АЗА ГУМАНИТАРЛЫ-ЗА УНИВЕРСИТЕТІ
Пн: __ы негіздері________Кредит саны:_2__________
Дріс № 2______Соны ішінде саба тріне байланысты_________
Дріс таырыбы Конституцилы ы негіздеріФакультет_____________
Оытушы _Танатарова З.Л.__Академиялы жыл__2009/2010_________
Курс ___2_____________________Семестр____2______
1. Дрісті масаты:
Р-ны мемлекеттiк рылысыны ерекшелiктерiн крсету. Білімгерлердi Р-ны мемлекеттiк билiк рылымымен жне ыты айнар кздерiмен таныстыру. Р-ны билiк тарматарымен яни за шыарушы, атарушы жне сот билiгiн ажырату шiн таныстыру. Конституциялы ытары мен мiндеттерiмен жне сайлау процесiн ыты реттеу ерекшелiктерiн бiлуге баыт-бадар беру. Президент пен Парламент жне згеде мемлекеттiк билiк тарматарыны арасындаы атынасты реттейтiн Р-ны за шыарушылы ерекшелiгiне тсiнiк беру.
- Жоспары:
1. Конституциялы ы ымы, пні.
2. Р Конституциясыны рылымы
3. Р адам жне азаматтарды ыты жадайыны конституциялы негіздері
4. Р сайлау жйесі: ымы, аидалары, сайлау органдары
- Дрісті ысаша мазмны:
Конституциялы ы — Р ы жйесіні жетекші саларыны бірі. Ол зіні ішкі ттастыымен сипатталатын ыты нормалар жйесін білдіреді жне баса ы жйесіні нормаларынан ерекшеленеді. Ішкі ттасты конституциялы нормалардаы оамды атынастарды ерекшеліктерімен белгіленетін, солар арылы реттелетін жалпы белгілерді болатындыын білдіреді.
Конституциялы ы пнін оны нормаларымен реттелетін оамды атынастар райды. Конституциялы ы пніні зіндік ерекшеліктері бар. Конституциялы ы нормаларымен реттелетін оамды атынастар мемлекет жне оам рылымыны негізін райды жне мемлекеттік билікті жзеге асуымен тікелей байланысты жргізіледі.
Конституциялы ы пнін тсіндіруді теориялы, сондай-а тжірибелік мні бар. Онсыз конституциялы ыты нормалары мен институттарына тн мнін дрыс тсінуге болмайды, оларды ыты реттеудегі мні мен рлін ашып крсету, ыты жйедегі орнын анытау ммкін емес. Конституциялы ы пнін білмейінше оны нормаларын олдану саласын да анытау ммкін емес. йткені, наты ыты рекеттерді тадау кезінде, е алдымен ай саланы нормасын олдану ажеттігін анытап алу керек. Ал ол шін, реттеуді нысаны болып табылатын оамды атынастар сипатын белгілеу.
Конституциялы ынормаларымен реттелетін атынас мейлінше ке. Ол мемлекет пен оам міріні барлы салаларын: саяси, экономикалы, леуметтік, мдени жне баса салаларды амтиды. рине, конституциялы ынормалары аталан салаларды барлы кріністері бойынша жне жан-жаты реттемейді. Ол аталан салаларда тек е негізгі, базалы абаттарды ана реттейді. Бл абаттар мемлекет пен оамдаы кейін ке дамитын саяси, экономикалы, леуметгік, діни байланыстарды негізін алайды.
Конституциялы ы, ттас аланда, ыты реттеу дістері деп аталады, белгілі бір тсілдер мен дістерді кмегімен мемлекеттік жне оамды атынастарды реттейді. Конституциялык-ыты атынастарды реттеу шін тмендегідей:
1. Міндеттеу дісі;
2. Тыйым салу дісі;
3. Рсат ету дісі;
4. Тану дістерді олданылады.
Міндеттеу дісі мемлекеттік органа сияты, жеке тлалара да катысты, оларды барлы ызмет саласында олданылады.
Рсат ету дісі мемлекеттік органдарды кілетгігін белгілеу кезінде де олданылады.
