Нрестелік жне ерте сбилік кезедегі баланы психикалы дамуы.

Нрестені негізгі ерекшелігі-жаа тжірибелерді игеру, адама тн мінез лы формаларына ие болу ммкіндігіні шексіздігі. Егер органикалы ажеттілік дрежеде анааттандырылса, онда олар кешікпей здеріні жетекшілік мнін жояды жне дрыс режим мен трбие жадайында жаа ажеттіліктер (сер алу, имыл, лкендермен арым-атынас ажеттіліктері) алыптасады: соларды негізінде психикалы даму жзеге асырылады.

Жаа туан баланы маызды ерекшелігі мынада: оны круі мен естуі дене озалысынан жылдамыра дамиды. Баланы алдымен озалысы жетілетін хайуанаттар пнінен осы ерекшеліктері ажыратады. Баланы жйке жйесімен сезім мшелеріні дрыс дамуына ажетті кру мен есту серіні тп негізі жне бл те маызды, осындай ыпалды йымдастырушы лкендер болады.

Нрестені мірі тгелдей лкендерге туелді. лкендер сбилерді табии ажеттіліктерін анааттандырады: таматандырады, шомылдырады, бір жаынан екінші жаына аударады. лкендер балаларды р трлі серленгіш ажеттігін де анааттандырады: оны олына аланда сби біраз кілденіп алады. Далаа шыанда лкендерді кмегімен бала кптеген заттарды байайды, оларды озаланын круге, олын тигізуге, содан кейін стауа ммкіндігі болады. Негізгі есту жне сезіну серлерін лкендерден алады.

Жадырау комплексіні зінде-а баланы лкендерге деген жаымды эмоциялы кзарасы, онымен арым-атынас жасааннан анаат алатыны байалады. Мндай арым-атынас бкіл нрестелік кезе бойына лая береді.

Егер бала ырсытанып, ойнаысы келмесе, сол кезде асына лкен кісі жаындаса-а оны кілі ктеріліп, ашуы басылады да, зінен-зі таы да жалыз алып, алдыы ойыншыымен ойнай бастайды.Туанына 4-5 ай боланда лкендерді тадап, арайтын болады. Сби з йіні адамдарын басалардан ажырата бастайды, таныстарына уанып, бтен адамнан оратын болады.

Дрыс трбие дістері стінде, нрестелік шаа тн тікелей арым-атынас кешікпей белгілі бір затпен, ойыншыпен жасалатын атынаса ауысады да, лкен кісі баланы бірлескен іс-рекетіне айналады.

лкен адам мен баланы бірігіп имыл жасауы лкен адамны нресте имылын басарумен, сондай-а сби зі орындай алмайтын іс-рекетін атару шін лкендерден жрдем сраумен сипатталады.

Бала мен лкен кісіні бірлескен іс-рекетінде бкіл нрестелік кезеде ересектерді іс-рекетінде еліктеу абілеттілігі зор маыз алады. 7-10 айда бала лкендерді сзін, имылын баылайды. Кбіне ол зіне сер еткен имылды сол бойда емес, біраз уаыт ткен со, кейде бірнеше сааттан со айталайды. Бірнеше рет крсеткеннен кейін ана еліктеп, айталайтын кездері аз болмайды.

Нрестелік шаты соында балалар лкендерді кптеген имылдарын айталап, оларда кптеген имылдарын айталап, оларда еліктеушілік пайда болады. Стола жайылан дастарханды шберекпен алай сртетінін байап, ыайы келсе, олына тскен матамен срте бастайды. Баланы лкендерді басшылыымен мегеретін имылдары дамуды негізін жасайды. Сонымен, нрестелік шаты зінде баланы психикалы дамуыны жалпы задылыы айын кзге тседі, ондаы психикалы процестер мен сапалар трмыс жадайыны, трбие мен йретуді шешуші сері бойынша алыптасады. Баланы болмыса арым-атынасы уелден бастап леуметтік, оамды арым-атынас болады.

