Жалаыны мні, оны негізгі формалары

Меншік иелері арасында ндіріс факторларынан алынатын табыстарды блу маызды леуметтік-экономикалы мселе. Мндай факторлара ебек, капитал, жер жатады. Осы факторлара сйкесжеке шаруашылы субьектілері шеберінде табыстарды негізгі формалары: жалаы, пайда, процент жне жер рентасы алыптасан.

ай экономикалы жйе болмасын табыстарды кпшілігі жалаы формасында болады.

азіргі экономикалы ылымда жалаыны мні туралы р трлі кзарастар айтылып жр. Батыс экономикалы ылымыны кілдері жалаыны ебекті баасы ретінде арастырады. Мысалы, Макконелл мен Брюді пікірінше «жалаы немесе жалаыны ставкасы- ол ебекті пайдалананы шін тленетін баа». Баса концепция бойынша (К.Маркс), жалаы жмыс кшіні баасымен ныны згерген формасы ретінде аныталады. Жалаыны негізін тауар жмыс кшіні ны райды. Жалаыны жмыс кшіні ныны тірегіндегі озалысы, жмыс кшіне деген сраныс пен сыныс задары арылы реттеліп отырылады.

Ашамен бейнеленген жмыс кшіні ны- жмыс кшіні баасы болып табылады. Жмыс кшіні баасы ртрлі факторларды ыпалымен оны нынан ауыти алады. Бл тенденция жмыс кшіні тауар ретіндегі спецификалы асиеттерімен байланысты болады. Ол дайы ндіріс процесінде жмыс кшіні нына баса тауарлара араанда жмысшы мен оны жанясыны ажетті тіршілік заттарыны ны кіретіндігін білдіреді. Бл ерекше товарды таы бір спецификалы асиеті, оны баасыны ерекшеліктерінен байланысты. Сраныс пен сыныс ыпалымен тауарларды баасы, оны ныны тірегінде ауытып отырады. Бл былысты жоарыда крсеткеніміздей жмыс кшіне де атыс бар, оны номиналды жне наты жалаыны дрежесінен круге болады.

Номиналды жалаы деп жмысшы зіні ебегі шін алатын ашалай табысы. Жмысшы номиналды жалаысына зіне жне жанясына ажетті азы- тлік німдерін, киім-кешек жне баса да тауарларды сатып алуа, коммуналды жне т.б. тлемдерді тлеуге тиіс. Сондай-а, ол белгілі бір млшерде салы тлеуге тиіс. Мны зі жмысшыны зін жне з жанясын асырауа жмсайтын ашаны сомасын елеулі трде кемітеді. Номиналды жалаыдан наты жалаыны айыра білі керек. Наты жалаы дегеніміз бааны белгілі бір дрежесі кезінде, номиналды жалаыдан салытар мен баса да тлемдер алынып тасталаннан кейін, жмысшыны зіні номиналды жалаысына сатып алатын ттыну ндарыны млшері болып табылады.

Наты жалаы, е алдымен номиналды жалаыны млшерімен аныталады. Наты жалаыны млшеріне ттыну заттарды баасы, птер аы, коммуналды ызмет, оамды клік жне ызметті баса да трлеріне белгіленген тарифтер ыпал етеді. Бл факторлар наты жалаыны тмендетеді.

Жалаыны негізгі формаларына- мерзімді жне кесімді трлері жатады.

Мерзімді жалаы істелінген жмыс уаытыны млшеріне жне ызметкерлер мен жмысшылар мамандыына байланысты тленеді.

Кесімді жалаы ндірілген нім санына жне сапасына байланысты тленетін аы. Ол ебек тімділігін арттыруа, жмысшыны тікелей ынталандырады, ркімні орындаан жмысына длме-дл есеп жргізуге ммкінідк береді. Біра азіргі уаытта ндіріс технологиясыны ерекшелікткріне байланысты кп жадайда жалаыны мерзімді формасы олданылады.

азіргі кезде жмысшыны творчестволы абілетін дамытуына, ебек німділігіні сін ынталандыруа баытталган жалаыны р трлі формалары олданылады. Мселен, кесімді аы тлеу тріне: тура кесімді жалаы, кесімді-прогрессивтік жалаы, кесімді сыйлы жалаы. Кесімді жалаыны таы бір трі- аккордты жалаы жйесі. Бл жйеде жалаы жмысшылара ндірісті е соы нтижесіне байланысты тленеді. Сонымен атар, жай мерзімді жне мерзімді-сыйлы жалаы жйесі де пайдаланылады.

Жмысшыны жалаыны млшері мен дегейіне: лтты ресурстар жадайы, жмысшы кшіне деген сраныс пен сынысты араатынасы жне елді экономикасыны жадайы елеулі сер етеді. Жалаыны дегейіне ыпал ететін факторларды ішінен бірінші атара жмысшы кшіне деген сраныс пен сыныс шыады. Атап айтанда, сраныс пен сыныс ебек німділігіндегі згерістерді бейнелейді. Ебек німділігі нерлым жоары болса, жмыс кшіне деген сраныста сорлым жоары болады жне жалаыны орташа дегейі де жоары болады.