ыты реттеуді таы бір дісі — тану дісін де олданады. Кеестік кезенен кейінгі конституциялы ыжніндегі дебиеттерде мндай дісті олданылу ммкіндігі байалмайды. Оны стіне бл діс обьективті фактордан — адамдарды табии ыын за трысынан танудан туындайды.
Конституцияны ыты нормалары сала ретінде конституциялы ыты тура жне тікелей айнар кзі болып табылады. Р Конституциясыны ыты нормалары алайша ыны айнар кзі ретінде сипатталады:
1. Р Конституциясында бкіл конституциялы зандарды негізі болып табылатын ыты нормалар орнытырылады. Басаша айтанда, Конституцияны ыты нормалары конституциялы-ыты атынастарды реттейтін барлы нормативтік ыты актілерді алыптастыру мен дамытуды негізі болып табылады.
2. Р Конституциясыны ыты нормалары мемлекет пен оам міріні барлы салаларын: саяси, экономикалы, леуметтік, мдени салаларды амтиды. рине, Конституцияны ыты нормалары аталан салалардаы оамды атынастарды егжей-тегжейлі жне жан-жаты реттемейді. Ол тек оамды катынастарды мнді, басты баыттарын ана реттейді. Р Конституциясыны ыты нормалары ыты баса салаларыны ыты нормаларынан осынысымен ерекшеленеді.
3. Конституциялы ыты баса бастауларымен салыстыранда Р Конституциясыны жоары зады кші бар жне Р барлы аумаында олданылады. Р-да абылданан зандар жне баса нормативтік актілер Конституциядан бастау алуы жне оан кайшы келмеуі тиіс. Егер олар Конституцияа айшы келсе, онда олар засыз деп танылады жне олдануа жатпайды. Р-ны Конституциясында оны аидаларыны жоары зады кшін амтамасыз етуді кепілдігі белгіленген.
4. Р Конституциясыны тек конституциялы ыты ана емес, сондай-а ыты баса да салаларны бастауы ретіндегі мні мынада, онда халыты мемлекетті еркі, оларды ыты демократиялы мемлекет ру, дниежзілік кауымдастыа оны те ылы мшесі ретінде осылу жніндегі табандылыы тікелей крініс тапан.
5. Конституция ыты баса бастауларынан, ттастай оамны негізгі заы екендігімен ерекшеленеді. Баса нормативтік ыты актілер оам міріні жекелеген тараптарын амтиды. Ал, Р-сы Конституциясыны идеялары, ыты нормалары бкіл оам міріні мейлінше мнді баыттарын реттейді.
6. Сондай-а, Конституция констуциялы ыты баса бастауларынан згерістер мен толытырулар абылдаудын, ерекше тртібін белгілеуімен де ерекшеленеді. Мндай тртіп Конституцияны мемлекет пен оамны негізгі заы ретіндегі жне оларды тратылыын амтамасыз ету ажеттігінен туындайтын мнімен сипатталады.
7. Р-сы Конституциясыны таы бір зіндік ыры — онда оны баса айнарларыны нысандары: конституциялы, жй зандары, Презедентті нормативтік жарлытары мен аулылары, Р-сы кіметіні аулылары, сондай-а зады кшіні дегейі, абылдау, жариялау, кшін жою тртібі крсетіледі.
Р-сы конституциялы ыыны мемлекеттік мні бар ыты нормаларды белгілейтін айнар кзіні атарына конституциялы зандар жатады. Р конституциялы зандарыны зіндік ерекшелігі — олар Конституцияа згерістер мен толытырулар енгізбейді, тек Конституцияны ыты нормаларын натылайды. Р-ны конституциялы зандарын абылдаудаы іс жргізу Конституцияа згерістер мен толытырулар енгізу туралы шешім абылдаудаы іс жргізуінде ерекшеленеді.
Тланы ыты мртебесі негізінен рекет етуші барлы за салаларындаы адам жне азамат ытарыны бірін-бірі толытырып отыруынан крінеді. Тланы ыты мртебесі з бойына конституция арылы бекітілетін ытармен еркіндіктерді амтиды. Осы амтылан блігі барлы ытармен еркіндіктерді шаын бір блігін з бойына жинатайды.
