Адам тсіктеріні трлері мен рлі.
Сырты дние заттары мен былыстарыaaны жеке асиеттеріні, сезім мшелеріне тікелей сер етуінен пайда болан мидаы бейнелерді туйсік деп атайды.
Тйсік арылы заттарды тсін, иісін, дмін, атты-жмса-тыын, кедір-бдырлыын т.б. осы секілді асиеттері ажыратылады. Сондай-а тйсік денеде болып жататын трлі згерістер жнінде де, яни денені озалысы мен оны кеістікке орналасуын, жеке бліктеріні жмысы жайлы хабарлайды
Тйсіктерді трлерін лкен ш топа блуге болады.
1. Сырты дниедегі заттар мен былыстарды жеке асиеттеріні бейнесі болыи табылатын тйсіктер.Бларды рецепторлары денені бетінде немесе оан жаын орналасан. Осындай сырты анализаторларды рецепторларын экстероцептор дсп атайды. Бган кру, есту, иіс, дом, тері туйсіктері жатады.
2. Ішкі мшелерімізді кйін бейнелейтін"(хабарлайтын) тйсіктерге трлі органикалы тйсіктер"жатады. Оларды рецепторларын интероцептор деп атайды.
3. Дене мшелеріні озалысы мен біралыпты орналасуын озгалыс немесе кинестезиялы туйсіктер хабарлап отырады. Мны рецепторы проприоцептор деп аталынады.
А. Кру туйсіктері.
Кру тйсіктері бізді кзімізге электромагнит толындарыны сер етуіні нтижесінде пайда болады. Егер бір уаытты ішінде кзімізге зындыы 380-нен 780 миллимикрона дейін (миллимикрон мм-ді 1/1000 000 блімі) электромагнит толындары сер етсе, біз жарыты сеземіз. Белгілі зындыы бар р трлі толындар сер етсе ана кз заттарды тсін (бояуыы) ажыратады. Мселен, ызыл тс зындыы 700 миллимикрон, жасыл тс 300 миллимикрондай зындытаы электромагнит толкындарыны сер етуінен пайда болады.
Спектрге араан кезде одан табиаттаы жеті негізгі тусті жне оларды сансыз рецерін айыруа болады. Ересек адам тсті 180-дей жеке трлерін жне он мынан астам ректерін ажырата алады.
Тстер хроматикалы, яни бояулы (ызыл, кошыл сары, жа-сыл, кгілдір, кк, клгін), ахроматикалы, яни бояусыз (а, кара жне барлы ср тстері) болып екіге блінеді.
Хроматикалы тстер ш трлі сапамен (тсті жарытылыы, і, оюлыы), ахроматикалы тстер тек жарытылыымен ана ажыратылады. Тсті жарытылыы — тстерді ара тстен айырмашылы дрежесі. Мселен, а тс е жары тс, ара тс жарытылыы е тмен тс болып табылады. Тстерді і дегеніміз бір тсті екінші тстен зіндік ерекшелігін крсететін сапасы. Тсті оюлыы — жарытылыы бірдей ср тстерден жеке тстерді айырмашы-
лыы. Е ою тс — ызыл тс болады. Кру мшесі — кз. Оны негізгі блімі — кз алмасы. Кз алмасы ш трлі абыпен (а тсті,тамырлы жне торлы) апталан шар тріздес нрсе.
. Есту тйсіктері
Есту мшесін тітіркендіретін ауа блшектеріні тербелістері — дыбыс толындары. Ауа блшектеріні тербелістері тербелудін жиілігі, амплитудасы (лашы) жне тербелуді тріне арай ажыратылады. Осыан сйкес есту тйсіктеріні ш жаы болады. Олар: дыбысты жоарылыы — бл тербелу жиілігіні сулеленуі, дыбысты аттылыы — бл тербелу амплитудасыны сулеленуі, тембрі — тербеліс тріні сулеленуі. Бізді лаымыз бір секунд ішінде 16 тербелістен немесе герцтен 22 мы герц (тербеліс) ішіндегі дыбыс толындарын сезе алады. Жиілігі бдан асатын тербелістерді кла шала алмайды. йткені блар те жіішке, ультрадыбыстар. 16 герцтен тменгі дыбыстарды да ла шала алмайды. Дыбыстарды мндай трін инфрадыбыстар деп атайды. лаы е са
а-кстар дегенде е алдымен жаранат айтылатыны белгілі. Оны есту абілеті 175 мы Гц, одан со ит — 100 мы Гц, шегіртке — 90 мы Гц, тауы — 38 мы Гц келеді. Адамны естігіштік абілеті — сайрауы кстармен бір дегейде — 20 мы Гц болады екен.
В. Дм туйсіктері
Дмді айыратын мше — тіліміздегі дм бршіктері. Оны тітіркендіретін белгілі дмі бар, суа ерігіш трлі химиялык зат-тар. Дмді ттті, ащы, тзды, ышыл деп тртке бледі. Дм, иіс тйсіктері бірімен-бірі араласып жататындытан, адам кбінесе дмді де дрыс айыра алмайды. Мселен, тмауратан адамны дмді айыруы бсе болатындыы — дм, иіс тйсіктеріні араласып жататындыына жасы мысал. Тілді трлі бліктері дмні жоарыда аталан трт трін трліше сезеді. Мселен, ттті дмді — тілді шы, ащыны — тілді тбі, ышылды — тілді екі жа шеті, тзды тілді шы мен екі шеті жасы сезеді. Егер дмі бар затгы тілді ортасына салса, адам кпке дейін оны дмін ажыра-та алмайды. йткені, дм сезетін бршіктер тілді ортасында болмайды.
