Азы-тліктер рамына тскен трлі оспалардан болан созылмалы уланулар

Азы-тліктерді рамына химиялы заттарды трлі оспаларыны тсуінен болан уланулар

Микробсыз таматан улануды себебіне кп жадайда пестицидтер, таамды стемелер, трлі ыдыстан енетін химиялы заттар мен ауыр металл тздарыны оспалары жатады. азіргі кезде таам нерксіптерінде азы салуа арналан ыдыстар, тылар, рал-жабдытар, орап-аптайтын аптамалардан азы рамына енетін заттарды маызы зор. Таам нерксібінде азыпен жанасатын жзге жуы синтетикалы материалдарды трлері бар. Олара трлі ыдыс-албырлар, азыпен жанасатын ондыры бетін деп жапсарлауа пайдаланатын лактар, полиамидті, полиацетатты, полиэтиленді пленкалар, полистирол, резина оспалары, орг.шыны, трлі маркалы целлофандар, ыдыс пен ондыры жабындысы эмальдар, шыны, трлі металдар т.б. жатады. Кез-келген азыпен жанасатын синтетикалы материалдарды асиеті егжей-тегжейлі зерттеліп, сынатан ткесін Денсаулы сатау министрілігіні санитариялы-эпидемиологиялы басармасыны рсат беруінен кейін олдануа жіберіледі.

Металл осылыстарыны оспасы

Азы-тлікті рамында металл осылыстарыны уытты концентрациясы таам нерксібіндегі аппараттар, лкен азандытар, ыдыстарды жабындысына олданан материалдардан тзіледі.

орасын глазурь, бояулар, металл жабындыларыны рамына осылады. азіргі кездегі эмальдара орасын осылмайды. Тама зірлейтін лкен азандар мен кастрюльдерді ішіне алайыдан жасалан жабындыа осылатын орасын 1%-дан аспауы тиіс. Консерв албырларыны алайы жабындысында 0,04%-дан аспауы тиіс. орасынны туліктік шектік млшері 0,2-0,25мг. орасын азытарды сатауа, дайындауа сіресе, ышыл тосап, жидек, маринадтар, тздытар зірлеген сапасы тмен ыдысты за олданудан кейін туындайды. орасынмен улану белгілері баяу (плюмбизм) дамыандытан, жеіл ілсіздіктен баса адамны кіл-кйінде баса згеріс байалмайды. Кейінірек жалпы лсіздік, бас айналу, бас ауыру, ауызда жаымсыз дм, саусаты дірілі, тбет жоалу, дене салмаыны тмендеуі мазалайды. Кеш сатысында науас иектерінде ккіртті орасыннан тзілген кгілдір-срылт «орасынды кайма» пайда боланын анытайды. Ккіртті орасын белокты тама алдыыны ыдырауынан тзілген ккіртті иекті шырышты абыынан блінген орасынмен осылысынан туындайды. Ерте жадайда орасынды колика мен іш ату, осылысты ана тсінен айын анемия орын алады.

орасынмен улануды профилактикасында орасынны организмге тсуіне жол бермеу болып табылады. Оан таам нерксібінде аылтырды ауіпсіз жаа трлерін олданып, сапасы тмен ыдыстарды олданбау, рамында орасыны бар сапасы тмен бояулармен ондыры, рал-саймандарды боямау жатады.

Мырыш, мыспенулану орасына араанда жедел уланумен теді.Таама тсу кзі- мырышталан беткейлі аппаратура, мырыш ыдыстар болады. Олар ылалданып, ауада кмірышылды мырыш пленкасын тзіп, ол азыты органикалы ышылдарымен рекеттесіп, тз тзеді. Бл тздар асазанны шырышты абатын тітіркендіреді. Сондытан мырышталан ыдыстар тек ндірісте су сатауа, айнатуа ана олданылады. азіргі тада мырыш, мыс тздарымен улану сирек кездеседі. йткені, мыс ыдыстар мен ондырыларды кпшілігі тот баспайтын, коррозияа траты жетілдірілген материалдармен алмастырылан.

Мырыш пен мыс тздары ас орыту жолынан ана сібейді. Сондытан жалпы организмге айын сері байалмайды, тек асазан шырышты абатына жергілікті тітіркендіргіштік жне кйдірген трізді сері сезіледі. Осы тздар кп концентрацияда тссе, ішті тйіліп ауыруы, су, ауызда металл дмі байалады.

Азы-тліктер рамына тскен трлі оспалардан болан созылмалы уланулар

Соы кездегі деби мліметтерде нитрозоаминдерді канцерогенді сері кп айтылып жр. Организмге нитраттарды тсуі бірден метгемоглобин тзбейді. Метгемоглобин ас каналындаы ішек микрофлорасыны серінен нитраттан нитритке ауысуынан тзіледі. Ал нитрозоаминдер осы нитритті ыдырауындаы екіншілік аминдер німі болып табылады.

