Халыаралы экономикалы атынастарды негізгі формалары.

лемдік шаруашылы жйесіндегі экономикалы атынастар белгілі нышандарда жзеге асады. Оларды атарына:

-ызмет крсету мен тауарларды халыаралы саудасы

-шетел инвестициялары мен капитал озалысы

-жмыс кшіні халыаралы миграциясы жатады.

Енді осы эконимикалы атынастарды нышандарын арастырайы.

ызмет крсету мен тауарларды халыаралы саудасы.Халыаралы ебек дамып, тередеген сайын, жеке мемлекеттер ндірген тауарлар мен ызмет крсетуді айырбастау обьективті ажеттілікке айналады. Мндай айырбассыз ай мемлекет те зіні ндіріс рал-жабдытары мен ттыну заттарына деген сранысын толы амтамасыз ете алмайды. Міне, осы себептерге байланысты, мемлекеттер арасында экономикалы атынастарды арнайы нысаны- халыаралы сауда дамиды жне тередейді.

Халыаралы сауда деп мемлекеттер мен лтты шаруашылыты арасындаы тауар мен ызмет корсету зара айырбасталуын айтамыз.

Жоарыда айтандарды барлыы толыанды дниежзілік саудаа да атысты. азіргі кездегі дниежзілік сауда халыаралы ебек блінісі дамуына жеке мемлекеттерді табии-географиялы жадайына атысты тауарларды жеке трлеріне мамандануы нтижесі болып табылады.

Дниежзілік сауданы субьектісі жеке тлалар, акционерлік, кооперативтік ксіпорындар, мемлекеттік мекемелер болып табылады. Дниежзілік сауда лтты нім айырбасыны тауар-аша атынасы саласы ретінде халыаралы тауар мен ызмет крсету нарыы, жмыс кші, капитал, техника жне ылым жетістіктері, т.б. нарытарына блінеді. лемдік сауданы айматы айматы ерекшеліктеріне байланысты жіктеуге болады. Мысалы, азиялы, еуропалы жне т.б.

Сырты сауда операцияларын іске асыру шін, рбір мемлекетті дниежзілік нарыта сраныс бар тауарлар, импортты тлеу шін валюта кздері, сондай-а сырты сауда инфрорылымы, клік ралдары, ойма мекемелері, байланыс ралдары жне т.б. болу керек.

ызмет крсетулер мен тауарларды шет елге шыарылуы экспорт деп, ызмет крсетулер мен тауарлар шетелден алынып келінсе, импорт деп аталады.

Шетелден келетін тауарлар мен шет елге кететін тауарлар соммасы мемлекетті сырты саудадаы тауар айналысын райды.

Импорт пен экспорт айырмашылыы сырты сауда сальдосы (алдыы) деп аталады.

Бл сальдо активті деп есептеледі-егерде экспорт импорттан асып кетсе, ал тауарлар сырттан кп келінсе, ол пассивті деп есептелінеді. Сырты сауда сальдосы пассивті болан жадайда, мемлекет баса елдерге алтынмен немесе валютамен тлеуі керек немесе ол тауар мен ттыну заттары трінде телуі керек. Сырты сауда айналысыны активті сальдосы экспортты импорттан жоары боланын байатады. Осыан байланысты, экспорт ныны ішкі нім нына атынасын экспортты квота деп атайды. Экономиканы баса елдермен арым-атынасы дрежесін сол мемлекеттегі р адамны басына шаандаы экспорт клемі крсетеді.

ткен асырды екінші жартысынан бастап дниежзілік сауда рылымында лкен згерістер болды. Егер ХХ асырды бірінші жартысында лемдік тауар айналысыны 2/3-і азы-тлік, шикізат жне отына блінсе, асыр соына арай олара тауар айналысыны тек ¼ ана, ал нерксіп ндіретін німдер еншісі 1/3-тен ¾ -ке дейін сті. Осымен атар, дниежзілік сауданы 1/3-інен астамы 90-жылдары машиналар мен рал-жабдытар саудасына тиесілі болды. Осы жерде ылыми – техникалы революция кезінде дамыан мемлекеттер арасындаы халааралы ебек блінісіні тередеуі крініс береді. Сонымен бірге з шаруашылытарын модернизациялау мен индустрализация іске асыруа кіріскен дамушы елдерді машина мен рал-жабдытарды сатып алуды суді, машина мен рал-жабдытар саудасыны жеделедеуі мемлекетаралы айырбас ызметін, сіресе ылыми- техниалы, нерксіптік, аржы-несие, масатты апаратты ызмет крсету, консалтинг, лизинг, инжиниринг секілді біратар жаа ызметті пайда болуына кеп соты. Сондай-а электротехника жне электронды рал-жабдытар, сіресе компьютер саудасы жоары аранмен сті.