Г. Тері туйсіктері
Тері тйсігіні рецепторы — денедегі теріні н бойына орналасан. Тері тйсігі, сондай-а тілді, мрынны кілегей кабытарында да мол. Тері тйсіктеріні зі бірнешеге блінеді. Олар: тактиль (сйкеніс), ысым, дуыл тйсіктері), температура (жылыны, салынды білдіретін тйсіктер) жне ауырганды білдіретін туйсіктер. Тері тйсігі рецепторларыны есебі жо. Тек ауыранды білдіретін нктелерді зі ана денемізде 900 мынан асып жатады. Теріні трлі алаптарында сезгіштік бірдей емес.
. Сипай сезу туйсіктері
Адамдарды ебек рекетінде ерекше орын алатын тйсіктеріні бірі — сипай сезу (осязание) туйсігі. Мны екі трі бар. Біріншісі — пассив сипай сезу. Бан тері тйсігі тгелдей кіреді. Екіншісі — актив сипай сезу. Актив сипай сезу тері жне озалыс тйсіктеріні штасып келуінен крінеді. Актив сипай сезу тйсігіні рецепторы адамны олында (сауса, алаан) орналасан. Осы тйсік — рекетті натылы бір тріні ыпалымен кшті дамып отырады.
Сипай сезу тйсіктеріні жалпы ебек процесіні «сатйек» ерекшеліктерін мегеруде, мектепте оушыларды ол ебегіні дадыларына йретуде, сондай-ак, соыр, мылау, кере адамдарды тіршілігінде ерекше орын алатыны тсінікті.
2 Органикалы туйсіктер
Тйсіктерді екінші тобына — органикалы туйсіктер жатады. Бларды рецепторлары ішкі мшелерді абаттарына (еш, арын, ішек, тамыр, кпе, жрек т. б.) орналасан. Ашыанда, шлдегенде не сусын ананда, жрек айныанда, іш ауыранда жне т. б. осындай жадайларда болатыы сезінулер органикалы тйсіктерге жатады. Адам то, деыі сау кезінде немесе іс-рекет стінде тйсіктерді бл трін байай бермейді.
И. М. Сеченов сондытан да тйсіктерді бл тобын «кмескі тйсіктер» деп атаан. И. П. Павлов мектебіні зерттеулері крсеткендей, дені сау адамны органикалы тйсіктері оны жалпы «хал-кйіні» негізі болып табылады.
Е. Кинестезиялы туйсіктер
Кинестезиялы туйсіктер денені жеке мшелеріні бір кйдегі алпын, озалысын білдіреді. Кинестезиялы тйсіктерді кейде озалыс тйсігі деп те атайды. Оны рецепторлары – ет, тарамыс, сіірлердегі жйкелеріні штары.
Ж. Те басу шуйсіктері
Мндай — туйсіктерді статикалы туйсіктер деп те атайды. Статикалы тйсіктерді рецепторлары ішкі латаы вестибулярлы аппаратга орналасан. Статикалы туйсік — басты оз-алысын, денені кеістіктегі алып тран орнын, яни адамны те басуын бейнелейді.
3. Вибрациялы туйсікте
Вибрациялы тйсіктер озалан денені ауаны толытуын бкіл н бойымызбен сезінген кезде пайда болады. Негізгі анализаторлары (тйсіну мшелері) сау адамдар кбінесе здерінде бл тйсіктерді болуын байамайды. Кзі, лаы, тілінен бірдей айрылан американды Елена Келлер мен орысты ылыми ызметкері Ольга Скороходованы мірі мен творчестволы рекеті анализаторларды адам аларлы жадайда бір-бірімен байланысып отыратындытарын, сіресе, мнда вибрациялы тйсіктерді кандай маыз алатындыын жасы крсетеді.
5.6. абылдауды негізгі ерекшеліктері табиатын сипаттаыз
абылдау – бл заттар мен былыстарды здеріне тн белгілеріні мнін тсінуден оларды тікелей ттас кйінде сезімдік бейнеге тсіру.
Масат баытына, ерік атысына орай абылдау екі формаа блінеді: ырысыз (ниеттелмеген, ерік кшімен, алдын ала белгіленген масатпен байланыспаан) жне ырыты (масат бадарлы).
Рецепторлар ызметіне арай абылдау кру, есіту жне сипай сезу трлерімен ажыралады абылдау процессінде бірнеше анализатор ызмет етеді. Кез келген жаа затты абылдау брыннан бар тжірибеге жне білім негізінде жзеге асады. Сондытан абылдау процессінде брын алыптасан уаытша байланысты кейбіреулері жанданып отырады. абылдаанда адам миындаы болып жатан процесстерді физиологиялы негіз деп атайды.
Ерекшеліктері.
1. абылдауды ттастыы. абылдау объектісі жеке асиеттерден, блшектерден транымен біз оларды бтіндей ттас абылдаймыз.
2. абылдауды тратылыы. Біз зімізді тжірибемізге, білімімізге байланысты заттар мен былыстарды траты трде абылдаймыз. абылдау кезінде абылданатын заттар мен былыстарды кейбір белгілері , трлері, формалары згерсе де біз оларды брыны абылданан кйінде абылдаймыз.
