Негізгі тсініктер жне оларды анытамалары
а) Жмыссызды
б) Жмыссыздар
в)Фрикционды жмыссызды
г)рылымды жмыссызды
д)Циклды жмыссызды
е)Жмыс кші
ж)Оукен заы
з)Жмыссыздыты табии дегейі
и) Ебек биржасы
к)Табыстар
л)Лоренц исы сызыы
м)Джинни коэффициенті
н)Ттыну оржыны
1. Адамдарды мір сруіне ажетті тауарлар мен ызметтерді жне баса да игіліктерді жиынтыынан тратын крсеткіш.
2. Жмыс кшін сату- сатып алу туралы ксіпкерлер мен жмысшылар арасындаы делдалды ызмет атаратын мекеме.
3. Американ экономисі тжырымдаан за бойынша жмыссыздыты наты дегейі оны табии дегейінен 1% артса, онда жалпы ішкі німні клемі орта есеппен 2,5% тмендейді.
4. Жмыс істей алатын жне істегісі келетін адамдар немесе адамны жмыса деген абілеттілігі.
5.Ебек нарыындаы жмыс кшіне деген сынысты оны сранысынан немі арты болу жадайы.
6. Обьективті жадайлара байланысты уаытша жмысы жо жне жалаы алмайтын, ебекке деген абілеті бар, ебек биржасында тіркелетін азаматтар.
7. Жмыс кшіні айматы ксіптік жне жасына атысты озалысымен байланысты жмыссыздыты трі.
8. Экономикалы тоырау, дадарыста крінетін жмыссыздыты трі.
9.Адамдарды тиісті бір мезгілде табатын аша аржысыны сомасы.
10. Жмыссыздыты циклды формасын ескермеген жадайдаы жмыссыздыты дегейі.
11. Жекеленген айматар мен экономиканы салаларыны даму ерекшеліктеріне байланысты пайда болатын жмыссыздыты трі.
12. Табыстарды тесіздік дрежесін крсететін исы сызыы.
13.оамдаы мліктік тесіздік дегейін анытайтын крсеткіш.
Мемлекеттік бюджет: мні жне рылымы. Бюджет тапшылыы жне мемлекеттік арыз.
аржы жйесінде мемлекеттік аржы маызды рл атарады. Ол экономиканы жалпы жадайын бейнелейтін барометр. Мемлекеттік аржыны кмегімен оам жалпы лтты німді блуді жне айта блуді жзеге асырады.
Мемлекеттік аржы жйесіні негізгі буыны- мемлекеттік бюджет болып табылады.
Мемлекеттік бюджет кімет олындаы аша ресурстарыны орталытанан оры. Бл аражат мемлекеттік аппаратты, арулы кштерді аржыландыруа жне леуметтік-экономикалы ызметтерді атаруа жмсалады. Сонымен атар мемлекет, бюджет арылы экономикалы процесстерді, шаруашылы коньюктураа ыпал етуді, дадарыса арсы шараларды жзеге асырады.
Бюджеттік жйе те крделі механизм. Ол сол елді ерекшелігін, оны леуметтік-экономикалы рылысын, мемлекет рылымын білдіреді. Ел бюджетіні рылымы сол елді мемлекеттік рылымымен байланысты. Унитарлы мемлекеттерді бюджеттік жйесі екі дегейден трады. Ал федеративті рылымы бар мемлекеттерді таы бір буынмен: штат (АШ) немесе жерлерді (ГФР) бюджеттерімен толытырады.
Мемлекттік бюджет- мемлекетті кірісі мен шыысыны жылды жоспары болып табылады.
ор жинауды негізгі кздеріне осымша нім мен халыты жинаталан ашалары жатады.
ор жинауды млшеріне жне дамуына оамды ндірісті тиімділігін жиынты факторлары сер етеді.