Батысты дамыан елдеріылым жетістіктері тауарларын экспорта шыарушы, ал дамушы мемлекеттер оларды импорттаушы ретінде болуда. Осымен атар, дниежзілік саудадаы азіргі заманы ндіріс заттарыны негізгі блігі дамыан мемлекетті зара саудасынан трады. Олара дниежзілік сауданы 70% тиесілі болса, дамушы елдер еншісінде дниежзілік тауар айналымыны небрі 20%-і ана тиеді.

Негізгі тауар аындары лкен тирада –АШ- Батыс Еуропа-Жапония аясында жруде. Дниежзілік экспортта АШ 12,3%, Батыс Еуропа 43%, Жапония 9,5% алады. Соы жылдары дамушы елдер экономикасында айтарлытай о згерістер болып жатыр. Оларды ішінде, сіресе, экономикалы суді жоары арынын крсетіп отыран елдер: Отстік Корея, Тайвань, Гонконг, Сингапур. Осы елдерді дниежзілік экспорттаы еншісіне 10,5 % тиіп отыр.

Шетел инвестициясы жне капитал озалысы.Халыаралы ебек блінісіні артышылыы тек халыаралы саудада ана крінбейді, сонымен атар экономикалы атынастарды капиалды сырта шыару, оны иесіне з капиталын шетелде орналастыру арылы тсім келетін нышандарында да крінеді. Экономикалы атынастарды бл нысаны –капитал иесіне шетелге тауарды шыару тек бір ана тсім беретін кірістен грі бірнеше есе арты кіріс алуына ммкіндік береді.

Егер алашы кезеде дамыан елдер капиталы дамушы елдерге шыарылса, ал азір мемлекеттер арасында капитал озалысы ке трде дамып отыр. Оларды райсысы бір мезгілде экспортер де, импортер де болады, яни оларда капитал салынымдарыны арама-арсы озалысы тн. Бл жерде мынадай сра туады: неліктен кейбір мемлекеттер, з экономикасыны дамуына ажетті аражат кздеріні жетіспеушілігіне арамастан, капиталдарын шетелге шыарады?

 

Бан байланысты бірнеше себептер бар. Олар:

- капиталды шыарылатын шикізат пен жмыс кші арзан боландытан;

- капитал экспорта шыарылан елде саяси ахуалды тратылыы немесе ыайлы инвестициялы климат болуы;

- белгілі бір саладан капиталды шамадын тыс жиналып алуы.

Капитал негізгі екі нысанда сырта шаарылады: іскерлік жне арыз нысанында. Іскерлік капитал, з кезегінде, сырта тікелей трінде немесе портфельдік инвестиция трінде шыарылады.

Тікелей инвестициялар – бл жаа ксіпорындар салу немесе ызмет істеп жатан компаниялар акцияларыны баылау пакеттерін сатып алу шін капиталды сырта шыару нысаны.

Басаа елдерде жаа кcіпорындарды ашуды немесе жергілікті компаниялар акцияларды баылау пакеттерін сатып алуды мні неде? Біріншіден, дамыан елдер шін дамушы елдерге ксіпорындар салуды жумыс кшіні арзандыына байланысты . Мысалы дние жзіне йгілі белгілермен шыарылатын ататы фирмаларды киім-кешектеріні кпшілігі Пакстан, Малайзия, Гонконг, т.б. секілді дамушы елдерде ндіріледі. Екіншіден, тікелей инвестицияларды озі баса елдерді нарыына кіруге ммкіндік береді. Бл тек кліктік шыындарды кемітуді ана емес, сонымен атар, импорт тауарларына ойылан протекционистік шектеулерден туге жадай туызады. Жне де бндай ксіпорындарда жергілікті жмысшылар жмыс істейді, бл жмыссызды мселесін шешуге кмектеседі.

Бізді республикамызда тікелей инвестицияларды баса нысаны олданылады – ол тек акцияны баылау пакетін ана емес, сонымен бірге бкіл ксіпорынды сатып алды. Сонымен атар мемлекет бюджетке траты табыс алу, республикада жмыссызды мселесін жне баса да леуметтік мселелерді шешуге ммкіндік алды. Егер алашында осындай лтаралы корпорация рылады. Оларды ксіпорындары дниені барлы ткпірінде орналасан. Егер алашында осындай лтаралы корпорациялар з капиталдарын дамушы елдерде орналастырса, кейінгі жылдары оларды капиталдары дамыан елдерде жмсалады.

