Экономикалы су: мні,типі жне факторлары
Экономикалы су деп белгілі уаыт аралыындаы ызмет крсету мен тауарлар клемін артуын айтамыз. Удайы ндіріс процесінде экономикалы су басты орын алады. Себебі, біріншіден, экономикалы су мір сру дегейін жне ажеттілітерді анааттандыру дрежесін , елді экономикалы даму дегейін, екіншіден, экономикалы су мемлекетті дние жзіндегі елдерді арасындаы орны жне оны дние жзілік экономикалы жне саяси процестерге ыпал ете алу ммкіндігін, шіншіден , экономикалы су елді даму болашаын айындайды.
Экономикалы суді шарттары мен нтижесін айыра білу керек. Экономикалы суді шарттарына: оамны материалды техникалы базасыны жадайы, жоары дрежелі (сапалы) жмыс кші, ылыми техникалы прогресс жне ндіріс рал-жабдытарды немі жаарып отырылуы, ндіріс рылымыны йлесімділігі, инфрарылымны дамуы, ксіпорындарды экономикалы дербестілігі, нарыты дамуы жатады.
Экономикалы суді нтижелілігі трындарды мір сру дегейінен жне ажеттіліктерді анааттандыру дрежесінен, лтты табыс жне жалпы лтты німні су арынынан, ебек німділігіні дрежесінен крінеді.
Экономикалы суді негізгі крсеткіштеріне жататындар:
-оамны экономикалы потенциалы;
-елді экономикалы кш-уаты;
-мемлекетті экономикалы даму дегейі;
оамны экономикалы потенциалына табии , ндірістік,аржы,ебек ресурстар жиынтыы жатады .
Елді экономикалы кш-уаты оамда наты жасалан материалды игіліктермен сипатталады. Елді экономикалы кш-уатыны негізгі крсеткіші ндірілген жалпы лтты нім мен лтты табысты клемі болып табылады.
Мемлекетті экономикалы даму дегейін жан басына шаандаы ндірілген материалды игіліктер, сіресе лтты табысты клемі айындайды. Мысалы, соы уаытта ытай Хлы республикасыны экономикасыны су арыны бойынша АШ-пен салыстыранда-3-4 есе жоары. Біра, ытай Халы республикасы адам басына шаандаы ндірілген нім бойынша Азия мен Африканы дамушы елдері атарына кіреді.
Экономикалы суді сипаттау шін, жалпы лтты німні номиналды крсеткіші емес, наты крсеткіші пайдаланылады.
Мысалы, 2003жылы 1000тегені німі ндірілді делік, ал 2004 жылы сол німні баасы 2000тегеге дейін жететін болса, онда ол наты экономиалы суді емес,жалпы лтты німні номиналды суін крсетеді.
Экономикалы суді даму арыны ткен кеземен салыстырмалы негізде абсолютті млшермен немесе пайызбен лшенеді. Мысалы ,егер 32004жылы наты жалпы лтты нім 5138 млрд теге млшерінде болса , ал 2003жылы 4449,8 млрд теге раса , онда Ж-ні млшеріні абсолютті суі 688,2млрд тегені , ал пайыз есебінен 13 пайызды райды. Бл экономикадаы оды згерістерді крсетеді.
Экономикалы су факторлары деп, ндірісті наты клемімен ,німні тиімділігін жне сапасыны суін айындайтын былыстар мен процестерді айтамыз.
Экономикалы су факторларына жататындар мыналар:
-шаруашылыа тартылатын табии ресурстарды сапасын жасарту ;
-ебек ресурстарыны сапсы мен санын сіру;
-негізгі капиталды клемі мен сапалы рылымын жасарту;
-ндірісті йымдастыру мен технологияны жетілдіру.