Адамдар здеріні ызмет крсету мен тауарлара деген ажеттіліктерін анааттандыру шін олар табыстарыны бір блігін ндірісті лаймалы трде дамытуа, яни инвестиция трінде падалынып отырады.
Инвестиция- деп табыс алу шін ел экономикасында жаа ндіріс уаттарын ру масатында крделі аржыны пайдалануды айтамыз. Инвестиция рамына рылыс- монтажды жмыстарды жргізуге, машина жне ралдарды сатып алуа жмсалан барлы шыындар кіреді.
Инвестиция дегейі оамны лтты табысыны клеміне ыпал етеді, сондай-а одан лтты экономиканы кптеген макропропорциялары да туелді болады.
Ел аумаындаы инвестициялар (крделі аржы) оамдаы лаймалы дайы ндіріс процесін аржымен амтамссыз етеді. Жаа рылыстар салу, яни жаа жмыс орындарын жасау инвестициялы процестерге байланысты болады.
Инвестицияны негізгі кзі ретінде халыты жиналан ашалары, жмыс істеп тран нерксіп, ауыл шаруашылыы жне баса да ксіпорындарды жинаын (сбережения) арастыруа болады. Біра біз бл жерде мына жадайды ескеруіміз керек, егер жина пен инветициялау процестері с»кес келмесе, экономикадаы тепе-тедік бзылуы ммкін.
Инвестициялар мына факторлара байлынысты болады: біріншіден, пайда нормасынан немесе рентабелдіктен, екіншіден, процент ставкасыны дегейінен. Егер процент нормасы ктіліп отыран пайда нормасынан жоары болса, онда ксіакер аржысын бл салада жмсамайды, ол процент нормасы тмен боланда ана жмсайды. шіншіден, инвестиция сол елдегі салы салуды дегейіне байланысты болады. Салы ставкасы жоары болса, инвестицияны ынталандырмайды. Тртіншіден, ивестиция процестеріне инфляция да сер етеді.
Инвестицияларды келесі трлерін атап туге болады:
1. аржылы жне наты;
2. Тікелей жне портфелдік.
ардылы инвестициялар- ол мемлекет жне жеке меншік компанияларды шыаран акция, облигация жне баса нды ааздара салынан ардылары. аржылы инвестиция кп жадайда ндірістік емес капитала салынады.
Наты инвестициялар- материалды-ндірістік запастарды сіруге жне негізгі капитала салынатын аржы.
Тікелей инвестицияара шетел капиталыны отанды экономика салан аржылары жатады.
Портфелдік инвестициялар- ол шетел ксіпорындарыны акцияларына, баса елдерді облигациялары мен баса нды ааздарына салынан капитал.
3. Салытар. Салыты ызметтері. Лаффер исыы.
нерксібі дамыан елдерді тжірибиесі крсетіп отырандай салы-нарыты экономиканы дамуыны ажетті шарты. Себебі, рбір мемлекетке зіні ішкі жне сырты саясатын жргізу шін белгілі бір млшерде аржы кздері ажет. Салытар-мемлекетті траты аржы кзі.
Мемлекет салытарды экономиканы дамыту, тратандыру барысында уатты экономикалы тетік ретінде пайдаланады.
Осы трыдан алып араада, салытарды маыздылыы оларды мемлекеттік бюджет тсімдеріні е басты кзі болып табыландыында.
Салытара мемлекетті задары негізінде жеке жне зады тлалардан алынатын міндетті алымдар жатады. Салытар мемлекетті каржы ресурстарын рудаы зады жне жеке тлаларды міндеттерін жне эконмиканы ртрлі сфералары арасындаы аржы ресурстарын айта блуді білдіреді.
Салыты мнін толы тсіну шін, оларды экономикалы маызын білу ажет. Ал, бл оны атараты ызметтеріне тікелей атысты.
Салытар мынадай негізгі ызметтер атарады: фискалды, реттеушілік жне айта блу ызметі. Блармен атар, салытарды ынталандыру, баылау ызметтерін де атауа болады.