оршаан ортада нитраттар мен нитриттер суда, топырата органикалы азотты заттарды ыдырау німі ретінде кездеседі. Нитрат азы рамына су арылы жне технологиялы деу рдісіне таамды стеме олданудан тседі. Нитратпен улану кбінесе аз млшерде, за уаыт бойы шжы арылы организмге нитратты тсуінен туындайды. Шжыа натрий нитритін миоглобин фиксаторы жне консервант ретінде осады. Организмде метгемоглобин тзіліп, оксигемоглобин белсенділігін тмендете отырып, бкіл тінні тыныс алуына кері сер крсетіп, коронарлы жетіспеушілікке алып келуі ммкін. Шжыа нитриттер консервант ретінде олданылса, кейбір ккніс пен баша німдеріне тез сіріп, жетілдіру шін тыайтыш ретінде осылады. Ыстап, кептірілетін сиыр, шоша еттеріндегі нитритті млшері 1кг/50мг, шжы німдерінде 3-10%-дан аспауы керек.

Полимерлік материалдар таам нерксібінде, сауда орындарында кеінен олданылады. Пластмасса ыдыстар, ораптар, бырлар, ондырылар, тоазытыштар т.б. шін олданылады. Пластмассадан жасалан бйымдарды теріс сері де жо емес. Оларды ауіптілігін полимер негіз емес, оан осылатын стемелер кшейтеді. Гигиеналы талаптар бойынша мономерлерді алды млшері 0,03-0,07%-дан аспауы тиіс. Полимерлік материалдан жасалан ыдыстарды кемшілігі уаыт те деструкцияа шырап, тез тозады.

Полимерлік материал рамындаы органикалы осылыстарды тамаа туін болдырмау шін, ыдыстарды олдану ережесі мен олдану масатын дрыс адаалау ажет.

Пестицидтер (улыхимикаттар) дегеніміз – ауыл шаруашылыында даылдарды арамшптерден, трлі зиянкестерден (жндіктер, кеміргіштер, кенелер, бактериялар т.б.) жне аурудан орау шін, сонымен атар даылдарды суін жылдамдату, дндерді жетілуін тездету, астыты німділігін арттыру жне баса да арнайы масатта олданылатын трлі дрежедегі уыттылыы бар синтетикалы, химиялы заттектерді айтамыз.

Пестицидтерді тірі организмдерді жоятын (биологиялы белсенділігі) абілеті бар. Олар белгілі бір тірі организмні тіршілігін жоюмен атар, жылыанды жануарлар мен адамдара да сер етуі ммкін. Біра тіршілігін заымдау жаынан р организмге ртрлі сер етеді, яни олар тадамалы сер ету арасында белгілі бір организмді заымдаса, ал баса организмге зиян келтірмеуі ммкін.

Пестицидтермен ауымды айматар деледі, бдан аздаан пестицидтерді са блшектері ауаны аымымен атмосфераны жоары абаттарына барып, за саталып, кейін жабыр не ар арылы айта тседі. Гигиеналы жаынан е олайлы пестицидтерге масаты бойынша олданыланнан кейін, трлі сырты орта факторларыны серінен зиянсыз заттектерге ыдырап кететін пестицидтерді жатызады. Пестицидтерді халы денсаулыына олайсыз сері 1) жіті жне 2) созылмалы уланулар трінде байалуы ммкін.

Жіті улану – препаратты салыстырмалы лкен дозасыны ыса уаытта тсуінен, ал созылмалы улану - организмге пестицидті аз млшеріні за уаыт тсуінен, кбінесе пестицидтерді олдану ережелерін жне пестицидтермен делген німдерді пайдалану ережелерін орындамаанда туындайды.

Созылмалы улану адам организміне за уаыт шектік бадарлы концентрациядан (ШБК-допустимая ориентировочная концентрация -ДОК) азантай асатын дозада тсуінен туындайды. Пестицидтермен улануа сонымен бірге эмбриотоксикалы, гонадотропты, мутагенді жне тератогенді, аллергенді, бластомогенді, канцерогенді серлерімен байалатын жанама жне кейінірек, уаыт те байалатын салдары туындауы ммкін.

Пестицидтер табиаты, химиялы рылымына арай тмендегіше блінеді: хлорорганикалы, фосфорорганикалы, карбамин, тио- жне дитиокарбамин ышылдарыны туындылары

Хлорорганикалы пестицидтерге: гексахлорциклогексан (ГХЦГ), гептахлор, кельтан, полихлорпинен, хлортен, пертан, метоксихлор, эфирсульфонат. Олар орташа жне жоары уыттылыымен, айын кумулятивті асиеттерімен, лактация кезінде стпен бліну абілетімен жне сырты ортада тратылыымен сипатталады. рамы жаынан майлара сас боландытан, организмге тскенде майлы тіндерде жиналады.Токсикологиялы асиеттері бойынша хлорорганикалы пестицидтер политропты уа жатады. Организмге тскеннен кейін орталы жйке, эндокринді жне жрек-антамырлар жйелерін жне паренхиматозды азаларды (бауыр, бйрек) заымдайды. ХО организмге асазан-ішек жолдары арылы тскенде лосу, су, ішті жоары блігінде ауру сезімі байалады. Осылармен бірге жалпы лсіздік, бас айналу, бас ауруы, озу процесіні артуы, йыны ашуы дамиды. Улануды ауыр трінде ая-олды дірілдеуі, тартылуы, жансыздануы, ентікпе, тері беттері мен сілемейлі абаттарды кгеруі байалады. Жіті улану кезінде негізгі симптоматика жйке жйесіне, ал созылмалы улануда паренхиматозды азалара (бауыр, бйрек) атысты дамиды.