Экономикалы суді осы трт факторларын сыныс факторларына жатызуа болады. Себебі , олар ндірісті дамуына наты ммкіндік туызады, сондай-а сапалы ресурстара ол жеткізу негізінде наты німді ндіруге жадай жасайды . Сонымен атар, бл жерде мынаны ескеру ажет, сыныс факторларды блу жне сраныс факторларымен байланысты болады. Сраныс факторлары ндірілгшен німдерді тімділігіні суіне жадай жасайтыны белгілі. Ол факторлара мемлекеттік , инвестициялы жне ттыну шыындарыны суі; жаа нарыты игеру негізінде экспортты лайту жатады.
Экономикалы суге сондай-а, ресурстар мен табыстарды тиімді блу де сер етеді. дірістік потенциалды тиімді пайдалану шін ресурстарды экономикалы айналыма толы тартуды ана емес, оларды тиімді блуді де ажет етеді. Бл мселені кп жадайда мемлекет емес нары шешіп отырады. Ал экономикалы суді табыстарды блу факторына келетін болса,бл фактор тек жмысшыларды жоары жне тиімді ебекке ынталандыру негізінде ана жзеге асады.
Экономикалы суді арыны жоары немесе тмен болады. Бул жерде мынадай сра тууы ммкін: оама экономикалы суді андай арыны ажет. рине, оама экономикалы суді жоары арыны дрыс болады , себебі , оам кп нім ндіріп, алдында тран масаттарын жзеге асыруа ммкіндік алады.
Бл жерде, мынадай жадайларды ескеру ажет егер оам экономикалы суді жоары арындылыын сапасы тмен тауарларды ндіру есебінен арттырса немесе ндірілген оамды німні рылымында ттыну тауарларды лес салмаы тмен болса, онда халыты трмыс жадайы нашарлай тседі, аяында экономика лдырайды. Бл негізінде кімшіл-міршіл экономикалы жйеге тн.
Тарихта экономикалы суді 2трі белгілі:
Экстенсивті- материалды игіліктер мен ызмет крсетуді сіру,пайдаланатын ндіріс факторларыны клемін лайту негізінде амтамасыз етіледі .
Интенсивті трінде- діріс факторларын сан жаынан кбейту.
азір экономикалы суді 70-75 пайызына дірісті интенсивті факторы есебінен, ал 25-30 пайызына экстенсивті факторлар есебінен ол жеткізіледі.
Экономикалы суді модельдері кейсианды макроэкономикалы тепе-тедік теория жне неоклассикалы ндіріс теория негізінде алыптасты.
Екінші дние жзілік соыстан кейін , Кейнсті шкірттері тепе-тедік динамикасыны р трлі жадайын тсіндіре алатын жаа модельді жасауды міндет ойды. Экономикалы суді неокейнсианды моделдеріріні кілдері Р.Харрод ( Англия) жне Е.Домар (АШ).
Неокейнсианды пікірінше ,экономикалы суді айындаушы факторы инвестицияны суі болып табылады. арастырып отыран экономикалы модельде иныестициялар маызды рл атарады: бір жаынан олар лтты табысты суіне ммкіндік туызады, екінші жаынан дірісті уатын сіреді . Сонымен бірге ,табысты суі жмысбастылыты суіне ммкіндік туызады.
Экономикалы суді арыны табыстар суімен нім суі арасындаы тедікті амтамасыз етеді ,сондытан экономикалы су процесінде жиынты сраныс пен жиынты сынысты тедігіне ол жеткізеді.
Экономикалы супроблемаларына неоклассиктер де айтарлытай кіл блген. Неоклассиктер экономикалы суді талдауда мыналара суйенеді: біріншіден, німні нын жасауа дірістік факторларды брі атысады: екіншіден, німні нын жасауа р ндіріс факторы з лесін осады , шіншіден , ндіретін нім мен ресурстар арасыында да байланыстар болады.
Неокейсианды бір факторлы моделге араанда неоклассиктерді моделі кп факторлы деп аталады.
Неоклассианды моделіне дние жзіне йгілі Кобба-Дуглас ндірістік ызметі моделін келтіруге болады.