лкендермен арым-атынастаы ажеттілікті артуы кейде арама-арсылыа да келіп соады. Бл айшылы сби сзге тсініп, зі де сйлей білген кезде ана шешіледі.

арым-атынасты ажеттілігі сйлеуге еліктеуді пайда болуыны негізін алайды. зімен лкендер сйлескен кезде бала ерте бастан-а бірден тынышталып, кіл оя тыдайды. Туаннан кейін 3 айдан со, егер баланы кіл-кйі жасы болса, ол уілдеп, дыбыс шыарады. лкендер балаа жаындап екейсе, бл уіл кшейеді.бала зі шыаран дыбыса ла ойып тыдайды. Кейде ол зіне зі еліктеп, ілкіде зі кенеттен шыаран дыбысын за айталайды. Біратар балалар дыбысты мейлінше, аны шыара алатын болады.

лкендер нрестеге жаындаан сайын онымен сйлесіп, оан кейде жылы сздер айтады. зара сйлеспейінше мір сру ммкін еместігін білетіндіктен адамдар баланы жауап атуына ол жеткізуге мтылады. Сйлесуді эмоциялы нін бала тез тсінеді. Дниеге келген алашы жылды екінші жартысында дрыс дамып келе жатан дені сау бала былдырлап, сйлегіш келеді. Трлі буынды дыбыстар шыарып, оны за уаыт айталайды, лкендер айтан буындарды айталап айтуа тырысады.

Былдырлау арылы сби арым-атынас жасауа зірлігін білдіреді, жаа сздерді жне айта білуді йренеді. Осындай дыбыстар шыару балаа ызы, сондытан ол кейде йытап жатып та былдырлайды. Баланы сздік орыны дамуы шін бл былдырлауды, маызын асыра баалау иын. Былдырлай жріп, бірте-бірте ерін мен тілді имылы жне тыныс алуы жетіле береді. Осындай зірлікті нтижесінде сби келешекте кез келген тілді мегере алады.

Егер бала дниеге келегн алашы айларда лкендер сзді оан деген зіні кіл-кйін білдіру шін пайдаланса, шамамен нрестелік шаты жартысынан бастап, олар баланы айтанды тсіну шін арнайы жадай жасауда болады. Нрестелік шата балаа арналып берілген сраты дауыс ыраы сзді тсінуіне сер етеді.

Бала дниеге келген бірінші жылды соында затты аты мен затты зіні арасында байланыс болады. Байланыс сол затты іздеп табудан крінеді. Мны зі сзді тсінуді бастапы формасы болып табылады.

Бала лкендерді сраан нрсесін оан арау шін ана іздемейді, айта лкендермен арым-атынасын жаластыра беру шін іздейді. лкен кісі «ана зат айсы?»-деп срайды да, бала оан «ол міне!»-деп жауап беру шін лгі затты іздейді. лкендерді сзіне тсінуге байланысты эмоционалды атынас жасау, детте, баланы зор атынаса блейді.

Затты атын атаан сзге ла асу бала ммкіндігіні дамуына байланысты болады: уелі бала лгі нрсеге жай ана арайды, біраздан со оан мтылады, аырында жааы затты лкендерге алып береді немесе алыстан олмен нсап крсетеді.

Жылды соында сби лкендерді сзіне жауап беруі жне сйлеу реакциясы пайда болуы ммкін. Мндайда кбіне-кп «Папа айда?»-деген сраа жауап ретінде сби кесіне брып: «Па-па»,-деп уана тіл атады.

лкендерді сзін тсініп жне алашы сзді айта бастааннан кейін бала лкендермен зі байланыс жасап, одан таы да жаа заттарды атын йретуді талап етеді. Сйтіп, нрестелік шаты соында сби сйлеуге ыыластана кіріседі, сйлеу баланы лкендер мен арым-атынасын лайтуды маызды ралына айналады.