Шет ел инвестициялары мемлекетке пайда келуімен атар, кейбір иыншылытарлды да туызады. Мысалы шет ел капиталыны араласуымен салынан немесе шетелдіктер сатып алан ксіпорындарішкі нары шін емес, баса елдергенім ндіреді. Сонымен бірге, бндай ксіпорындар шикізат пен жартылай фабрикаттардыжергілікті ндірушіденсатып алмайды, олар шет елдерден келеді. Алайда, осы ндіріс заттарын з республикамызда да ндіруге болады. Бл – мнай-газ секторы шін рал-жабдытар жне т.б. Мысалы, республиканы з рылыс индустрия базасы бола трса да, кезінде кптеген рылыс материалдары баса елдерден жеткізілді. Сонымен атар лтаралы корпорациялар з аражатын дамушы елдерге тек пайдалы азба байлытарды игеру масатында ана жмсауа ынталы боландытан, оан з капиталдарын сатуа мтылады да, деу ксібі орындарыны дамуына ешандай ызыушылы крсетпейді. азастан экономикасына баытталан шетелдік тікелей инвестицияларды 80% -і мнай-газ секторына тиесілі болып тр.

Портфельдік инвестициялар – бл шетелдік нды ааздара салынан ксіпорындара стінен баылау ыын бермейтін капитал.

Портфельдік инвестицияны ерекше нысаны акцияны баылау пакеті лтты мемлекетті немесе жергілікті жекеменшік фирмаларды зінде алады, немесе шет ел атысан бірлескен ксіпорындар рылады. Оны тлемі ретінде кірістен з еншілерін алады. Оны шетелге шыарады немесе инвестиция шін жергілікті жерде пайдаланады. Ескере кететін жайт, тікелей инвестициялар секілді, портфельдік инвестициялардын да 90%-і дамыан елдер арасында іске асырылады

70-80 жылдары халыаралы несиені азіргі заманы жйені негізі болып табылан ссудалы капитал экспортыны маызы тез сіп кетті. Бндай несие елдер арасындаы тауар айырбасыны суіне жадай туызды, оларды зара ашалай есеп айырысу ызметін жеілдетті, экономикалы даму шін сырты аржы ресурстарын ызытыру ммкіндіктерін береді, аымдаы леуметтік мселелерді шешуге кмектеседі. Капиталды шетке шыаруды бл нысаны шін азіргі жадайдаы заманда шетелдік тура инвестицияларды лаюы мен дние жзілік сауданы арыны тн. Яни, елді экономикалы глденудегі аса маызды мірлік мні бар экономика салдарын дамытуа ммкіншілік жасалынады. Инвестицияны осы нысаны елде оамды дамуды толы демократиялы принціптері іс жзінде болан кезде ана кткен нтижені береді.

Дние жзілік экономиканы дамуына жмыс кшіні халыаралы миграциясы маызды ыпалын тигізеді. Мемлекетаралы жмысшылар кшіні миграциясы дамушы елдер алдында иын мселелер тудырады. Олар ебек ресурстарыны деттегі жасы блігінен айрылады. Осыан байланысты кейбір елдерді кіметі маман жмысшыларды шетелге аылуын тотату саясатын жргізеді. кінішке орай халыты баса елдерге аылуын жаластырып отыран азастан бл саясат іске асырып отыр деп айта алмаймыз.

Жоары дрежелі мамандарды кетуінен экономикалы жне леуметтік жаынан тмендеуге арамастан, дамушы елдер объктиві жадайлара байланысты миграцияны валюта табуды кзі жне мамандар арасында жмыссызды тмендеу ралы деп баалауа мжбр болады.

Барлы баса да экономикалы байланыстарды алыптасу жадайында дниежзілік шаруашылыа дамыан елдер мен дамушы елдер арасында жмыс кшіні миграциясы ке трде тарады.

Дниежзілік шаруашылыты даму позициясы ттастыында жмысшы кшінітратылы дрежесіні суі ілгершіл процесс деп баалау ажет.

Индексін Ж дефляторы деп атайды. Ол номиналды Ж – ді наты Ж – мен салыстыру негізінде аныталады.