Нарыты экономиканы циклдік дамуы
Циклдік, дайы ндіріс процесіні бір алыпты жмыс істемеу крінісі. алымдарды пікірінше, циклдік, оам мен табиатты озалысыны жалпылама формасы болып табылады. Егер табиатты циклділігі бір біралыпты жне зады трде болса, оамдаы циклділік крінісі кп жадайда айшылы сипатта болады.
«Экономикалы цикл» термині бірнеше жылдар бойы экономикалы белсенділікті бірінен біріне ауысып отыратын тоырау, жандану, рлеу жне дадарыс дегейлерін крсетеді.
дайы ндіріс процессіні циклділік дамуы туралы экономикалы дебиетте р трлі кзарастар алыптасан. Осы мселені зерттеушілерді екі ылыми баыта блуге болады. Бірінші баытты кілдері циклдарды траты айталанып отыратынын мойындамаса жне циклдар экономикалы жйеге кездейсо жадайларды сер ету нтижесі деп ана есептесе, екіншілері циклді жалпы материалды дниені жне соны ішінде экономикалы дниені бастапы негізі ретінде арастырады. Оларды пікірінше, цикл немі жне траты айталанып отыратын былыс.
Дние жзі ылымда циклдік идеясы дниені бастапы негізі (первооснова мира) ретінде сонау кне ытай жне Грекия уаыттарынан бастау алады. Бірата, экономистер бл мселеге ХІХ асырды басында кіл аудара бастады. Дл сол уаытта Сисмонди, Робертус, Мальтусті ебектерінде экономикадаы дадарыс жне циклділік былыстарды зерттеулер крініс тапты.
Осы зерттеулерді пайда болуына нары жйесіндкгі 1825 жылы бірінші экономикалы дадарыс себеп болды. Сондай-а, экономикалы теория 1929-1933 ж.ж. дуние жзілік экономикалы дадарыспен байланысты макроэкономикалы процестерді зерттеуге жне экономиканы мемлекеттк реттеуді ажжетілігі ткралы тбегейлі бет брыс жасады.
немі айталанып отырылатын экономикалы дадарыстарды табиатын жне себептерін е бірінші болып К.Маркс ашып берді. Ол дадарыстарды тек табиатын ана емес, ол оларды сзсіз болатындыын длелдеп берді.
К.Маркс іліміне арама-арсы марксистік емес мектептерді кілдер басында экономикалы циклдерді задылытарын мойындамады. Кейін ХХ асырда дние жзілік экономиканы дамуына байланысты олар дайы діріс процесіні циклділігі туралы кзарастарын згертті.
Батыс экономистері (Кейнсті ыпалымен) циклділікті сойындаумен атар, циклдерді формаларын, рылымын жне себептерін тере зерттеуге тырысты. Циклділік туралы марксизмді жатаушыларды кзарастары да згеріске шырады. Енді, экономикалы теория экономикалы циклдерді табиатын жне сипатын тере зерттеуге баыт алды.
а) Экономикалы цикл жнет оны рылымы
нерксіптік немесе экономикалы циклдер теориясын зерттеуде К.Маркс едуір лес осты. Оны лсін-лсін болып, айталанып тратын дадарыстар туралы ілімі экономикалы циклділікті зерттеуді негізін райды. К.Маркс циклді фазаларына анытама берді жне р фазасына ылыми талдау жасады. Бгін сол анытамаларды барлы экономикалы мектептерді кілдері здеріні зерттеулерінде кеінен олдануда.
Бір дадарыстан екінші дадарыса дейінгі кезеді К.Маркс нерксіп циклі деп атады. Ол трт фазадан трады: дадарыс, тоыру, жандану, рлеу.
Циклді негізгі фазасы дадарыс. Даадрыс дайы ндірістегі маызды айшылытарды шиеленістіреді. Дадарыс экономиканы дамуына трткі болады, біра бндай даму тбінде жаа дадарысты алышарттарын дайындайды.
