Шыындарды мні , рылым жне жіктелуі

р фирманы негізгі масаты пайданы кп млшерде табу болып табылады.Кез келген жадайда фирманы осы стратегиялы масаты фирманы шыаран німіне сраныс жне ндіріс шыындарымен шектеледі.Сондытан,фирма тауарды ндіру туралы шешімді,брыны шыындарды талдау негізінде абылдайды.

Сонымен,ндіріс шыындары деп німді ткізду жне ндірісті йымдастыру мен байланысты фирманы материалды жне ашалай шыындарын айтамыз.

ндіріс шыындарын жіктеуді р трлі варианттары (баса трлері) бар. Сондытан, е алдымен шыындарды мына трлеріне тоталайы – олар бухгалтерлік жне экономикалы шыындар.

Бухгалтерлік шыындар німні белгілі млшерін ндіру шін жмсалан ндіріс факторларыны шыындары.Ксіпорынны шыындары бухгалтерлік жіне статистикалы есеп беруде (отчет) зіндік н формасында крініс алады.

німні зіндік ны,ксіпорынны німді ндіру мен ткізуге жмсалан шыындарыны ашалай крінісі.зіндік н, німді ндіріп ,ткізуді ,ксіпорындара аншаа тсетіндігін крсетеді.зіндік на німге ауыстырылан брыны ебекті шыыны (негізгі орларды амортизациясы , шикізатты , материалды , отынны жне баса да материалды ресурстарды ны) жне ксіпорын ызметкерлеріні , жмысшыларыны ебегіне аы тлеу шыындары (жалаы) кіреді.

ндірістік шыындарды экономикалы трыдан ыну шектеулі ресурстарды альтернативті пайдалану ммкіншіліктерге негізделеді.

Кез келген ресурстарды экономикалы шыындары альтернативті шыындар болып табылады. Альтернативті шыындар - ресурстарды пайдалануды ммкін болатын альтернативті дістеріні е тиімдісін олдананда алуа болатын аша сомасы.Альтернативті шыындар айын (сырты) (явные) жне айын емес (ішкі) (неявные) шыындар формасында болады.Айын шыындара аралы німдерді жне ндіріс факторларыны меншік иелеріне тленетін аша тлемдері жатады.Айын емес шыындар ндіріс иелеріні меншігіндегі ремсурстарды пайдаланумен байланысты шыындар .

Бухгалтерлік шыындарды экономикалы шыындардан айырмашылыы бухгалтерлік шыындара ндіріс иелеріндегі ндіріс факторларыны альтернативті ныы кірмейді.Бухгалтерлік шыындара тек айын (явные) шыындар ана жатады.

Бухгалтерлік жне экономикалы шыындарды траты ,згермелі , жалпы , орташа жне шекті шыындармен толытыру керек.

Траты шыындар (FC) – ол ндірілген ніні клеміне байланысты емес немесе ксіпорын нім шыармаан жадайда да орын алатын шыындар.Траты шыындарды келесі графиктен круге болады:

С TC

Траты шыындара жататындара жататындар: облигациялы займ бойынша міндеттемелерді тлеу ,аренддалы тлемдер ,ндіріс рал – жабдытарыны жне рылыстарды амортизациясы ,сатандыру жарналарды тлеу , ксіпорын басшыларыны жалаылары жне т.б.

згермелі шыындар (VC)- шыарылан нмдерді клемімен тікелей байланысты шыындар.Оан жататындар: шикізата , материала ,жалаыа , отына жне т.б. жмсалан шыындар.

Траты жне згермелі шыындарды арасында мынадай айырмашылытар бар : траты шыындар нім шыарылмасада тленуі керек, ал згермелі шыындарды клемі ндіріс клеміне арай згеріп отырады.

Жалпы шыындар (ТС) - траты жне згермелі шыындарды сомасы болып табылады немесе ндірісті йымдастыруа жне ндіріс факторларына жмсалан фирманы жиынты шыындары .

Бл жерде мына жадайдаы ескеру керек.Шыындарды кпшілігі бір жадайда траты болса баса жадайда згермелі болуы ммкін .Шыындары траты немесе згермелі трлеріне жатызу фирманы рекет ететін кезеіне байланысты болады.ыста мерзім кезеінде фирма пайданы сіру масатында згермелі ндіріс шыындарын згерту арылы шыындарды е аз млшерін амтамасыз етуге ынталы болады . за мерзім кезенде фирма ндірістегі барлы ресурстарды , сондай-а ндіріс уатын да згертеді .Сол себептен шыындарды барлыы згермелі болады .

Пайдаланудаы ресурстарды саныны , сондай –а ксіпорындарды клеміні суі бір уаыта дейін жалпы шыындарды азайтады.Біра бір мезгілден бастап ндіріс тиімділігі минимум дегейіне жетеді ,осы уаыттан бастап жалпы шыындар се бастайды.Бл жадайда фирма ндірііс шыындарын азайту шін ндірісті лайтуды немесе ндіріске осымша згермелі факторларды осу туралы шешім абылдайды.

Ксіпкерді жалпы ндіріс шыындармен атар німні бір единицасыны (дана) шыындары, яни орташа шыындары ызытырады.Орташа шыындар (ATC) – шыарылан німні бір единицасына шаандаы жалпы шыындар.Ол мына формуламен, орташа ндіріс шыындары ндірілген німні жалпы шыындара атынасы арылы есептелінеді :

ATC=

Орташа ндірііс шыындары орташа траты шыын дар (AFC) жне орташа ауыспалы шыындар (AVC) мен айын далады.

AFC = ; AVC = ;

AFC,AVC,ATC исы сызытары келесі графикте крсетілген :

ATC

AVC

AFC

O Q

2-сурет

Графикте крсетілгендей (2-сурет) орташа шыындар (АТС) басында жоары дегейде болса, кейін ндіріс клемі лайан сайын, ндіріс шыындары тмендеп минимума (М) дейін жетеді. Одан кейін ндіріс клемі скен сайын ндіріс тиімділігі тмендеп отырады,яни айтарым кему заы рекет ете бастайды. Осы заны рекетіні салдарынан исы сызыы рге арай жылжып, рбір осымша ауыспалы ресурстар ндіріс клемін аз млшерге ауысып отырады. Сол себептен, бл жадайда фирма ндірісті ай клемінде осыиша шыындар е аз болатындыын анытан алуы ажет. Ол шін тек орташа шыындарды ана емес, сондай-а шектік шыындарды да ескеру керек.

Шектік шыындар (МС)- осымша німді ндіру шін жмсалатын ажетті осымша шыындар.

Шекті шыындарды анытаанда тек ауыспалы шыындар ана ескеріледі, траты шыындар осымша німді ндіруге ыпал етпейді, сондытан ол ескерілмейді. Шекті шыынды анытау ксіпкер шін те маызды мселе болып табылады, себебі, нім клеміні суі шыынны ай клемімен байланысты екендігін жне ндірісті лайтуды, ндірісті ай клемінде тотату керектігін ммкін болады. Яни, кспкер рбір, осымша ндірілген нім зірше осымша кірісті сіргенге дейін ндірісті лайтады. Сондытан шекті шыындар, шекті кірістен тмен болана дейін фирма ндірісті лайта алады.

Трансакциялы шыындар – бл фирманы информацияны жинауа, келіссз жргізуге жне т.б. кеткен шыындары. Трансакциялы шыындарды басты ерекшелігі, оны тікелей ндіріспроцесіне атысы жотыы. Бгінгі фирмалар бл шыынсыз жмыс істей алмайды.