Макроталдауды екрекшеліктері. лтты экономика-жйе ретінде.

Макроэкономика-бл лтты экономиканы жалпы баытын жне даму задылытарын зерттейтін экономикалы теорияны блімі. Макроэкономиканы дегейінде зерттелетін негізгі проблемалар:

-лтты табысты жне лтты німні рылымы мен клемін анытау;

-лтты экономика шеберінде жмысбастылыты реттейтін факторларды аныытау;

-инфляцияны анытау;

-экономикалы суді факторлары мен механизмін зерттеу;

-экономикада коньюктуралы згерістер мен циклды тербелістерді себептерін арастыру;

-лтты экономиканы сырты экономикалы байланыстарын зерттеу;

-мемлекеттімакроэкономикалы саясатын жзеге асыру формаларын, мазмнын жне масаттарын теория жаынан длелдеу.

Макроэкономика жйе ретінде оамды ндірісті йымдастыруды ш негізгі дегейі – жмыс орныны, фирманы, лтты шаруашылыты араатынастарыны нтижесі болып табылады. Бл жйені р элементі ерекше ызметтер атарады.

Мемлекет дегейінде леуметтік- экономикалы даму задылытары, жаа былыстар мен даму баыттары айындалады. Сонан со олар барлы субьектілерді шаруашылы іс-рекетінде ескеріледі. Фирма дегейінде экономикалы задылытар практика жзінде жзеге асырылады. Сондай-а, егер фирманы рекетін сипаттайтын басты экономикалы крсеткіштер:пайда, шыындар болса, макродегейдегі экономикалы процестер жалпы лтты нім, лтты табыс, оамды ндірісті тиімділігі жне т.б. категориялар арылы крініс алады.

Макроэкономикалы талдауды масаты- дайы ндіріс процесін обьективті бейнелейтін крсеткіштерді пайдалану арылы елді леуметтік-экономикалы дамуындаы алыптасан жадайларды анытау болып табылады.

Ресурстар, жмыс бастылы, ндіріс дамуыны динамикасын жне оны экономикалы тиімділігі, халыты табыстары туралы наты жадайды білу шаруашылы субьектілерді экономикалы баытын анытауа кмектеседі. Мемлекет дегейіндегі экономиканы нтижесі елді р азаматына атысты. Елдегі леуметтік-экономикалы жадайлар туралы р азамат, жмыс істейтін де, жмыс істемейтін де хабардар болулары ажет.

Макроэкономикалы талдауды масатына жету шін келесі талаптар:

1. Макроэкономикалы процестерді негізгі динамикасын обьективті крсететін статистикалы мліметтер ажет;

2. Елді халы шаруашылыына тарихи трыдан талдау жасау ажет;

3. Экономикалы жйені потенциалын обьективті баалаусыз, мемлекетті экономикаа араласуы ауіпті екендігін мойындау ажет;

4. Макроэкономикалы теория наты бір елді эконмикасын обьективті зерттеу негізінде рылады жне бл зерттеуді нтижесін баса елдар абайлап олданулары ажет.

 

Макроэкономикалы талдау батыс елдерді нарыты экономикасында ткен асырды 30-шы жылдары жне КСРО жоспарлы директивалы шаруашылы моделіні рылу барысында пайда болады.

30-шы жылдардаы дние жзілік экономикалы дадаарыс нарыты экономикаа мемлекетті араласуын ажет етті. Мемлекетті нарыты экономикаа араласуыны обьективті ажеттілігін е бірінші болып Д.М.Кейнс ылыми трыдан длелдеді. Д.М.Кейнске дейінгі де экономисттер экономикадаы лтты ндірісті клеміне, жмыспен амту дегейіне, инфляцияа жне т.б. макроэкономикалы мселелерге кп кіл блген. Біра, оларды ешайсысы осы мселелерді бірттас макроэкономика жйесі ретінде арастырмады. Д.М.Кейнс экономикалы теорияны макроэкономикалы бліміні негізін алаушысы болып табылады. Д.М.Кейнс елдегі оамды ндірісті маызды задылытарын зерттеу негізінде, олара мемлекетті араласуы арылы экономикадаы келесіз былыстарды жою жолдарын айындауа рекет жасады.