Дадарысты негізігі белгілері:
1. Сраныса араанда тауарлара деген сынысты суі салдарынан бааларды крт тмендеуі;
2. Инвестицияны, ндіріс клеміні тмендеуі;
3. Шаын жне орта ксіпорындарды жаппай банкрот болуы;
4. Жалаыны тмендеуі жне жмыссыздар саныны суі;
5. ор биржасында акцияларды баасыны жаппай тмендеуі (нды ааз биржасындаы рей (паника) тууы дадарысты алашы хабаршысы);
6. Несие жйесі дадарыса шырайды (коммерциялы жне банк несиелері азаяды, банкрота шыраан банктер кбейеді, арыз процентіні нормасы те жоары болады).
Дадарыстан кейін экономикалы циклді тоырау фазасы басталады. Тоырау – ол ндірісті лдырауы тотап, біра жандануы лі басталмаан кездегі циклді сатысы. Сатылмаан тауарлар запасы бірте-бірте ткізіле басталады. Бааны тмен лдырауы тотайды. Ескі жабдытарды жаамен ауыстыру, машина жасау жне ауыр индустрия салаларында, ал онан кейін ттыну заттарын ндіретін салалар да жандануа алышарттар жасалына басталынады.
Циклді шінші жне тртінші фазасы – жандану мен рлеу. Жандану сатысында ндіріс бірте-бірте брыны дрежесіне жетеді, тауарларды баалары да, пайда да се бастайды, жмыссызды азаяды, сауда жанданып, жандану рлеуге ауыса бастайды. рлеу сатысында ндіріс зіні е жоары дегейіне жетеді. Мнда жаа нерксіп орындары іске осылады. Сауда тез седі жне т.б. Дадарыстар енді айтып болмайтын «жаа заман» тан сияты болып крінеді. Біра на осы кезде экономиканы дадарысы айтадан болатындыы бірте-бірте байала басталады.
б) экономикалы циклдерді себептері
нерксіп (экономикалы) циклдерді затылы себептері туралы экономикалы дебиетте ртрлі тсінік береді. К.Маркс жне басалары циклді затылыын ылыми-техникалы прогреспен байланыстырады. ылыми-техникалы прогресті даму нтижесінде негізгі капиталды жааруы тездетіледі, ал ол нерксіп цикліні кезеін ысартады (10-11 жылдан ХІХ . 4-5 жыл ХХ асырдаы соыстан кейін) К.Маркс капиталистік дайы ндірісті циклділік себептерін капитализмні ішкі табиатында , яни сол ндіріс дісні негізгі айшылыы (ндірісті оамды сипаты мен оны нтижесін жеке иемдену арасындаы айшылы) арылы крініс алады деп есептеді. Осы айшылытарды сырты формаларына К.Маркс мыналады жатызды:
1. Ттыну мен ндіріс арасындаы айшылы. Нарыты экономикада капитал (кптеген факторларды ыпалымен – бсеке, жаа технология, шыындары азайту жне т.б.) шексіз лайтуа ынталы болды. Сонымен атар, ттынуда седі, лаяды, біра оны суі ндірісті дамуынан объективті жадайлара байланысты алып ояды, нтижесінде ндірілген німдерді бір блігі ттылмай алады. Тауарларды арты ндіру процесі крініс алады.
2. Жеке ксіпорын дегейінде ндірісті йымдастыру мен нары жйесіндегі реттелмейтін стихиялы процестер арасындаы айшылытар. Бл айшылыта ндірісті тез дамуы нтижесінде бара-бара арты ндіру дадарысын туызады.
оамды ндірісті циклділік дамуыны баса да себептері бар. Оларды маыздыларына мыналарды жатызады:
1. р трлі салалардаы капитал айналымыны уаыты бойынша айырмашылыы. Кп жадайда бір саладаы капиталды ауыспалы айналымны тиімділігі баса саладаы капиталды ауыспалы айналымын жзеге асыруа алы шарттар жасайды. Демек, бір капиталды ауыспалы айналымында кедергілер пайда болса немесе тотап алса, онда баса саладаы капитала дадарыс жадай тууы ммкін.