Бала дниеге келген алашы бір жыл ішінде кеістікте озалып заттар мен іс-рекет жасауды йрену арылы елеулі табыстара жетеді. Ол басын дрыс стап, отырып, ебектеп, тй-тй трып, аз-аз басуа йренеді. Кзіне крінген зата мтылып, жармасады, стайды да, аырында, оларды сілкілейді, латырады. Осы рекеттерді брі адама тн мінез-лы формаларын біртіндеп игеруді баспалдатары іспетті болады. Осындай прогрессивті имылдар жне іс-рекеттермен атар, дрыс трбие болмаан жадайда балада имылды тйы трлері алыптасуы ммкін, олар баланы одан рі дамуына жадай жасамайтыны былай трсын, айта кедергі келтіреді. имыл мен рекетті прогрессивті трлері лкендер балаа немі кіл бліп отыранда, оны мінез лына баыт-бадар бергенде ана дрыс алыпиасады жне оны психикалы дамуы шін зор маызы болады. Сонымен бірге, олар дамуды бала жеткен дрежесіні крсеткіші болып табылады. сіресе, кеістікте еркін озалуды (ебектеу, жру), бір нрсені стап ртрлі имыл жасауды маызы зор.

Ебектеу баланы здігінен бір жерден екінші жерге озалуыны алашы трі. Баылаулар крсеткендей кпшілік балалар алашы жарты жылды соында, екінші жарты жылды басында, лдебір тартымды ойыншыты алуа тырысанда ебектей бастайды. Бала ойыншыа арай біресе о олын, біресе сол олын созып талпынады, оны стауа мтылып аздап ілгері жылжиды.

здігінен жруді-бір жерден екінші жерге орын ауыстыруды адама тн дісін-йрену шін кп уаыт керек. Бл мерзім ішінде сби аяынан тік басып труа, бірдеені жаалап тй-тй басуа, ештееге сйенбей труа, жруге йренеді.Ебектеген бала ойлаан жеріне бару шін жруге асыа оймайды. Сондытан оны жруге жне имыл жаттыуларына лкендер зілеуі тиіс.

Жре бастаан балаебектеуін бірден ойып кетпейді. детте оан жруден грі ебектегені оай болады да, ол алысыра жатан нрсеге тезірек жету шін ебектей жнеледі. Алайда лкендерді олдауымен болан жру дісі кешікпей-а йреншікті іске айналады. Бл детте, нрестелік шатан кейін жзеге асады.

Бірдееге жармасу туаннан со 3-4 ай ткенде басталады. Тсекте немесе манежде жатан бала олын кеудесінен жоары ктеріп, бір олымен екіншісін сипаандай болады.

Тек 4,5-5 айлы бала ана ілулі тран ойыншыа олын еркін жеткізіп, кп кешікпей 6 ай боланда бір олымен стай алады. рине бл бала жармасу дісін толы мегерді деген сз емес. Мны зі лі жетіліп болмаан. Зата мтылан ол тура бармайды, доаша иіліп, кбіне баса жаа мтылып брылып кетеді. Бала туаннан кейінгі екінші жарты жылдыта жармасуды онан рі жетілдіре тседі. 1-шіден, олды зата арай тура созатын болады. 2-шіден лкен саусаты алан саусатара арсы оюы жетіледі., сйтіп бала затты саусатармен стауа кшеді. олды зата біртіндеп жаындату шамамен балаа 8 ай боланда, ал олды кздеген нрсесіне ауытытпай тура апару 1 жаса толанда ммкін болады. Зата жармасып, онан со саусатарды кмегімен стап тру 7-8 ай боланда алыптасады да, жаса толанша жетілдіріле береді. Саусатарды алай орналасуы, детте андай нрсені стайтынына байланысты: допты саусатарын тарбитып, ал жіпті лкен жне с саусатарыны шымен стайды, кубикті стаанда саусатар оны ырларына жатады.Біра, кешікпей затпен имыл жасау крделене тседі. Тіпті арапайым имылдарды белгілі бір нтижеге ол жеткізеді. Трлі имылдар жасауды одан рі дамыту дегеніміз мнда нресте бір емес, екі затпен бірдей рекет жасай бастайды. Бір жасты соына арай баланы заттармен трлі имылдар жасауында жаа маызды ерекшелік пайда болады.

