Мемлекетті инфляцияа арсы саясаты

Инфляияны леуметтік жне экономикалы зардаптарына шалдыан елдерді кіметтеріні инфляцияа арсы саясат жргізу негізгі міндеттері болып табылады.

Мемлекетті инфляцияа арсы саясатыны екі тсілін айтуа болады. Бірінші тсіл (кейнсианды баыт) бюджеттік сясата баытталан, яни салытар мен мемлекеттік шыыстарды реттеу негізінде тлеу абілеті бар сраныса ыпал етуді кздейді.

Арты сраныс кезінде кімет салытарды сірумен атар шыындарын шектейді. Нтижесінде сраныс азаяды, инфляция арынды тмендейді. Мндай саясат тек ыса мерзім ішінде ана тиісті нтиже береді. Себесі аырында экономикаа инвестиция жмсау, жоары арынды ебекке деген ынталы, экономиканы дамуы баяулай бастайды жне мемлекеттік бюджетке салытарды тсімі азаяды. Екінші жаынан тлеу абілеті бар сраныс жеткіліксіз боландытан мемлекет салытарды тмендетеді жне шыындарын сіреді. Мысалы, пайдадан алынатын салы ставкасын тмендету жадайында инвестициялы процесс жандана бастайды, яни капитал жмсау седі, ол жмысбастылы пен ндірісті суіне жадай жасайды, сондай-а табыстарды салы салу блігін сіреді. Тбінде бны брі бюджетті тапшылыын азайтуына келеді. Тлеу абілеті бар сранысты суіне табыс салыыны ставкасыны тмендеуі сер етеді. Оны тмндеуі де салы тлеушілерді табыстарын сіреді, олар бара-бара ел экономикасыны дамуына жмсалады.

Екінші тсілді авторлары неоклассиктер-экономикадаы инфляциялы былыстарды аша –несие саясаты арылы реттеуді сынады. Реттеуді бл трін Орталы банк жзеге асырады. Орталы банк кіметтен дербес, туелсіз аша-несие саясат жргізу арылы арыз процентіні ставкасы мен айналыстаы ашаларды санын згерту арылы экономикаа ыпал етеді,

Мемлекетті инфляцияа арсы саясатыны таы бір маызды міндетті-экономикаа сер ететін сырты факторлара арсы шаралар олдану. Олар сырты экономикалы факторларды сер етуін бседету, валюта курсын тратандыру жне тлем балансын теестіретін р трлі шараларды олдану арылы ммкін болады.

Сонымен бірге, лтты валютаны курсыны суі, шетелдерден келетін ызмет пен тауарларды баалары тмендетеді нтижесінде экономикадаы бааларды жалпы дегейіні тмендеуіне ыпал етеді. Экспорт керісінше ымбаттайды. Бл экспортты бсекелестік абілетін тмендетеді, сауда жне тлем балансын иындатады.

орыта айтанда, азіргі нары экономикасындаы инфляцияны млдем жоюа болмайды, себебі инфляция нары экономикасыны ішкі рлысына тн траты былыс. Сондытан, мемлекеттерді кпшілігі инфляция арынын жй, орташа жргізуді масат етіп ояды

 

1. Инфляцияны су нтижесі:

А) дефицит, процент ставкасы седі

В) халыты л-ауатты нашарлайды

С) халыты мір сру дегейі тмендейді

Д) сырты тауар айналысы ысарады

Е) барлы жауптар дрыс

 

2. Стагфляция деп біз нені тсінеміз:

А) инфляция дегейіні суі жне жмыссыздыты азаюы

В) жмыссыздыты азаю кезеі жне нім шыаруды азаюы

С) жылдам сетін инфляция

Д) жмыссыздыты жоары дегейі жне ндірісті тоырауымен байланысты инфляция

Е) барлы жауптар дрыс емес

 

3. сыныс немесе шыындар инфляциясы, ол:

А) бааны жалпы дегейіні жоарылауы

В) ндіріс шыындарыны кбеюіне байланысты бааны суі

С) сранысты кбеюіне байланысты бааны суі

Д) ндірісті жалпы суі

Е) стагфляция

 

4. Инфляциядан оралатындар:

А) бекітілген табыстары бар адамдар

В) ксібкерлер

С) озалмайтын млікті иелері

Д) й шаруашылытары

Е) барлы жауаптар дрыс

 

Жауптар

Негізгі тсініктер жне оларды анытамалары

1-в; 2-б; 3-а; 4-г; 5-д; 6-е;

Тест сратары

1-А; 2-В; 3-Е; 4-Д; 5-В; 6-А;

 

15-таырып. Экономикалы дамуды халыаралы аспектісі

1. Дниежзілік шаруашылыты интернационалдандыру жне халыаралы ебек блінісі.

2. Халыаралы экономикалы атынастарды негізгі формалары.

3. Сырты экономикалы реттеуді механизмі. Протекционизм,фритредерство.

4. Халыаралы валюта жйесі жне валюта курсы. Тлем, саудабалансы.

 

§1.Дниежзілік шаруашылыты интернационалдандыру жне халыаралы ебек блінісі.

Бкіл дниежзілік шаруашылы оам дамуыны аса ірі тпкі нтижелеріні бірі. 19 асырды аяында адам міріні дамуындаы жадайлар млдем згерді. Оан саяси, леуметтік-экономикалы, ылыми-техникалы, экологиялы жадайларда болан згерістер тікелей сер етті. Біріншіден, дниежзілік ынтыматасты формаларыны кптігі; оларды айшылытарыны шегіне жетуі. Екіншіден, мемлекеттерді зара байланыстыы кшейе тсуі. шіншіден, дниеде андай да бір мселені шеші бір мемлекетті немесе дние жзіндегі бір ана шаруашылыты олынан келмейтін жадайларды тууы жне баса да процестерді дние жзілік шаруашылыты рылуын жеделдетті.

азіргі заманы дние жзілік шаруашылы – ол зіндік зара байланысты, зара туелді, бірттас халыаралы ебек блінісіне атынасушы жеке мемлекеттерді лтты шаруашылытар жйесінен трады. сіп келе жатан мемлекеттерді зара туелділіктеріні маызды сферасы – халыаралы экономикалы атынастар жйесінен крініс алуда. Ол мемлекеттер арасындаы шаруашылы айырбастарды реттеу негізінде ндіргіш кштерді интернационализациялануы кшеюін, лтаралы механизмдерді алыптасуын сипаттайды.

Дниежзілік шаруашылыты материалды негізін ызмет крсету, тауарлар,капитал,нды ааздар жне т.б. нарытар рады. Дниежзілік шаруашылы байланыстарыны сан салалы жйесі мемлекеттер арасындаы материалды жне аржылы прогресті маызды факторы болып табылады. Осы шарттарсыз ешандай мемлекет ылыми-техникалы прогресті, ызмет крсету мен тауарларды ндіруді толы амтамасыз ете алмайды. Бл мселелер тек халыаралы байланыстарды дамыту негізінде ана о шешімін таба алады.

азіргі дниежзілік шаруашылыты экономикалы негізі шаруашылы мірді интернационализациялау болып табылады. Интернациаонализация деп мемлекеттерді шаруашылы субъектілері арасындаы жиынты німді ндіру, блу, айырбастау жне ттыну туралы ндірістік-экономикалы байланыстарды алыптасу жне даму процесін айтамыз. Осы байланыстарды тередеуіні арасында жеке лтты шаруашылытар елден тыс шыып дниежзілік шаруашылыты бір блігіне айналады. Сонымен атар, интернационализациялау объективті процесс ретінде дниежзілік кооперация мен мамандандыруды дамуынан, интеграциялы процестерді тередеуінен жне лаюынан, ылыми-техникалы зерттеулерді дамуынан, ндіргіш кштерді халыаралы миграциясынан, дниежзілік инфрарылымыны дамуынан жне т.б. крініс алады(крінеді).