Реттеушілік- салыты е негізгі ызметі. Осы ызметі арылы салытар ел экономикасына з ыпалын тигізеді. Мемлекет салы жеілдіктері арылы экономикалы су мен ндіріске инвестицияны тартуды, шаын бизнесті жне ндірісті модернизациялауды амтамасыз етеді. Сонымен, салыты реттеушілік ызметіні е басты масаты-ндірісті дамуына ыпал ету.
Салыты екінші ызметі- фискалды-салыты бл ызметі елді экономикасын дамыту шін ажетті аржы ресурстарымен мемлекетті амтамасыз етуінен крінеді. Яни, салытар мемлекеттік бюджетті кірісін топтастыра отырып, леуметтік, скери ораныс, т.б. шараларды іске асуын амтамасыз етеді.
Салыты айта блу ызметі арылы трлі субъектілер табысыны бір блігі мемлекет пайдасына теді. Одан кейін мемлекет бюджетте жиналан салы тсімдерін ртрлі бадарламаларды аржыландыру шін айта бле алады.
Нарыты экономиканы алыптасу кезеінде салы саясатыны басты масаты-салы жйесін ру жне оны тиімді ызмет етуіне ммкіншілік беретін салы механизмін іске асыру.
Барлы салы трлері мен оларды жинау дісі салы жйесі деп аталады.
Жеке жне зады тлаларды арасындаы аржы атынастарыны жиынтыы, салытар жне алымдар, салы салу дстері мен тсілдері, салы задары жне салытара атысты актілер, салытарды реттеуші органдар мен салытар ызметтеріні жиынтыы салы жуйесін райды. Салы жйесі мемлекетті аржы кздерін жасатауды е негізгі ралы болумен атар ел экономикасын айта руа, ндірісті лаюына, дамуына же саяси-леуметтік шараларды толы іске асырылуына ммкіндік береді.
Салы жйесіні негізгі элементтеріне: салы ставкасы, салы базасы, салы жеілдіктері жатады.
Салы жйесі жне оны ызмет ету механизмі белгілі бір принциптерге сйкес ызмет етуі керек. Сонда ана, салы жйесі з ызметін жан-жаты жне тиімді трде іске асыра алады. Дние жзілік тжірибиеде олданылып келе жатан бірнеше принциптер бар. Оларды кезінде А.Смит крсеткен:
1. Салы р салы тлеушіні табысына арай алынуы керек.
2. Салыты млшері мен тлеу уаыты алдын ала белгіленіп ойылуы керек.
3. р салы салы тлеушіге ыайлы тсіл арылы алынуы ажет.
4. Салы жинау шыындары нерлым аз боланы ажет.
Салы жйесі мемлекетті за актілеріне негізделеді. Олар салытарды алу жне руды наты дістерін белгілейді. Салытарды мынадай белгілері бойынша топтастыруа болады:
-салы салу объектілеріне арай;
-салытарды алу дістеріне арай;
-салыты млшерін анытау дісіне арай;
-салытарды пайдалану тртібіне арай;
1. Салы салу объектісіне арай : табыстар жне млік трлеріне блінеді.
2. Алу дістеріне арай –салытар жанама жне тікелей болып блінеді. Тікелей салы негізінен табыса салынатын салы болса, жанама салы- ттыну салыы болып табылады. Тікелей салы мемлекетті жалпы ажеттеріне аржыны жмылдыратын инструмет. Тікелей салы табыстардан ткелей алынатын салы немесе млік иелерінен алынатын салы.
Жанама салытар тауарларды баасыны рамына кіреді жне тауарлар сатыыланда тауарларды баысыны рамына кіреді жне тауарлар сатыланда ттынушылардан алынады. Бл жерде жанама салыты екі позициясын- акциз жне баж салыын атап туге болады. Акциздер- ішкі нарыта сатылатын тауарлара салы. Сонымен атар, акциздер, біріншіден, жеке акциздерге, яни кейбір жеке тауарларды бааларына осылатынтын осылымдар, екіншіден, универсалды акциздер –сатылатын тауарларды жалпы нына салынатын салытар.