Бала имыл мен рекетті жаа трлерін мегеріп, оларды жетілдірген сайын, оны оршаан кеістіктегі, заттарды асиеттері мен атынасын бадарлауы лі де болса, блек сипатта болмайды. Нрестені мінез-лын сипаттаан кезде «бала баылайды», «бала таниды», «бала тсінеді» дегенді жиі олданамыз.

Нрестелік кезені басында кру аппараттары мен есту аппараттарыны жмысын длелдеу жзеге асырылады. Оларды жаттытыруа байланысты кру мен естуді шоырландыру пайда болады. Нрестелік кезені басында кру мен естуді жетілдіру осы баытта жргізіледі. Баылау крсеткендей, 3-4 айа дейін, яни ебектегенге, бір нрсеге жармасып, онымен трлі рекет жасаана дейін бл жетілдіру негізінен аяталады.

Бала кріп жне естіп ана оймайды. Ол сонымен бірге кргеннен естігеннен сералып, анааттананды сезімге бленеді.Демек, баланы кру лемі бірінен-бірі згеше ауыспалы серлерден трады. Олар кейде тартымды, 2-шісі тартымсыз болып келеді.

Нрестені сырты имылдар мен іс-рекеттерді кмегімен орындалатын оршаан дниені бадарлауы психикалы процестерді кмегімен орындалатын бадарлаудан брын пайда болады жне оны негізі болып табылады. Траты згеріп тратын серден кейін заттар балаа зін оршаан кеістікте траты мір сретін жне згермейтін белгілі бір асиеті бар нрсе болып кріне бастайды.

Ерте жастаы психикалы рдістерді ішінде басты рл атаратын абылдау болып табылады. Бл жастаы балаларды тртібі мен танымы абылдауымен аныталады. Осылайша, ерте жаста есте сатау тану формасында жзеге асады, яни таныс заттарды абылдау. Баланы ойлауы 3 жаса дейін бірбіткей мінезді болады, бала абылдаан заттар арасында байланыс орнатады. Баланы барлы уайымы абылдаан заттары мен былыстарына арай негізделеді. Л.С. Выготскийді айтуы бойынша «... баланы бл жастаы барлы ызметі айналадаы абылдауларды айналасында теді, абылдау арылы жне абылдауды кмегімен ешандай да ызмет ерте жаста жасыа ие болмайды ». Ерте жастаы абылдау дамуыны негізгі ерекшеліктерін арастыралы.

Сбилік жасты аяталуына арамастан балада жиынты образдар пайда болады жне ол айналасындаы таныс заттар мен адамдарды жеіл тани алады.

Балалар кру рекеті арылы заттарды абылдайды. Ерте жаста заттарды тану шін тс ешандай да маынаа ие емес. Сби боялан жне боялмаан бейнелерді бірдей креді, тіпті е арапайым тсті боялан затты да. Ол тек формасына арап ажыратады. Бл бала тсті тіпті ажырата алмайды деген сз емес. Еске саламыз, наты тстерді ажырату дниеге келген алашы айларды зінде-а болады.

Ерте жастаы абылдауды дамуы затты ызметтер мен жаа рекеттерді игеру аясында теді. Маына ие рекет, ол араатынас болып есептеледі. Бл рекет екі не одан да кп заттармен, бнда ртрлі обьектіні клемін, формасын, лкендігін, аттылыын, орнын жне т.б. есте стау керек. Сбилік кезені соында балалар екі затпен рекеттер жасай бастайды, тізіп отырады, біреуін біреуіні стіне ояды, орналастырады. Біра бл рекеттерде сбилер затты клеміне мн бермейді, керек заттарды формалары мен клеміне арай тадамайды, оларды наты тртіппен орналастыруа тырыспайды. Ерте жаста рекетті ара салмаы осындай есепті талап етеді. Ерте жастаы балалара арналан кптеген ойыншытар (пирамидалар, жай шаршылар, матрешкалар) осы рекеттер араатынасына арналан. Бала бір рекет жасауа тырысанда ол заттарды формаларына, клемдеріне, тстеріне арай оларды кеістікте зара орындары болуы шін тадайды жне біріктіреді. Пирамиданы жинау шін шеберлерді лкендіктеріне арай орналастыру керек. Матрешканы жинаанда жартысын бірдей лкендікте тадау керек жне рекетті наты тртіппен ораналастыру ажет, е алдымен е кішкентайын жинау керек, сосын оларды лкендеріне ою керек.