Интернационализация алашында табии-климатты жадайлар сер ететін материалды ндіріс сіресе, ауылшаруашылы ндірісі салаларында жне шикізат ресурстарын ндірумен байланысты экономиканы кейбір сфераларында пайда болды. Атап айтанда, табии жадайлар мемлекеттерді кейбір німдерді трлерін ндіру ммкіндіктерін шектейді. Осындай жадай, ылыми-техникалы прогресті дамуына арамастан осы кнге дейін саталуда. Сондытан, азір кптеген елдерді шикізат жне азы-тлік німдеріні бір блігін баса елдерден алып отыр.

Интернационализациялау процесі нерксіптік революция дуірінде жаа белгілерге ие болады жне салалы ебек блінісінде 19 асырда ткеріс жасады. Нтижесінде, жеке нерксіп німдерін ндіруге баытталан процестер кеінен дамыды. Сонымен бірге, шет елдерде жасалан блшектер негізінде растыратын ндірісті (сборочное производство) дамыту кеінен орын алады.

азіргі кезедегі ндірісті интернационализация процестеріні кшеюі ылыми-техникалы революцияныі рістеуі себебінен болып отыр. Соны салдарынан халыаралы ебек блінісіні тередеу тенденциясыны кшеюі байалуда. Осы процесіні негізгі озаушы факторлар ретінде мыналарды атауа болады:

- лтты табии ресурстарды тапшылыы;

- Прогрессивті техгологияны игерумен байланысты ылыми-техникалы процесс;

- Дниежзілік нарыты инфрарылымыны дамуы.

Сонымен атар, жеке елдерді даму дегейін бір алыпты суіне ммкіндік туызатын интернационализациялау процестерін, тенденция (дамуды баыты) ретінде арастыру ажет. Себебі, азіргі дниежзі шаруашылыыны маызды сипаты лемдік экономиканы бір алыпты дамымауы.

азіргі кезеде ндірісті интернационализациялау процесіні жедел дамуы халыаралы ебек блінісіні тередеуімен байланысты.

Халыаралы ебек блінісіне атысушы елдер мен айматара осымша экономикалы тиімділік келтіріп, оларды з ажеттіліктерін нерлым аз шыындармен амтамасыз етуге жол ашты.

Халыаралы ебек блінісі ел ішіндегі жне еларалы ебек блінісіні орытындысы.

Мемлекеттер арасындаы ызмет крсету мен тауарларды айырбастау барысында халыаралы ебек блінісіні артышылытары жзеге асырылады. Осыны негізінде кез келген елдерге, шет елге шыарылатын тауарлар мен ызмет крсетуді лтты жне интернационалды ндарыны айырымын алуларына ммкіндік туызады. Сонымен атар, ішкі шыындарды немдеу масатында арзан импорт есебінен кейбір ызметтер мен тауарларды лтты экономикада ндіруден бас тартуды кздейді. Бл міндеттер салыстырмалы артышылы (преимущество) принципіне негізделеді. Бл теория негізінде кез келген елдерді ндіріс жадайлары ртрлі, нім ндіру шыындары да ркелкі болатындыы туралы идея жатыр.

Осы идеяа сйкес, кел келген елдер табиат жне баса жадайлара арамастан, німдерді белгілі-бір трлерін ндіре алады. Сондытан салыстырмалы артыщылы теория бойынша, баса елдермен салыстыранда німдерді басым кпшілігін аз шыынмен ндірген елдер ана, халыаралы ебек блінісіні тиімділігіне ол жеткізе алады.