3. абылдауды тадамалылыы . Бізге абылдау кезінде бірнеше заттар немесе былыстар сер етуі ммкін. Біра біз зімізді ажеттілігімізге байланысты біреуін ана абылдаймыз. абылданан зат абылдананны объектісі деп аталады. Ал объектіден тыс алан заттар абылдананны фоны деп аталады
4. Аперцепция. абылдауды тжірибеге, білімге, сенімге, іс-рекетті нтижесіне жне мамандыа туелді болуын аперцепция деп атаймыз. Аперцепция 2-ге блінеді: траты жне уаытша. Траты трі - адамны дниеге кзарасын, мамандыына, іс-рекетіне жне табандылы крсетуіне байланысты. Уаытша трі – адамны абылдау кезіндегі кіл-кйіне жне психикалы алпына туелді болады. Аперцепция жеке адамны абылдауына белсенділік сипат береді.
абылдау кезінде кейде ате абылдауларда кездеседі . Мны психологияда элюзия деп атайды. Элюзияны ішінен кру элюзиялары кбірек, жиі кездеседі. Кру элюзиясы деп – заттарды алыстыын , трін, клемін ате абылдау. Кеістікті жне уаытты абылдау. Біз дниедегі заттар мен былыстарды белгілі бір уаытта жне кеістікте абылдаймыз. Уаыт пен кеістіктен тыс жатан нрсе болмайды.Кеістікте абылдау деп – дниедегі заттар мен былыстарды белгілі бір орнын, млшерін, клемін, алыс-жаындыын санамызда бейнелеуін айтамыз. Кеістіктегі заттарды абылдау адам кзінен оларды аншалыты ашы немесе жаын екендігіне байланысты. ашыта тран зата адам кз ысып арайды, бны кзді конвергенциясы деп атайды. Егер зат жаын болса, онда адам кз абаын ашып арайды, бны кзді дивергенциясы деп атайды. Кеістіктегі абылдауда, оны ашытыты баалауда иіс жне есту тйсіктері лкен роль атарады. Уаытша абылдау. Уаытты кеістік сияты шегі болмайды. Уаыт - ткен ша, осы ша, келкр шатара байланысты. Уаыта байланысты трлі сздерді олданамыз: кеше, бгін, ерте. Адамдарды адамды абылдауы адам мірінде лкен роль атарады. Адамны бет лпетіне сйене отырып оны оршаан ортаа, оиаа атынасы андай екендігін айтуа болады. имыл-озалыс ерекшеліктері жеке адамны кейбір асиеттерін крсетеді. Сйлеу ерекшел іктері де адам туралы кп млімет береді.
6.7. Есті негізгі процестеріні ерекшеліктеріне анытама берііз
Адамны абылдаандары ізсіз жоалып кетпейді. лкен ми сыарлары ыртысында озу процесінен іздер саталып алады. Бл іздер озуды туызан тітіркендіргіштер жо кезінде де озуды тууына ммкіндік жасайды. Соны негізінде адам есте ттып жне сатай алады, ал кейін жо нрсені бейнелендіреді немесе брын игерілген білімін айта жаырта алады.Сонымен ес дегеніміз сырты дние заттары мен былыстарыны адам миында саталып, айтадан жаыртылып, танылып, мытылуын бейнелейтін процесс. Ес – крделі психикалы процесс. Ол айналамыздаы бізге сер етуші дниені, ондаан заттар мен былыстарды нервмізде сулелендіруді айрыша бір трі.
Есті поцестері. Есті процестері есте сатау, айта жаырту, тану мен мыту.
Есте сатау масатыны болу, болмауына арай есте сатау ытиярлы жне ытиярсыз болады.
Ытиярсыз есте сатау – бл ойластырмай есте сатау. Мнда адам есте сатауды масат ттпайды, есте сатау шін кш те жмсамайды, есте сатауды амтамасыз ететін арнайы тсілдер де олданбайды. Малмат зінен-зі есте саталандай болады. Жеке мір оиалары, есте ытиярсыз саталады.
Баса белгі бойынша ес негізіне жататын байланыстар сипаты бойынша есте сатау механикалы жне маыналы болып блінеді.
Механикалы есте сатау кп рет айталау арылы сырты байланыстарды ныайтуа негізделген.
Маыналы есте сатау жаа малмат пен брыннан таныс малматтар арасында жне соы малмат блшектері арасында маыналы байланыс жасауа негізделген.
айта жаырту. айта жаырту ытиярсыз жне ытиярлы болып екіге блінеді.
Ытиярсыз айта жаыртуда адам алдына масат оймайды. Бейнелерді здігінен, кбіне ассоциация бойынша керініс беріп, еске тсіру масатынсыз ойламаан жердей жаныруын - ытиярсыз айта жаырту дейміз.
Ытиярлы жаырту дегеніміз - брыны ой, сезім, талап, рекеттерді санада масатты трде алпына келтіру процесі. ЬІтиярлы айта жанырту - дейілеп еске тсіру. Оан адам зіні ерік – кшін жмсайды, арнайы діс – тсілдер олданып, брыны абылданандарын айта жаыртып, жзеге асырады.