Баж салыы-мемлекеттік шекарадан тетін тауарлардан, яни транзиттік тауарлар мен импортты тауарлардан алынатын салытар.
3. салыты млшерін анытау дісіне арай, пропорционалды салы млшері-млікті нына немесе табысты сомасына байланысты емес траты процент ставкалы салытар жатады. Прогрессивтік салытар млшері, салы ставкасыны суі табысты суімен байланысты болады. Регрессивті салытар жадайында табыс скен сайын салы ставкасы тмендеп отырады.
4. пайдалану тртібіне арай – салытар жалпы жне арнайы немесе масатты болып блінеді.
Жалпы салытар мемлекетті орталытандырылан орына немесе мемлекеттік бюджетке тседі. Масатты немесе арнайы салытар белгілі бір наты бір іс рекеттерге немесе шараларды жзеге асыру шін пайдаланылады.
5. Салыты алатын жне иелік ететін мекемелерге арай – салытар мемлекеттік жне жергілікті болып екі топа блінеді. Мемлекеттік салытарды орталы басару органдары белгілейді жне алып отырады. Жергілікті салытарды тиісті территориядаы жергілікті басару органдары реттейді.
Мемлекет салы механизмі арылы эконоикалы суді ынталандыра алады. Экономиканы тиімділігін арттыру шін мемлекет салы салудаы жеілдіктер беру жолымн крделі аржыны ынталандырып, ттыну мен инвестицияны олдап, тауарлара жиынты оамды сранысты суі шін олайлы жадай жасайды. Бкіл экономикалы конъюктураны ынталандыруды басты шараларына, мысалы 80-жылдарда АШ кіметіні басына келген Рейган кімшілігіні салытарды едуір ысартуы жатады. Бл бадарламаны теориялы негізгі ретінде американ экономисі А.Лафферді теориясы алынан. Ол салыты азайтуды нтежиесінде мемлекетті экономикалы суі мен табысты кбеюін длелдеді. Лафферді ойынша , корпорациялар табысына шектен тыс салы ставкасын ктеру оларды крделі аржыа деген ынтасын жояды, ылыми-техникалы прогресті тежейді, экономикалы суді баяулатады, сйтіп мемлекеттік бюджетті тсімдеріне кері сер етеді.
Нары атынастары анат жайан кезде ксіпкерлер мен кіметті, баса да оамды йымдарды, жеке адамдарды зара экономикалы атынастары ата трде салы пен тлем арылы реттеліп отырылуы ажет. Ол меншікті кп трлілігімен де тыыз байланысты. кімет аржысын толытыруды басты жолы-салы жйесі. Айталы 1989 ж брыны КСРО-ны лтты табысы рамындаы тікелей жне жанама салыты лесі 70 % астам болса, Францияда ол 45,6 %, Норвегияда- 47,8%, ал Швецияда-50,6%.
Ксіпкерлерді тауарларды кп ндіруге ынталандыруды бір жолы салыты дрыс ойылуында жатыр. Сондытан, салы жйесіні осы бастан дрыс алыптасуын амтамасы ету те маызды проблема.
Негізгі тсініктер жне оларды анытамалары
а) аржы
б) Мемлекеттік аржы
в) Ксіпорын аржысы
г)Халыты аржысы
д)Мемлекеттік бюджет
е)Бюджет тапшылыы
ж)Мемлекеттік арыз
з)Мемлекетті сырты арызы
и)Мемлекетті ішкі арызы
к)Лаффер исы сызыы
1. Салы тсіміні клемі мен салы ставкасы арасындаы байланысты крсететін исы.
2. Мемлекеттік бюджетті шыысыны кірісінен артып кетуі.