Яни, кез келген тауарды баса елдерге араанда салыстырмалы артышылыы бар елдер ана шыара алады. Артышылы екі трге, “абсолютті” жне “салыстырмалы” блінеді. Абсолютті артышылы (приемущество)- бл географиялы, тарихи жадайлара арай елді арамаындаы ерекше табии-климатты, шикізат жне ебек ресурстар жиынтыы. Мысалы, Грузияны азастана араанда лимон ндіруде абсолютті артышылыы бар, сондытан азастанда лимонды зі ндіргенше Грузиядан сатып аланы тиімді болады. Егер бидайды ндіру туралы гіме болса, онда аталан мемлекеттерді орындары ауысады, енді абсолютті артышылы азастанда болады. Абсолютті артышылытары бар елдерге, мысалы, нерксіп німдерін шет елдерге шыаратын дамыан мемлекеттер, жежміс жидектерді ндіретін ысты жатардаы елдерді жатызуа болады.

Демек, ерекше (уникальный) ндіріс жадайлары бар елдерді ондай жадайлары жо баса елдерге араанда, тауарларды аз шыындармен ндіре алатынммкіндіктері болады. Біра халыаралы ебек блінісіне “относителді” (салыстырмалы) артышылытары бар елдерге атысы болады.

Отностелді (салыстырмалы) артышылы – бл р трлі елдердегі біртекті (однородный) німдерді альтернативті ндарын салыстырмалы принципіне негізделген артышылы. Сол себепті, относитілді артышылыты кп жадайда салыстырмалы артышылы деп те атайды.

Салыстырмалы артышылы теориясы ебек н теориясы негізігде рыланын атап айтуа болады. азіргі жадайда салыстырмалы артышылы альтернативті шыындар арылы аныталады, яни бір тауарды ндіруге кеткен шыындар екінші тауарды шыындары арылы аныталады.

Салыстырмалы артышылы принципін ндірісті ммкіншілік исы сызыы арылы крсетіге болады. Айталы, азастан тек екі тауарды: мнай жне мата ндіреді, ресуртарды барлыы осы екі тауарды ндіруге баытталады жне сырты сауда жо деп болжайтын болса, онда ндіріс жадайы келесідей болады.

Егер бр тауарды ндіру млшерін бір тоннаа ссе, ол баса тауарды ндіру млшерін бір тоннаа кемітеді. Бл жадайда 1 тонна мнайды жне 1 тонна матаны альтернативті шыындары бірдей болады. Мысалы, айталы азастан барлы ммкіншіліктерін олдана отырып, мнайды клемін 50млн.тоннаа немесе матаны 50 мы тоннаа дейін жеткізе алады деп болжаса, онда бл процесс график трінде тмендегідей крініс алады:

АВ- сызыы бл азастанны ндірістік ммкіншілігін крсетеді. Осы сызы бойынша мнай мен матаны ара атынасын анытауа болады,ол сраныс пен сыныс негізінде белгіленеді. азастан баса елдерден ошауланан жадайда осы екі тауарларды ндіруге мжбр болады. Яни,республика 20 млн.тонна мнай жне 30 мы тонна мата немесе 30 млн. Тонна мнай жне 20 мы тонна мата ндіре алады.

Егер сырты сауданы ескеретін болса, жадай млдем згереді. Онда соы жылдары республиканы отстік айматарында суды тапшы болуына байланысты Азастана матаны ндіруді орнына баса елдерден сатып аланы тиімді болады. Бізді мысалымызда республика 50 млн.тонна мнай ндіре алады немесе мнайа айырбас ретінде 100 мы тонна мата сатып алады.

ДЕмек,азастан барлы ресурстарын мнайды ндіруге жмылдыру арылы, ндірістік ммкіншілік сызыына сйкес оны матаа айырбастай алады. Мысалы, азастан Д нктесіне сйкес 25 млн тонна мнайды ндіре алады жне экспорта шыа алады, сондай-а 50 мы тонна матаны импорттай алады. Яни, азастан халыаралы ебек блінісіне атысудан осымша 5 млн тонна мнай жне 20 мы тонна мата ала алады екен.