Тану. айта жаыртуды тану процесін ажырату керек. Тану – айта жаыртуды арапайым трі. Тану - брын абылдаан жне айтадан кезіккенде крінетін ес процесі. Тану адамдарды абылдау саласындаы ерекшеліктеріне арай трлі дрежеде крінеді. Мселен, біреулер брыны кргенін бірден иналмай толы таниды, екінші біреу мны млде тани алмайды шінші біреу шала таниды, ал тртінші біреу ате танитын болады.
мыту процесі - есте алдыру процесіне арама-арсы процесс. мірге ажет емес нрселерді мытып отыру – адамны рухани дамуына кп кмегін тигізеді. Егер адам абылдаан нрсені барлыын есінде сатай беретін болса, онда кез келген са-тйектер миды бір алыпты жмысын иындатар еді. мыту трліше жадайларда крінуі ммкін. Бірде мыту объектіні дейілеп еске тсіруге, не тануа ммкіншілікті жотыынан пайда болса, енді бірде объектіні ате тану, не дейілеп еске тсіре алмаудан болады. Егер біз брын есте алан нрселерді есімізге тсіре алмаса, брыны абылдаандарды тани алмаса бізде мытуды боланы. мыту бірнеше себептерге байланысты.
1. мыту ала ойан масатты аны болмауынан болады.
2.абылданан материал онша ашы, аны эмоциялы болмаса тез мытылады.
3. Есте алдырылан материалды дрыс тсінбеу.
4. айталау мен жаттыуды болмауынан жне кеш йымдастырылуынан болады.
5. Материалды керексіз болуы.
6. Адамны миына заым келсе оы ойлау абілеті бзылып, тез мытады. мыту нерв ызметіні кйіне байланысты. Нерв жйесі бден шаршаанда не ауруа шыраанда адамда мытшаты кшті болады. Нерв жйесіні нашарлауына орай мытшаты артайан адамдарда жиі кездеседі. Мектепте малімдер мндай тежелулерді оушыларда болдырмау шін, саба кестелерінде сас пндерді атар трмауын адаалап, р жастаы оушыларды й тапсырмаларыны нормасы ата саталынып, оу рекетін немі трлендіріп отырулары керек.
7.8. Ойлау трлері мен формаларыны табиатын талдаыз
Ойлау дегенiмiз - сырты дние заттары мен былыстарыны байланыс-атынастарыны мида жалпылай жне жанама трде сз арылы бейнеленуi.Ойлау адама заттар мен былыстарды асиеттерi мен оларды зара атынастарын салыстырып, ажыратуа, оларды сезiмдiк трде берiлмеген асиеттерiн, жаа атынастары мен ырларын ашады.Ойлау процесi елестермен де тыыз байланысты. Ойлау проблемасын арастыран А.А. Смирнов ойлау жне интеллектуалды процестердi ассоциативтi аымын ажырату ажеттiлiгiн атап крсеткен. Мны себебi ойлау iс-рекетiнде бiз ассоциацияларды те ке олданамыз - олар ойлау есептерiн шыаруа елеулi септiгiн тигiзедi. Ойлау адамны сырты дниемен арым-атынас жасау процесiнде туындап отырады. Ойлау - зiндiк iшкi арама-айшылытара толы процесс. Бл айшылытар ойлау дамуыны жне iске асуыны озаушы кштерi болып табылады, яни ойлау осы арама-айшылытарды, басаша айтанда, проблемалы жадаяттарды шешу барысында рбидi. Жаа туан балада ешандай ойлау болмайды. Ойлау баланы сырты ортамен белсендi арым-атынас жасауыны нтижесiнде, оны мiр тжiрибесiмен осаталып, дамып отырады.рбiр адам бiрiнен-бiрi ойыны кедiгi немесе тарлыы, орамдылыы, шырлыы, дербестiлiгi, логикалы жйелiлiгi, сыншылдыы жне т.б. сапалармен ажыратылады. Осылайша, шыу тегi мен пайда болуы (генезi) бойынша ойлау келесi трлерге жiктеледi: Крнекi-рекеттiк ойлау-мселенi шешу жадаятын шынайы трлендiретiн баыланатын озалысты рекет арылы iске асатын ойлау трi. Крнекi-бейнелiк (бейнелiк) ойлау– жадаят тек бейне жоспарында ана трленетiн ойлау трi. Сздiк-логикалы (пайымдаушы) ойлау–тiлдi жне тiлдiк ралдарды кмегiмен шыарылатын ымдарды, логикалы рылымдарды пайдаланумен сипатталатын ойлауды негiзгi трлерiнi бiрi.