Негізгі ытармен еркіндіктерге тн зады ерекшеліктер мыналар:
1.Конституциялы ыпен еркіндік, тланы ыты мртебесіні негізін алайды жне баса ысалаларында бекітілген ытарды барлыына негіз рі бастау болады.
2.Негізгі ытармен еркіндіктер рбір азамат пен адама беріледі.
3.Негізгі ытармен еркіндіктерді зіне тн бір сипаты-бл оларды ортатыымен бейнеленеді. Олар барлы адамдар шін бірдей рі те деп есептеледі.
4.Азаматтарды негізгі ытары мен еркіндіктері зіні пайда болуы жне алыптасуымен ерекшеленеді. Оан жалыз ана негіз ретінде оны Р-ны азаматтыына атыстылыы бола алады.
5.Р-ны азаматыны негізгі ытары мен еркіндіктері азаматты еркі бойынша алынбайды немесе кері айтарылмайды. Бл ытароан азаматтыына байланысты беріледі, бл ытаразаматтыы жоалтылан жадайда бірге з кшін жояды.
6.Негізгі ытармен еркіндіктер оларды іске асыру механизміне байланысты ерекшеленеді. Барлы зге ытары мен міндеттері наты бір ыты атынас барысында, ыты абілеті арылы зіні жетістігі болып алады.
7.Негізгі ы, еркіндік жне міндеттерге тн таы бір ерекшелік, мнда оларды занды трде бекітілуіне де байланысты. Олар мемлекетті ыты Актілерінде тіркеледі, бл жат рине жоаріы зады кші бар топтама-ел Конституциясы болып крініс табады.
Жоарыда аталан белгілер, адам жне азаматтыты негізгі ытары мен еркіндіктері ымыны ерекшеліктерін сипаттайды. Бл ерекшеліктер мынадай тртіпте бейнеленеді:
Адам жне азаматты конституциялы ытары мен еркіндіктері - бл оан туылан кезінен бастап, немесе азаматтыына байланысты берілетін блінбес ыы мен еркіндігі болып табылады.
Адам ыы - бл азаматты мемлекетке баыныштылыына байланысты ана берілетін ыы мен еркіндігі. Адам жне азаматты ыыны конституциялык, принципі болып тедік, те ытылы принципі айтылады. Оны мазмны Р-сы конституциясыны 14-ші бабында айтылады. Келесі тланы ытары мен еркіндіктеріні іске асыруын сипаттайтын конституциялы принцип бл оларды іске асуына кепілдік берілуі мен ерекшеленеді. детте, кепілдіктер леуметтік-экономикалы, саяси жне зады кепілдіктер болып блінеді.
Конституциялы ытармен еркіндіктерді жеке, саяси, леуметтік-экономикалы деп саралау дстрі алыптасан. Жеке бас ыы мен еркіндіктері іс жзінде рбір адамны жеке ыы болып есептеледі, оны тланы мемлекетке аншалыты байланысы барына ешандай атысы жо. Бл ытаррбір адамны блінбес ыы, ол ыоан туылан кезінен бастал тиісті болады. Адамны жеке ыы болып есептелетін ытара адамны табги ыы жатады. Бл ыадамны жеке басы мірімен байланысты крінеді. Негізгі адам ытары болып: мір сру ыы (15-ші бап), жеке басыны бостандыы ыы (16-шы бап),мемлекетті оны жеке басыны ар-намысын орауы ыы (17-ші бап), жеке мірі, телефон байланысы, хат жазу пиясы ытары болып блінеді.
Азаматты леуметтік-экономикалы ыына атысты салалар блар жеке меншік ыы (26-шы бап) ебек атынастары, демалыс салалары (24-ші бап) денсаулы сатау (29-шы бап) білім алу (30-шы бап) леуметтік амтамасыз ету (28-ші бап) оршаан ортаны орау саласы (31-ші бап). Осы адамны жне азаматты негізгі міндеттері Ата Заымыз Р-ны Конституциясыны 34-38-ші баптарында бекітілген.