3. Мемлекетті з еліндегі ксіпорындара, йымдара , жеке азаматтарына арызы.
4. Халыты ебек жне басадай ызмет етуіні нтижесінде рылатын аша орыю
5. Аша орларын ру, блу жне пайдалану туралы мемлекеттер арасындаы, мемлекетпен зады жне жеке тлалар арасындаы пайда болатын экономикалы атынастар жйесі.
6. Белгілі бір кезеде бюджет профицитін шегергеннен кейін аланбюджет тапшылыыны сомасы.
7.кімет олындаы аша ресурстарыны орталытанан оры.
8.Экономиканы алашы буыныны дегейіндегі дайы ндіріс жне ндіріс процесін амтамасыз ететін аша орларыны жйесі.
9. Мемлекетті баса елдерді жеке азаматтарына, йымдарына кіметтеріне арызы.
10. Мемлекетті ызметтерін (халышаруашылыын басару, ораныс, леуметтік сфера жне т.б.) аржыландыруа арналан ашалай орлар жйесі.
Тест сратары
1. Мемлекеттік бюджет дегеніміз:
a) Табыстар мен шыындарды крсететін мемлекеттік аржы жоспары
b) Мемлекетті табыстарыны тізімі
c) азынаа тскенні жалпы сомасы
d) Мемлекеттік меншіктен тскен табыс
e) Жеке жне зады тлаларды аржы атынастары
2. аржы экономикалы категория ретінде:
a) Аша орын пайдалану жне блу жайындаы атынастар жйесі
b) Мемлекетті олындаы аша орыны жйесі
c) Ксіпорынны аша оры жйесі
d) Халыты аша оры
e) Жеке ксіпкерлерді аша орлары
3. Мемлекеттік бюджет тапшылыы андай жадайда алыптасады :
a) Мемлекетті активтеріні сомасы оны міндеттемелер тлемінен басым боланда
b) Мемлекет шыындарыны сомасы салы тсімдеріні сомасынан басым боланда
c) Мемлекетті шыындары азайанда
d) Салы тсімдеріні сомасы ысаранда
e) Салы тсімдеріні сомасы мемлекеттік шыындар сомасынан асып тскенде
4. Лаффер исы сызыы нені крсетеді
а) Бюджетке тсетін салы сомасыны табыс салыы ставкасына туелдігі
b) Салыты блінуін
с) Табыстарды блінуін
d) мемлекет дегейіні тапшылы дегейін
e) инфляция дегейін
5. Салы салу жне шыындар саласындаы кіметті саясаты алай аталады:
a) Ашаны млшерлік теориясына негізделген саясат
b) Монетарлы саясат
c) Фискалды саясат
d) Табысты блетін саясат
e) Аша –несие саясаты
6. Тменде крсетілген салытарды айсысы ттынушы тлейді:
a) Сыйлытара жне мраа салы
b) Бірлестік пайдасына салы
c) осымша на салы
d) Жеке табыса салы
e) Жылжымайтын млікке салы
7. Тменде крсетілгендерді айсысы мемлекеттік бюджет табысына жатпайды .
a) Мраа салы
b) Жеке табыса салы
c) Халыа берілетін трансферттік тлемдер
d) Баж салыы
e) осымша на салы
8. Тменде крсетілгендерді айсысы мемлекеттік шыындарына жатпайды:
a) Мемлекеттік арыз бойынша тлемдер
b) Мемлекеттік меншіктен тсетін табыстар
c) кімшілік басару шыындары
d) Шетел мемлекеттеріне кмек
e) оршаан ортаны ораумен байланысты шыындар
Жауаптары:
Негізгі тсініктер жне оларды анытамалары
1-к; 2-е; 3-и; 4-г; 5-а; 6-ж; 7-д; 8-в; 9-з; 10-б.
Тест сратары
1-А; 2-А; 3-В; 4-А; 5-С; 6-С; 7-С; 8-В.