9.Темперамент жне мінез араатынасы туралы пікірлерді талдаыз
кп жадайда мінез бен темперамент салыстырылып тсіндіріледі, кейде біріні орнына бірі олданылады. Ал іс жзінде олай болмауы керек. Мінез бен темперамент састыы адамны физиологиялы ерекшеліктеріне, яни жйке жйесіне болан туелділіктен. андай да мінезді алыптасуында белгілі жйкелік сипаты темперамент лкен маыза ие. Сонымен бірге, темперамент жете дамыанда ана мінез бітістері алыптасады. Темперамент-мінез дамуына негіз. Мінездегі стамдылы-стамсызды, озалышты-салыртты тікелей темпераментке байланысты. Біра мінез темпераментке бтіндей туелді емес. Біркелкі темпераментке ие адамдарда рилы мінез белгілері болуы ммкін.Темперамент ерекшеліктері айсыбір мінезді дамытып, басаларына шектеу ояды. Мысалы, холерикке араанда меланхоликті зіне жігерлілік пен жректілікті дарытуы ияна соады. Ал холерик флегматик сияты стамды бола алмайды, флегматик сангвиникке сап кпшілікпен тез тіл табысып кете алмайды, т.с.с. Мінезі траталан адамда темперамент дербес рекет крінісі болудан алып, мінез бітістеріні сай рекет-ылытарды іске осылу динамикасын айыруа кмектеседі. Мінез жне темперамент бітістері адамны бірттас келбет кейпінде зара байланыса тсіп, тла даралыыны интегралды сипаттамасын береді. Темперамент дегеніміз психикалы процестерді туіні динамикалы ерекшелкітерін жне адам мінез-лын, оларды кшін, жылдамдыын, пайда болуын, тоталуы мен згерісін сипаттайтын асиеттер жиынтыы. Темперамент асиеттерін адамны тлалы ырларына шартты трде жатызуа болады. йткені, олар биологиялы туелді боландытан адамны дара ерекшеліктерін райды. Мінез-бл тланы адамдара траты белгілеріні жиынтыы. Мінез іс-рекетте жне арым-атынаста крініс береді жне ол адамны зіне ана тн лы ерекшелігін белдіреді. арым-атынас мнері трбиелі, инабатты немесе стамсыз, сыпайы не дрекі болуы ммкін. Темпераментпен салыстыранда мінез жйке жйесіні асиеттеріне ана ба ланысты емес, ол адам мдениеті, оны трбиесіне де тлеуді
10. Сырты бейнесі мен тр-тласы жаынан адамдар біріне-бірі сас боланымен, мінез-лы, темперамент ерекшеліктері, абілеті мен икемділігі жаынан оларды райсысыны зіндік даралы асиеттері болады. рбір кісіні жеке басына тн дара згешелікті бірі – осы темперамент. “Темперамент” сзіні шыу тегіне тоталар болса, “красис” деген грек сзін латынша-темпераментум дейді. Мндай атауды мні нрселерді не заттарды млшер шамаластыы деген тсінікті білдіреді. Бл згешелік – е алдымен, адамны эмоциялы сезіміндегі жне жріс-трысы мен имыл-озалысындаы, сйлеген сзіндегі, зге адамдармен арым-атынасындаы ерекшеліктері.Сйтіп, біз темпераментті жйке жйесіні табии типтік асиеттеріне туелді, жеке адама тн дара згешелік деп білеміз.
Темперамент – организмні физиологиялы згешеліктерімен, сіресе, жоары жйке ызметіні тума асиеттерімен шарттас психикалы былыс. Темперамент адамны жалпы озалысынан да, психиканы кші мен тередігінен де, адамны кіл-кйіні ерекшеліктерінен де жасы байалып отырады.
Сонымен, темперамент – адамны психикалы рекетіні наты динамикасын айындайтын психиканы дара асиеттеріні жиынтыы.Бл психикалы ерешеліктер адамны барша іс-рекетінде оны мазмны, масаты жне сеп-трткілеріне туелсіз біралыпты крінеді, есейген шата да згеріске тспей, зара байланыста темперамент кейпін рнектейді.
Мінезді табии негізі жоары нерв ызметіні типтерінен байалып, адамны темпераментімен тыыз байланысты келеді. Темперамент мінездегі байсалдылы немесе жаалаты немесе сылбырлы тонусыны ктерікі -тмендігі, йірсектік немесе тйыты, жаа жадайда, жаа міндетке тез, не иын бейімделу сияты т.б. сипаттарды анытайды. Темперамент мінезді баса да жатарына мселен, сезімні тонусына (былуы), озалысты сырты мнеріне, сйлеген сзді екпініне, ерів. Сйтіп семья трбиесіндегі ателіктер тбінде адамны мінез-лында трлі айшылытарды пайда болуына сотырады. Мндай адамдар бір алыптылыы жотыымен, сзімен есіні жанаспауымен сипатталады. Мінезді дамуы, оны бітістеріі алыптасуы, айындыы – табиатты сыйы емес, трлі мір ситуациаларында адама ойылатын талап бірлігіні нтижесі деп арастыру керек. Мінез рылымы мір барысында згермей трмайды. су, даму процесінде адамны іс-рекеті де, мір жадайларыда згеріске тседі, адама ойылатын талаптар да згереді, бл жадай жеке адам крылымда згерістер туызып отырады.
11. Жоары дегейдегі сезімдер табиатын тсіндірііз
Жоары дегейдегі сезімдер - акыл-ой (интеллектілік), эстетикалы, адамгершілік-моральды сезімдер.
Интеллект (лат. іntellectus — таным, ыну, адау) — жеке тланы аыл-ой абілеті. Аыл-ой сезімі адамны таным рекетімен байланысты.
Алашында бл термин адам психикасыны орынды ойлау функцияларын белгілесе, казіргі кезде оан барлы танымды рдістер кіреді. Интеллект - адамны болмысты тануыны негізгі нысаны. Интеллект - апаратты масатты баытта айта деуге, реттеуге, оуа абілеттілікті крделі жйелеріні танымды іс-рекеті. Интеллект функциялары:
· оуа деген абілеттілік;
· оршаан болмысыны задылытарын белсенді мегеруге абілеттілік. Біратар психологиялы тжырымдамаларда интеллект аыл-ой операцияларыны жйесімен теестірледі.
