарту тртіптік жауапкершілікті олдануа кедергі болмайды. рбір тртіптік теріс ылы шін бір тртіптік жауапкершілік олданылады. олданан со 6 ай ішінде айталанбаса, тртіптік жауапкершілігі жо деп есептелінеді. Тртіптік жауапкершілік мерзімі ткенше алынып тасталуы ммкін. Ебек задылыын бзанды шін жауапкершілік – ебек ыыны нормасын бзан тланы мекеме, йым алдында жауап беруі жне ебек нормасыны санкциясында мазмндалан жаымсыз салдарды басынан кешуі. Оан: 1) ебектік тртіп жауапкершілік (алдында арастырылды); 2) жмысшыны материалды жауапкершілігі; 3) йымны мліктік жауапкершілігі жатады.

Жмысшыны материалды жауапкершілігін трт шарт рады: а) жмысшымен тікелей келтірілген зиян; ) жмысшы рекетіні ыа айшылыы; б) жмысшыны келтірген зияны мен рекеті арасындаы себептік байланыс болуы; в) жмысшыны кінсіні болуы. Ебек заы мны екі трін ажыратады: 1) шектелген, яни ебекаы клемінде жне 2) толы.

йымны жмысшы алдындаы жауапкершілігі «Р ебек туралы» Р заына сйкес йым кімшілігі ебекті саламатты жне ауіпсіз жадайларын амтамасыз етуі тиіс (аталан заны 8 – б.). Бл ережені сатамау йым жауапкершілігіне келеді. Дау туан жадайда тараптар келісімімен немесе сотты тртіппен арастырылады.

леуметтік амтамасыз етуді ыты негіздері мынадай нысандарда жзеге асырылады: а) зейнетаы; ) ртрлі кмекаылар; б) амтамасыз етуді натуралды трлері мен ртрлі ызмет крсету (медиктік - леуметтік сарапшылы алада куландыру, арнайы клік беру, санатории – курортты емдеу, лагерлер, жол жруде жеілдік беру, коммуналды ызметті тлеудегі жеілдіктер).

Зейнетаы трлері: 1) ебектік; 2) крілік; 3) мгедектік; 4) аморшысынан айырылуа байланысты; 4) жылдар ызметі шін.

Кмекаы трлері: 1) уаытша ебекабілетсіздігі шін; 2) бала туана дейін жне туандыы шін; 3) айаралы; 4) біріай уаытты: туу кезінде, аза – жаназа кезінде.

Ебек стажыны трлері: а) жалпы; ) арнайы; б) зіліссіз.

 

Негізгі дебиеттер:

  1. азастан Республикасы Конституциясы. Алматы, 1998.
  2. азастан Республикасыны заы «азастан Республикасындаы ебек туралы». Алматы, 2002.
  3. азастан Республикасыны заы «Ебекті орау туралы» 22 атар 1993 жыл // Егемен азастан, 25 апан 1993 жыл.
  4. азастан Республикасы заы «азастан Республикасындаы бала ыы туралы» 8 тамыз 2002 жыл // Егемен азастан, 13 тамыз 2002 жыл.
  5. азастан Республикасыны заы «Міндетті леуметтік сатандыру туралы» Алматы:Жеті Жары, 1996.

осымша дебиеттер:

  1. Айымханова Н.М. азастан Республикасыны ебек ыы. Алматы, 2002.
  2. Абуярова Н.А. Ебек ыы. Алматы:Юрист, 2002.
  3. аазов О. азастан Республикасыны ебек ыы. Алматы, 2000.
  4. Нарыты экономикада дамыан елдер нерксібіндегі салыстырмалы ебек ыы мен ндірістік атынастар. Алматы: Днекер, 1999.