Д.М.Кейнсті зерттеу таырыбы бір-біріне зара тулді мынадай халы шаруашылы крсеткіштері: лтты табыс жне аша аражатын салу, ор жинау жне ттыну, инвестиция жне жмысбастылы, айналыстаы ашаны массасы, баа дегейі, жалаы, пайда жне процент, т.б.

 

Кейнс шекті пайдалылыты теоретиктері сияты айырбасты дайы ндіріс процесіні шешуші фазасы ретінде санады. Сол себептен, оны пікірінше мемлекеттік реттеуді негізгі ызметтеріні бірі ретінде сраныса ыпал ету арылы нарыты экономикадаы дарыс жадайын болдырмау немесе бседету ммкін болды.

Біра, екінші дниежзілік соыстан кейін жадай згерді: ылыми-техникалы революцияны даму нтижесінде ылыми-техникалы стратегияны жне оны жзге асыру механизмін алыптастыруда, ылыми-зерттеу жмыстары аржыландыруда, леуметтік сфераны дамытуда жне т.б. мемлекетті рлі сті.

азіргі кездегі мемлекет тек айырбас сферасына ана емес, дайы ндірісті баса да фазаларына, соны ішінде е алдымен экономикалы суді арынына, факторларына жне тиімділігіне араласа алады.

Макроэкономиканы басты міндеті лтты экономиканы зерттеу.

Макроэкономикалы модельді талдау лтты экономиканы сол кездегі жадайына байланысты болады. азіргі кезде кез келген мемлекеттерді лтты экономикасы бір-біріне байланысты крделі шаруашылы жйе болып табылады. Бл жйеде адамны орны ерекше, ол экономикада бір жаынан ызметтер мен німдерді ндіруші болса, екінші жаынан игіліктерді ттынушы болады.

лтты экономиканы екінші блімін табии байлытар, яни, сол елді территориясындаы барлы табии ресурстар райды.

лтты экономиканы шінші блімін капитал райды. Капитал бір жаынан ндіріс факторлары ретінде, екінші жаынан аша ралы ретінде экономикада крініс алады.

Кез келген лтты экономика жйесі халы шаруашылыыны салаларыны жиынтыынан трады.

 

Кейнсті зерттеу таырыбы бір-біріне зара туелді мынандай шаруашылы крсеткіштері:лттытабыс жне аша аражатын салу, ор жинау жне ттыну; инвестиция жне жмыс бастылы, айналыстаы ашаларды массасы, баа дегейі, жалаы, пайда жне процент жне т.б.

Кейнс шекті пайдалылыты теоретиктері сиияты айырбасты дайы ндіріс процесіні шешуі фазасы ретінде санады. Сол себептен, оны пікірінше мемлекеттік реттеуді негізгі ызметтеріні бірі ретінде сраныса ыпал ету арылы нарыты экономикада дадарыс жадайын болдырмау немесе бседету ммкін болды. АШ-а жне Англияа соыса дейінгі кезеде айырбас мемлекеттік реттеуді басты сферасы ретінде те маызды болды.

Біра, екінші дние жзілік соыстан кейін жадай згерді: ылыми-техникалы революцияны даму нтижесінде ылыми-техникалы стратегияны жне оны жзеге асыру механизмін алыптастыруда, ылыми-зерттеу жмыстарды аржыландыруда, леуметтік сфераны дамытуда жне т,.б. мемлекетті рлі сті.

азіргі кезедегі мемлекет тек айырбас сферасына ана емес, рдайы ндірісті баса да фазаларына, соны ішінде е алдымен экономикалы суді арынына факторларына жне тиімділігіне араласа алады.