Теориялы жне практикалы Интеллект жеке адамны эмоциялы- еріктік ерекшеліктерімен байланысты. Интеллект трлері:
· абстрактылы интеллект,
· ересектер зияты,
· наты интеллект,
· кристалданая интеллект,
· арапайым интеллект,
· жануарларды зияты,
· жасанды интеллект.
Адамгершілік - адам бойындаы гуманистік ндылы, деп ымы. "Кісілік", иізгілік", "имандылы" трізді ымдармен мндес. Адамгершілік - адамшылы, каталдыпен салыстыранда жаксылы тілеу арым-атынастары. Адамгершілік принциптері леум.-мдени дамуды жемісі. Адам тумысында жасылыа да, злымдыа да йір емес. Адамгершілік белгілеріні алыптасуына ерекше сер еткен мынадай факторлар бар: жыныстыа а-тынастарды реттеу, андастарын лтіруге тыйым салу, лсіздерге аморлы ету, ебекті оамды жолмен блінуі жне адамдар арасындаы ынтыматастыты алыптасуы. Адамгершілік ндылытарды алыптасуы шін жйелік (оамды, мемл.) жне тлалы мшелерді ара салмаын дрыс айындауды маызы зор. Жеке адамды леум. атынастарды жемісі деп арастыру адамды бааламауа кеп соады (соц. идея).
Мораль (латын moralіs – дет-рып) – адамдар мен леуметтік бірлестіктер арасындаы арым-атынастарды реттейтін аида; адамны мінез-лын реттеу ызметтерін атаратын леуметтік институт. Мораль леуметтік шындыты этикалы сапаларын (ізеттілік, мейірбанды, ділеттілік, мінез-лы, дет-рып, т.б.) бейнелейтін оамды сананы ерекше нысанына жатады. Моральды біратар ерекшеліктері бар:
· Моральды ережелер мен талаптар оамны асырлар бойы алыптасан ндылы негізін райды жне жалпылама сипатта болады;
· Моральды аидалар мен сезімдер нормативті, міндетті, тиісті болып табылады;
· Мораль леуметтік мратты бір тріне жатады, ол кнделікті трмыс алыптарынан жоары ойылады;
· Мораль мемлекеттік кшпен танылмайды, ол адамны еркіндігі аясымен байланысты.
мораль — ізгілік, адамгершілік ережелеріні жиынтыы екен. Моральдык нормаларды стану арылы рбір жеке тла зіні адамгершілік, ізгілік асиеттерін алыптастырады. Мораль адамдарды бірлесе мір сруге дадылану нтижесінде, арым-атынас жолында туындап отыран арама-айшылытардан шыу барысында тарихи трде алыптасан. Мораль зіні тп-тамырымен сонау адым замандара жаласып жатыр.
12.
13.Мінезді тлалы ерекшеліктері туралы кзарасыызды берііз
Мінез иесі болып табылатын жеке адам - оамны мшесі, ол оамда трлі арым-атынаса тсіп отырады. оамны мшесі ол тапты оамда - тапты кілі бола отырып, жеке адам оамны, тапты баса мшелері сияты белгілі экономикалы, саяси, мдени жадайлара туелді болды. Мндай жадайлар мінезді жалпы типтік бітістерін алыптастырады. Адамдар мен наты адам мінезіндегі типтік бітістер - дуір мен тапты леуметтік міріндегі маызды жайттарды бейнелендіреді. Олай болса, типтік мінезді белгілі адамдар орта басты-басты бітістер деп ынан дрыс. Мндай негізгі бітістер мірді жалпы жатарын бейнелендіреді жне сол топтаы адамдарда кай-айсында болмасын азды-кпті крініс береді. Сйтіп, типтілік бір жаынан, наты адамны даралыын, екінші жаынан, сол адам экономикалы, саяси жне мдени байланыса тсетін баса адамдарды да сипаттайды. Мселен белгілі бір лтты адамдары сол лтты асырлар бойы алыптасан мір сру жадайлары мен лтты, трмысты зіндік ерекшеліктерінен нр алады, лтты тіл мен мдениет ыпалымен дамиды. Сондытан да бір лтты адамдары здеріні трмыс салты, дет рпы, мінез бітістері жагынан баса лт кілдерінен ерекшеленіп трады. Біра лтты мір сру жадайлары згерген кездерде - лтты мінездегі типтік бітістер де згеріске тсіп отырады. Типтік мінез бітістеріні лтты згешеліктерімен катар тап кілдеріні кресі мен мірін бейнелейтін типтік мінезді ерекшеліктері туралы да айтылуы ажет. мір сруді жалпы экономикалы, саяси жне мдени жатарымен атар адамны мінез-лына суле тсіретін оны іс-рекетіні жалпы жатарын да естен шыармауымыз тиіс. Осы айтыландармен катар адамны табии рылымында да мселен, жоары жйке ызметіні де типтік ерекшеліктерінде орта белгілер кездеседі. Типтік жне мінез типтері. Адам міріні типтік жадайларын бейнелейтін ерекше, елеулі типтік бітістерді жиынтыы мінез типін райды. р леуметтік дуір оамды аренаа белгілі типтік мінезді келеді. Мінез типтеріні ай-айсы да оамды атынастарды тарихи дамуына карай згеріске тсіп отырады Мінез типі - біршама