2. Тауарлар мен ызметтерді несиеге сату. Кейбір жадайлаа байланысты жаппай тлемеушілік экономикалы дадарысты болдыруы ммкін. Тлемеушілік дадарысты жадайында ксіпорындарды кпшілігі жмысын тотатуа мжбр болады, капиталды ауыспалы айналымы зіледі, жмыссызды седі.
3. скери шыындарды суі – аржыларды азаматты ндіріс салаларын жмыссыздыты азайту жне нарыты сыйымдылыын сіруді орнына эеономиканы ораныс саласына аударылды. Бл кп жадайда инфляцияны сіреді.
Нарыты экономиканы циклді дамуыны себептері траты болмайды, олар материалды ндірісті дамуымен бірге згеріп отырады. Бгін циклділікті сбептеріні біреуі негізгі болса, ерте басасы болуы ммкін. Сонымен атар, экономикалы циклдер туралы кзарастарда згеріп жаа сипата ие болуда. Мысалы, ткен асырды екінші жартысынан бастап экономистер нарыты экономиканы циклділігіні экзоген (ішкі) жне эндоген (сырты) сбептеріне ерекше кіл бле бастады. Сонымен бірге, сырты факторларына айырыша кіл блінді. Бл позиция бойынша, циклдерді дамуыны алашы имылын нары экономикасы жадайындаы кейбір сырты факторлар туызады. Сонан со, бл озалыс ішкі экономикалы факторлар серінен тербеліске тседі. Циклділікті ішкі жне сырты себептеріні бл синтезі циклді мультипликациялы – акселерационды механизмінен крінеді.
Мультипликатор жне акселератор моделдері теорияда жеке арастырыланымен, шынында оларды механизмдері бір-біріне байланысты рекет етеді, атап айтада механизмні біреуі озала бастаса, екіншісі де рекет ете бастайды. Мысалы, егер, инвестицияа сраныс згерсе , онда мультипликатор озала бастайды да, табыстарды згертеді. Сонымен атар, табысты згеруі акселератор принціпін озалтады жне крделі аржыны клеміні згеруіне себепкер болады. Крделі аржыны згеруі айтадан мультипликация механизмін іске осады, ол табысты згертеді, табысты згеруі жаа крделі аржыларды пайда болуына келеді жне т.б.
в) Цикл трлері
Экономикада объективті сипатта болатын р трлі тербелістер байауа болады.
1. Капиталды элементтеріні жаару кезедері
2. Негізгі капиталды жааруымен байланысты тербелістер
3. рылыстарды, имараттарды жааруымен байланысты тербелістер.
Негізгі тсініктер жне оларды анытамалары
a) Макроэкономика
б) Жалпы лтты нім
в) Жалпы ішкі нім
г) Таза лтты нім
д) лтты табыс
е) лтты байлы
ж) Тпкі нім
з) Номиналды жалпы лтты нім
и) Наты жалпы лтты нім
1. Адамдарды бкіл мырында жасалан материалды жне рухани игіліктерді жиынтыы
2. Инфляция дегейі ескерілген жалпы лтты нім
3. Аымдаы баамен есептелген жалпы лтты німні клемі
4.Жалпы лтты німнен амортизацияны алып тастааннан кейін алан жалпы лтты німні бір блігі
5.Таза лтты німнен барлы жанама салытарды (акциздер,осымша н салыы, баж салыы) алып тастау арылы есептелінетін макроэкономикалы крсеткіш.
6.лтты экономиканы жалпы баытын жне даму задылытарын зерттейтін экономикалы теорияны блімі.
7.Шет елде жне лтты территория шеберінде сол елді азаматтары бір жыл ішінде ндірген барлы тпкі німдерді жалпы нарыты ны.
8.Белгілі бір елді территориясында барлы меншік иелеріні (шетелдік жне отанды) ндірген німдеріні нарыты ныны жалпы сомасы.
9.Тек ттынуа арналан тауарлар мен ызметтер жататын нім (айта сатуа,деуге арналан тауарлар мен ызметтер Ж-ді есептегенде есепке алынбайды).