Макроэконормикалы модельді тадау лтты экономиканы сол кезедегі жадайына байланыстьы болады. азіргі кезде кез келген менмлекеттерді лтты экономикасы бір-біріне байланысты крделі шаруашылы жйе болып табылады. Бл жйеде адамны орны ерекше, ол экономикада бір жаынан ызметтер мен німдерді ндіруші болса, екінші жаынан игіліктерді ттынушы болады.

лтты экономиканы екінші блімін табии байлытар, яни, сол елді теорриториясындаы барлы табии ресурстар (жер, су ресурстары жне т,б) райды.

лтты экономиканы шінші блімін капитал райды. Капитал бір жаынан ндіріс факторлдары ретінде (ебек заттары, ебек ралдары, ттыну заттары жэне т.б), екінші жаынан аша ралы ретінде (экономиканы инвестициялауа арналан аша сомасы) экономикада крініс алады.

Кез келген лтты экономика жйесі халы шаруашылыыны салаларыны жиынтыынан трады. Экономиканы салалы рылымы екі топтан: материалды ндіріс сферасыны салалырынан жне леуметтік сферадаы салалардан рылады. Бірінші топтаы салалара: нерксіп, ауылшаруашылыы, рылыс, байланыс жне клік, сауда жне т.б жатады.

Екінші топтаы салалара: мдениет, ылым мен білім, денсаулы сатау, леуметтік орау, басару, трын й коммуналды шаруашылы жне халыа трмысты ызмет крсету сфералары жатады.

лтты экономика функционалды жне салалы жаынан ана емес, айматы немесе терриоториялы экономикалы рылымы жаынан да сипатталынады. Айматы экономика елді белгілі территориялы шоырланан барлы экономикалы обьетілерді жиынтыы болып табылады.

Айматы экономика экономикалы аудандардан трады.

азастанны экономикалы территориялы рылымы: шыыс, батыс, орталы, отстік, солтстік экономикалы аудандардан трады. азастанны экономикалы аудандары туралы мселелелерді сендер экономикалы география пнінде арастырдыдар.

лтты эеономиканы негізгі масаты елді экономикасын дамыту негізінде оамыны барлы мшелеріне олайлы мір срулеріне жадай жасау. Бл масата жету шін ылым мен техниканы дамытуды, шектеулі экономикалы ресурстарды тиімді пайдалануды, жмыссыздыпен инфляцияны тежеуді, леуметтік міндеттерді комплексті шешу туралы траты жмыстар істелінуі ажет.

Нарыты экономика жадайында микроэкономикалы масаттар негізгі екі талаптара сйкес келуі керек. Біріншіден бл масаттар лшемді жне наты болуы керек.(Мысалы, жеке адамдарды табыстарын айта блу, ораныса аржыны сіру жне т.б).

Микроэкономикалы масаттара жету шін жне жалпы экономикалы саясатты жзеге асыру шін мемлекетте тісті ралдар болуы керек. Олара сол елді бюджеттік, салы , несие аша жне валюта жйесі жатады. Осы инструменттер арылы мемлекетті наты экономикалы саясаты жзеге асырылады. Осындай саясатты екі трін: монетарлы жне фискалды саясатын атап туге болады. Біріншісі оам, экономикалы масатына валюта жне аша-несие жйесін реттеу арылы асыруды кздейді. Макроэкономикалы саясаттын негізгі міндеті нары экономикасыны тиімділігін арттыру жне леуметтік баытта жмыс істеуді амтамасыз ету. Мемлекетті макроэкономикалы саясаты осы міндеттерді шешу барысында келесі негізгі масаттарды кздейді:

- экономикалы суді тратылыын жне тиімділігін;

- толы жмысбастылыты;

- баыны жалпы дегейіні траты болуын;

- леуметтік ділеттілікті;

- елді сауда жне тлем балансыны тратылыын амтамасыз етуді.

Экономикалы саясатты тпкі масаты адам басына шаандаы оамды німні су арынын кбейту болып табылады.

§ 2.оамды ндірісті нтижесі жне оларды жалпы лтты