Фосфорорганикалы осылыстар.Пестицидтерді баса топтарымен салыстыранда ФО кеінен олданады. ФО тобына рамында фосфор ышылыны эфирі бар, трлі химиялы рылымдаы заттектер жатады. Олар: октаметил, метафос, метилмеркаптофос, фосфамид, карбофос, хлорофос, шхлорметафос-3 жне т.б.

Ауыл-шаруашылыында фосфорорганикалы пестицидтерді кеінен олдануа - оларды инсектицидті тиімділігіні жоары болуы мен оршаан ортада салыстырмалы трде тезірек ыдырауы негіз болан. Фосфорорганикалы пестицидтерді негізгі ерекшелігі –уыттылыы тмен, кейбір жадайда ыдырау барысында уытты асиеті бар заттектер млдем тзілмейді.

Организмдегі сер ету механизмі холинэстеразаны белсенділігін тежеумен сипатталады. Сонымен бірге каталазаны белсенділігі згереді, ан сарысу белоктарындаы кейбір аминышылдарыны азаюы, анны белокты фракциясыны жне баса да биохимиялы крсеткіштерді згеруі ммкін. ФО асорыту жолдары арылы тскенде алашында су, ішіні ауруы, іш ту сияты клиникалы белгілер дамуы ммкін. Сосын кзден жасты ауы жне орталы жйке жйесіні заымдану белгілері (рей, орыныш сезімі, мазасызды, басты айналуы т.б.) дамиды. Орташа ауырлытаы улану белгілері жрісті згеруімен, ол мен басты дірілдеуімен, кеістікте бадарлау абілетіні тмендеуімен сипатталады. Улануды ауыр трінде кру ткірлігі тмендейді, арашытар тартылады, рысулар пайда болады, коллапс, кома дамуы ммкін.

Карбамин, тио- жне дитиокарбамин ышылдарыны туындылары (карбаматтар) ауыл шаруышылыында кеінен олданылады. Осы топа дикрезил, севин, бетанал, карбин, ронит, тиллам, эптам ялан, цирам, поликарбацин, цинеб жатады. Карбаматтарды сер ету спектрі ке, инсектицидті белсенділігі жоары жне сырты ортада тратылыы орташа. Осымен атар карбаматтарды организмге олайсыз сері де бар. Мысалы, цинебті канцерогенді жне мутагенді асиеті, севинні тератогенді асиеті, кейбір карбаматтарды рпа жаырту ызметіне олайсыз сері жне метгемоглобинтзуші сері.

Севин мен баса да карбаматтарды уытты сер ету мезанизмі холинэстераза мен баса да тіршілікке ажетті ферменттер жйесін тежеуге баытталан.

Сынапорганикалы осылыстар.Гранозан мен меркуранды днді дрілеу шін олданады. Сынапорганикалы осылыстарды уыттылыы те жоары, сырты ортада тратылыы жоары, азы-тлікте за саталады, кумулятивтік асиеті айын. Осы аталан препараттарды жоары уыттылыына байланысты олар тек ана тым ретінде олданылатын даылды дрілеу шін олданылады. Дріленген даылды таамды масатта олдануа млдем тиым салынады.

Пестицидтермен улануды алдын алу шаралары

- Сырты ортада те траты жне айын кумуляциялану асиеті бар пестицидтерді алды млшерімен ластанан азы-тлікті ттынуа тиым салу.

- Азы-тлікте пестицидті сер етпейтін алды млшері рсат етіледі.

- Ауыл шаруашылыында німні жеуге жарамды блігі пісіп жетілгенге дейін пестицидті алдыынан толы арылуын амтамасыз ету шін жартылай ыдырау кезеі ыса болатын пестицидтерді олдану керек.

- Пестицидтерге арналып олданан тарада азы-тлікті, суды, малды жемін сатауа млдем рсат етілмейді.

- німдегі пестицидті алды млшерін адаалау жне оларды бекітілген максималды шектік дегейден (МШД-МДУ) асуын болдыртпау.

- Е негізгі алдын алу жолы- пестицидтерді тиімді зерттеу. Азы-тлікті рамындаы пестицидті максималды шектік дегейі (МШД –МДУ-максимально допустимый уровень) мен шектік бадарлы концентрациясына (ШБК-ДОК-допустимая ориентировочная концентрация) санитариялы сараптама жргізу.