траты рылым, біра ол соныме згермелі де келеді. Адамны зіне-зіні талап оя білу дегейі, оам ажеті мен трбие, мір жадайларыны ыпалымен мінез типтері дамып жне згеріп жатады. Мінез типтерін зерттеу оларды жіктеуге, оларды алыптасуы мен кріністеріні белгілі бір зады байланыстарына келеді. Мндай жіктеуді болмауы - жеке типтерді сипаттауды кездейсотыына, стірт кзараса сотырады да оны теориялы жне практикалы мні елеусіз болады. Психологияда мінезді жіктеуге талай рет талпыныс жасалды. Мселен, осындай бір жіктеуде мінез типтері адамны аыл-парасаты, еркі мен эмоциясыны басымдыына арай анытаан. Жеке адамны ішкі жне сырты дниеге деген баытын негізге алан жіктеу кеірек тараан. Бл трыдан мінез екі типке - интраверттелген (тйы, зімен зі болып жретін ойшыл), экстраверттелген (аылда, белсенді, ажарын адам) болып блінеді. Бл типтер де шындыты бейнелендіреді, біра бл жіктеулер де бір жаты. Аырында жеке адамны дербестік дрежесіне орай типтерге блу де бар. Мнда типтер конформды жне дербес болып блінеді. Мны біріншісіне - баса біреуді ой-пікірімен санасыш, жртты айтанына тез иланып, кне оятын, айтан сзді сынамай-а абылдайтын, стресс жадайларына бейімделе алмайтын адамдар жатады. Екінші типке - зіндік нанымы бар дербес пікір жне натылы шешімге келе алатын адамдар кіреді. Осы типті кілдері белсенді, ажырлы, иын жадайларда асып-саспайтын, з пікірін басалара тыдата алатын, стрестік жадайларда есесі тспейтін кісілер болып табылады. Жоарыда аталан жіктеулерді барлыы да бір жаты, бларда адамны адамгершіліктік асиеттері ескерілмеген.
8.14. Ойлауды асиеттері.
Ойлау дегенiмiз - сырты дние заттары мен былыстарыны байланыс-атынастарыны мида жалпылай жне жанама трде сз арылы бейнеленуi.Тйсiктер мен абылдау аиат дние былыстарыны жеке асиеттерiн кбiне ретсiз кездейсо трде бейнелендiредi. Ал ойлау адама заттар мен былыстарды асиеттерi мен оларды зара атынастарын салыстырып, ажыратуа, оларды сезiмдiк трде берiлмеген асиеттерiн, жаа атынастары мен ырларын ашады. Кез-келген психикалы процес трiздi ойлауды да зiндiк параметрлерi - асиеттерi болады. Осындай ойлаудаы жекедара ерекшелiктердi бiлдiретiн ойлауды асиеттерi сан-алуан болады. Соларды iшiнде негiзгiлерi мыналар: Ойды сыдылыы – адамны з жне зге адамны ойларын объективтi баалай алу, барлы жасалатын аидалар мен тжырымдарды тпкiлiктi жне жан-жаты тексере алу абiлетi. Ойлауды асыыстыы – адам сауалды, мселенi жан-жаты ойластырып алмай, оны бiр жаын блiп алып, асыыс шешiм абылдауа тырысуы, белгiлi бiр дрежеде ойластырылмаан жауаптар мен пiкiрлердi беруi. Ойлауды тездiгi – адамны жаа жадаятты тез тсiне алып, тез ойлау негiзiнде дрыс шешiм абылдай алуы. Ойлауды дербестiгi – адамны жаа мiндеттердi, мселелердi шыара алумен жне баса адамдарды кмегiнсiз зi мселенi дрыс шешiлу жолын табумен сипатталады. Ойлауды икемдiлiгi – ойлауды оны шектейтiн жатталып алан, таптаурын шешу тсiлдерiнен туелсiздiк дрежесiн бiлдiредi. Ойлауды тередiгi – крделi сауалдарды мнiне тере шоырланып, зерттей алуы. Ойлауды кедiгi дегенiмiз – адамны зерттелетiн сауалды маызды жатарын тсiрмей, ттас амтып, талдай алу абiлетi.
15. .Гиппократты темперамент туралы теориясы туралы кзарасыызды крсетііз
Темперамент жайлы теорияларды лкен ш топа блуге болады:
Гуморальді теориялар; Конституционалды теориялар;
Жоары жйке жйесі ерекшеліктеріне байланысты темпераментті тсіндіруші теориялар.
«Гумор» сзі сйыты дегенді білдіреді. Аза сйытытары озалымпаз, оны динамикалы блігі. Сондытан мінез-лы ерекшеліктерін азадаы сйытытар озалысыны ерекшеліктерімен байланыстырады. Осы баытты станан авторларды теориялары е алаш пайда болан. Ежелгі жне е белгілі гуморальды теория антикалы Грецияда пайда болан, дрігер жне философ Гиппократты теориясы.
Темперамент жніндегі ылымны ірге тасын алаан ежелгі грек дрігері – Гиппократ.Оны тжырымы бойынша, адамдар трт «дене шырындарыны» - ан, шырыш, т, запыран - зара атынасымен ажыратылады. Осы психологиялы таылымды арау ете отырып, ежелгі дние дрігері Клавдий Гален алашы рет темперамент трлеріне ылымды сипат берді. Гален темперамент трін жоарыда аталан шырындырды біріні басымдылыымен байланыстырды.