Тест сратары
1. лтты есептеу жуйесіні негізгі крсеткіштері
А) жалпы лтты нім (Ж)
В) жалпы ішкі нім (ЖІ),лтты байлы( Б)
С) таза лтты нім (Т) ,лтты табыс (Т)
Д) лтты табыс жне лтты байлы
Е) жоарыда аталан крсеткіштерді барлыы
2. Тменде крсетілгендерді айсысы жалпы лтты нім (Ж) рамына осылады:
A) й иесіні ызметі
B)кршіні сталан автомобилін сатып алу
C)брокерден жаа акциялар сатып алу
Д)жергілікті кітап дкеніндегі жаа оулыты ны
Е)барлы жауаптар дрыс
3. Трансферттік тлемдер – бл:
A)кіметті жекелеген тлалара тлемдері
B)халыа зейнетаы бойынша борышты айтару
C)бір аржылы мекемеден екіншісіне аудару
Д)жалаы мен темдер
Е)дрыс жауабы жо
4. Егер наты жалпы лтты німні ЖІ клемі 6% тмендесе, ал сол жылы халыты саны 3% ысарса, онда:
A) адам басына келетін наты Ж тмендегені
B)адам басына келетін наты Ж кбейгені
C)наты Ж кбейеді,ал номиналды Ж тмендейді
Д)номиналды Ж згермейді
Е)баа 3%-ке тмендейді.
5.Жалпы лтты німді Ж есептегенде кірмейді:
A)тпкі німні жне ызметті ны
B)аралы німдерді ны
C)амортизация
Д)жалаы
Е)пайыз жне пайда
6.Номиналды Ж:
A)экспортты баамен есептелінеді
B)аымды баамен есептелінеді
C)згермейтін баамен есептелінеді
Д)базарлы баамен есептелінеді
Е)лемдік баамен есептелінеді
7.Жыл ішінде бкіл елде ндірілген барлы трлі игіліктерді нарыты ны аныталады:
A)жалпы лтты німмен
B)таза лтты німмен
C)лтты табыспен
Д)ішкі лтты німмен
Е)ішкі жалпы німмен
8. Дефлятор дегеніміз –бл:
A)наты Ж мен номиналды Ж арасындаы атынас
B)номиналды Ж мен наты Ж арасындаы атынас
C)номиналды Ж мен наты ЖІ арасындаы атынас
Д)наты Ж мен номиналды ЖІ арасындаы атынас
Е)номиналды Ж мен наты ЖІ арасындаы атынас
9.Наты Ж –бл:
A)инфляция дегейі ескерілетін Ж
B)аымдаы нарыты баамен есептелінген Ж
C)экспортты баамен есептелінген Ж
Д)ресми баамен есептелінген Ж
Е)нарыты баамен есептелінген Ж
Жауаптары
Негізгі тсініктер жне оларды анытамалары
1-е; 2-з; 4-г; 5-д; 6-а; 7-б; 8-и; 9-ж
Тест сратары
1-Е; 2-Д; 3-И; 4-А; 5-В; 6-В; 7-Д; 8-В; 9-А
амтамасыз етілгендігін , яни жмысшыа деген сраныс, оны сынысына тепе-тедігін крсетеді.
Егер жалаыны млшері р трлі себептермен жалаыны тепе-тедік дегейінен РЕ,Р1 дегейіне дейін сірілсе,онда ебек нарыыында жаа нарыты жадай алыптасады.
Осы нарты сйкессіздікті нтижесінде сынылып отырылан жмыс кші саны (QB) оны сранысыны (QA) AB млшеріне арты болады,оны нтижесі жмыссызды болып табылады.
Жмыс кшіні сынысыны арты болуы жалаыны тепе-тедік дегейіне дейін тмендеуіне ыпал етеді.Егер жалаы тепе-тедік дегейден тмен болса,онда кері прцесстер алыптасады.Жалпы бсеке нарыы сыныс пен сраныс тепе-тедігімен сипатталады.