АЙНАЛЫМЫН РЕТТЕУДЕГІ ЫТЫ ЖАТТАР

Гендік модификацияланан азы-тлік дегеніміз - гендік инженерия дістерін олдану арылы сімдіктер мен баша німдері, ауыл-шаруашылыындаы даылдарды сорттылыын, тзімділігін жасарту масатында згертілген азы-тліктерді айтады. Мысалы олар днді-даылдар: соя, жгері, рапс, бидай, кріш; жемістер: картоп, ызылша, ызана, асаба т.б. Гендік трлендіру масаты: німді зиянкестер мен вирустар серінен сатап, кез-келген німді олдану мен сатау барысындаы трлі факторлара азыты тзімділігін жоарылатып, сонымен атар таамды ндылыын арттыру шін азытара осы асиетке ие арнайы даылды гені енгізіледі. лемде жыл сайын миллиондаан адамдар аштытан кз жмады, сондытан елді азы-тлік ауіпсіздігін амтамасыздауда осы гендік модификацияланан азытарды да алар орны бар. 1994 жылы АШ-та сатауа аса траты ызана жасалды. Бл алашы гендік модификацияланан нім. Гендік модификацияланан ауыл-шаруашылы даылдарыны ерекшелігі:

- Вирус, саыраулаа, зиянкестерге,пестицидке траты;

-олайсыз климат жадайына тзімді;

-Агротехникалы асиеті-німділігі жоары;

-Таамды ндылыы жоары, за саталатын, тауарлы трі демі нім алуа ммкіндік береді.

ГМ сімдіктерді алу шін кп кезеді гендік технология рдісі олданылады, белгілі бір ызмет атаратын арнайы генді бліп алу, генді сатау, жаа организмге генді тасымалдау, енгізу, клеткаларды генді енгізуден кейінгі абылдап, былуы, ген ондырылан клеткадаы згерісті молекулярлы-биологиялы дістермен растау, белгілі баытта ызмет атарушы генді баылау, трансформацияланан клеткалардан ГМ сімдікті алыптасуы т.б. Бізге ажетті асиет беретін німні дрыс сіп-алыптасуы осы биотехнологияны соы сатысымен аяталады. Бл рдісті барлыы дерлік лемдік жне отанды клеткалы дегейдегі жргізілген гендік инженерияны соы ылыми жетістіктеріні нтижесіне сйене отырып ол жеткізіледі. Гендік инженерия дістерін олдануымен тышандар, егеуйрытар, сиырлар, ойлар ндірілген. Мысалы, Жаа Зеландияда стінде кп млшерде казеин белогы бар ГМ сиырларды ндірген. Ол ірімшік ндірісінде німні сапасын арттыру шін олданылады (ДД, 2005).

Гендік трленген азыты ингредиенттері басада кптеген азы-тліктерді ндірісінде олданылады. Мысалы, жгеріні - кондитерлік, нан-тоаш жне алкогольсіз сусындарды рамына, ал сояны- рафинадталан май, маргарин, майонез, макарон, пісірілген шжытар мен мал жеміне осады. Тама нерксібінде соядан эмульгаторлар, тратандырыштар, оюландырыштар жасайды. Сондытан жеміс-ккністен баса, мал шаруашылыындаы малды асылдандыру шін еттілеу келетін, яни тез бордаыланатын малдар, жн беретін, стті жануарларды гені селекция дісімен жиі олданылып жатады.

Гендік модификацияланан азы-тліктер лемні 29 мемлекеттерінде, соны ішінде АШ, Бразилия, Аргентина, Канада, ытайда кп млшерде ндіріп, осы мемлекеттерде гендік модификацияланан азы-тліктер жиі олданылады. Ресейге 1999 жылы рамында трансгені бар жгері, соя, картоп келінген, зерттеу кезінде бл німдерді химиялы рамы ерекшеленбеген. Кптеген дамушы елдерде оны ауіпсіздігі мен халы ттынуында тмен нарыта боландытан, денсаулыа зияндылыы жнінде кп толанбайды. азіргі тада АШ, ытай гендік модифицирленген німдерді ттынуды птаса, ал кейбір Еуропа, Ресей т.б. мелекеттер ауіпсіздігіне кмнмен арап, ГМ елге енгізуге арсылы білдіруде.

азір лем бойынша 2010 жылы AGBIOS мліметі бойынша азы-тліктер мен жемдерді нерксіптік ндіретін агрономиялы асиеттері жасартылан, зиянкестер мен вирус, бактериялара траты 213 ГМ сімдіктер линиясы тіркеліп, рсат алан. Сонымен атар, ГМО олданылып, ндірілген 54 шикізаттар мен 128-ден аса азы-тліктер тізімі айаталып, бекітілген.

Бізге азастана гендік модификацияланан азы-тліктер барлы мемлекеттерден келуі ммкін. азіргі кезде Казастанда гендік модификацияланан азы-тліктерді тіркейтін йым жне рамында згертілген генді анытайтын, сараптап-саралайтын арнайы жабдыталан зертханалы ммкіндігі бар мекеме болмай отыр.

азастанда РММ «Биология жне биотехнология институты» (Алматы), Биотехнологияны лтты Орталыы (Астана) гендік модификацияланан азы-тліктерді ндірумен айналысады. Таамтану академиясында азы-тліктерді сапасы мен ауіпсіздігін баылау зертханасында азы тліктерде ГМО млшерін ПТР дісімен мониторингті анытау зерттеулері жргізіледі.