Ол бізді заманымыза дейін жеткен темперамент атауларын белгіледі: сангвиник (sangius – ан), флегматик(phlegma – шырыш), холерик( chole - т), меланхолик(melaschole – запыран). Гален ендірген бл ажайып жаалы кейінгі жзжылдытар желісінде кптеген алымдар ізденісіне кшті ыпалын тигізді.
Ежелгі дуірлерден бастап зерттеушілер адамдарды дене рылымы жне физиологиялы ызметіні ерекшеліктерімен сай келетін кп трлі рекет – ылытарды тастап, ретке келтіруге ат салысты. Осыан орай темпераментті кп трлі типологиясы алыптасты. Бларды ішінде назар саларлытай тип – адамны дене рылымына байланысты дараланып, тума темперамент асиеттеріне негізделген – конституциялы типология (Э. Кречмер). Бл теорияны мні: р адам з дене рылымына орай зіндік психикалы ерекшелікке ие. Осыдан, дене мшелеріні сырттай лшемдеріне байланысты трт конституционалды психикалы тип белгіленген:
1Лептосоматик- бойша, нзік денелі, тар иыты, ол-аяы зын, сидыйан.
2 Пикник- мыым, сезімше, кіші не орта бойлы, арны ампиан, домала бас.
3Атлетик- блшы еттері кшті дамыан, денесі мыым, берік, зынша не орта бойлы, ке иыты, жамбас сйектері тартылан.
4 Диспластик-дене бітімі исынсыз. Бл адамдар рилы мшелік заымдара шыраандар.
Жоарыда баяндалан конституциялы типология теориясыны негізін алаан- Э. Кречмер. Бл теория Батыс Европада ке олдауын тапты. Ал осы теорияны арыарай жаластыран У. Шелден болды. Сонымен, р адамны темпераменті ртрлі, соан байланысты адамдар да ртрлі.
Темперамент туралы ілім ерте замандарда пайда болан. Гиппократ, кейіннен Гален сияты дрігерлер адамдарды мінез-лытарыны дара кріністерін баылау арылы соларды з ерекшеліктерін сипаттап жазуды, тсіндіруді ойластырады. Темперамент туралы ілімні негізін салан ежелгі грек дрігері Гиппократ болды.
Гиппократты пікірінше, адамны тнінде трт трлі сйыты болады: ан, шырын, сары жне ара т, олар дрыс араласса — адамны дені сау, дрыс араласпаса — сырат болады. Азадаы сйытарды біреуіні басым болуы адамны темпераментін анытайды. Сйытарды аттарына орайлас ойылган темперамент атаулары кні бгінге дейін саталып келеді.
Гиппократ темпераменттер белгілі млшерде адамны трмысына, ауа райы жадайларына туелді болады деп санады. Мселен, отырып жмыс істейтіндерді денесінде флегма жинаталса, немі имыл озалыстаыларда — т кбейеді, темперамент те осыан сйкес аныталады. Гиппократ типтерді дрыс сипаттаанымен, оларды ылыми трыдан тсіндіре алмады. Кейіннен темперамент жайлы осындай гуморальды теориялардан баса химиялы, физикалы, анатомиялы, неврологиялы жне таза психологиялы теориялар да сынылды. Біра бларды бірде-біреуі де темпераментті табиатын толы жне дрыс тсіндірмеді. Темперамент тланы барлы психикалы кріністеріне рек беріп отырады, ол эмоция мен ойлауа, еріктік имыл-озалыса, сзді сарыны мен ыраына сер етеді. Біра темпераментке жеке адамны моральды трбиесі, леуметтік бадары, уестенуі, ызыуы туелді еместігін естен шыармаан абзал. Мселен, холериктік темперамент – choie (т)-, сангвинигтік темперамент -sanguis (ан), флегмативтік темперамент — рlegma (шырын), меланхоликтік темперамент — melanos (ара т) деген сздерден алынан. Гиппократ темпераменттер белгілі млшерде адамны трмысына, ауа райы жадайларына туелді болады деп санады. Мселен, отырып жмыс істейтіндерді денесінде флегма жинаталса, немі имыл озалыстаыларда — т кбейеді, темперамент те осыан сйкес аныталады. Гиппократ типтерді дрыс сипаттаанымен, оларды ылыми трыдан тсіндіре алмады. Кейіннен темперамент жайлы осындай гуморальды теориялардан баса химиялы, физикалы, анатомиялы, неврологиялы жне таза психологиялы теориялар да сынылды. Біра бларды бірде-біреуі де темпераментті табиатын толы жне дрыс тсіндірмеді.
Жоары жйке ызметіні негізгі асиеттерін ашан И.П.Павловты ылыми ебегі ерекше. Ол темпераментті осы асиеттеріні туа йлесуіне орай сипатталатындыын крсетті. Павлов зінен брынылардан згеше жолмен, атап айтанда, денені сырты рылымын зерттеген неміс психиатры Кречмерден, ан сауыттарыны рылымын зерттегендерден (П.Ф.Лесграфт) басаша азаларды бірттас нрсе деп арап, ондаы ми ызметіне ерекше назар аударды.
Ми біріншіден, барлы мшелер мен лпаларды жмысын реттейді, екіншіден, жйедегі сан алуан бліктерді ызметін йлестіріп, біріктіреді, шіншіден, ол барлы органдарды импульстарынан сер алып отырады да осыан орай з ызметін ажетті кйге тсіреді, тртіншіден, ол азаны сырты ортамен байланысын, бларды бейнелерін сулелендіруді жзеге асырып отырады.