Бл рекеттер дайын пирамидалар мен марешкаларды алуа реттеліп жне баытталу керек. Біра бала лі дайын орытынды жасай алмайды жне оан зіні рекетін туелді етеді. Бл шін лкендерді кмегі, йреткені керек. рекеттерді арасалмаы р трлі тсілдермен орындалуы ммкін, яни олара лкендер алай йреткеніне байланысты. Егер бала лкендерге еліктесе немесе т.б. сол секілді сол заттарпен олар жасаан рекетті жасайды. Сонда ана лкендерді крсетуімен олар орытынды шыаруы ммкін. Сондытан е маызды нрсе – баланы керек заттарды зі тадай алуы, ажетті тртіппен тадап жне бліктерді біріктіру шін. Е басында сби бл рекеттерді тек практикалы сынатардан кейін орындай алады, себебі ол кзбен заттарды формасы мен лкендігін салыстыра алмайды. Мысалы, матрешканы тменгі блігін жоары блігіне орналастырса, онда ол сай келмейтінін байайды жне басасын арай бастайды. Кейде ол нтижеге кшпен жетеді, керек блшектерді таппайынша, барлы талпыныстарды жасап креді. Бнда ойыншытарды здері андай блшек айда тратынын крсетіп трады. Сондытан оларды автодидактикалы (немесе здері оытатын) деп атайды. Ішкі реттегіш рекеттерді кмегімен бала ерте ме кеш пе керекті нтижеге ол жеткізеді.

Ішкі реттегіш рекеттерден сби заттарды клемін кру араатынасына ауысады. Бір затты ауымы лгіге айналанда, кру абылдауыны жаа типі алыптасады. Мысалы, пирамиданы саинасыны лкендігінен басаларыны да лшемдері байалады. Бл абілет балалар затты рекеттерді орындай отырып, кру реттегішіне ауысады. Ол керекті блшектерді кзбен тадап жне дрыс рекеттерді деттегі практикалы сынасыз орындайды.

Бала шін 2-2,5 жас лгі бойынша кріп тадауа олжетімді болады. Екі зат р трлі немесе лкен болан кезде ол ересектерді тінішімен лгі сияты затты тадайды. Кру тадауы лгі бойынша арапайым таным немесе лшеуге араанда иыныра тапсырма екенін атап ту керек. Балалар е алдымен заттарды бірдей формада тадайды, сосын лкендігіне арай, сосын тс бойынша. Ерте жастаы балалар олара екі затты сынса, немесе бірнеше заттарды, сол заттар крделі формада болса жне олар бірнеше бліктерден трса, лгіге арап дрыс тадау жасай алмайды.

Ерте жастаы абылдау затты рекеттермен тыыз байланысты. Егер бала ажетті рекетті орындалуы мен олжетімжілігіне ол жеткізгісі келсе, заттарды формасына, лкендігіне, тсіне арай наты анытай алады. Крделі рекетті орындауда бала баса белгілерді байамайды да. Бала сурет сала бастаанда суретті тсін байамайды жне кез-келген арындашты пайдаланады немесе лгіге арап жасайды, негізгі тстерді ажырата алса да кез келген тсті шаршыны алады.

міріні шінші жылы салыстыру шін немі лгілер пайда болады. Бл балаа жары формаа ие жасы таныс заттар. Мысалы, шбрышты формаларды бала «й сияты», ал дгелек заттарды «доп сияты» анытайды. Бл балада заттар туралы ымны пайда боландыын крсетеді. Баланы заттар туралы ымдарын кеейту шін оларжы ртрлі сипаттаы заттар мен белгілермен таныстыру ажет. Бала зін белсенді сезінетін бай жне трлі сезімтал орта маызды болып табылады.