Туекелділік аймаын анытауды маызы
1. Ксіпорынны ызметіне сер ететін туекелдік факторы нарыты экономикада дей тседі. Туекелділік андайда да бір жаымсыз жадайды болуыны ммкіндігін крсетеді. Туекелділік ымы ксіпорын ресурстарыны бір блігін жоалту ытималдылыын (аупі), ызметті жзеге асыруа нтижесінде табыстарды толы алынбауын немесе осымша шыыдарды пайда болуын білдіреді.
Туекелділік ытималдылы категориясына жатады, яни оны белгілі бір дегейдегі жоалтуларды ытималдылыы ретінде есептеледі. р ксіпкер басшы типіне байланысты тадап, тиімді туекел дегейін зі белгілейді. Кертартпа басшылар жаалытара бейімделмеген, детте олар андай да бір туекелден ашуа тырысады. Икемді басшылар, егер туекелділік ерікті болып, ал орындаушылар з ісіні маманы болса, олар туекелді шешімдерді абылдауа тырысады.
Ксіпкерлік туекелділікті жаымды дегейдегі жне масатты шешімдер абылдаан кезде белгілі бір жоалтулара апаруы ытималдылыын белумен шектеліп оймай, сонымен атар ол жоалтулар сол немесе баса дегейден аспау ытималдылыын да арастыруы керек.
Нарыты экономикасы дамыан елдерді тжірибесі бизнесті туекелсіз болмайтынын крсетеді. Ксіпкер туекелді е тменгі ммкін болатын дегейге дейін алай азайтатынын білуі ажет. Фирма шін андай да бір жаымсыз жадай болса да, ксіпкер негативті нтижелерді азайту ммкіндіктерін арастыруы керек.
Туекелді зін-зі сатандыру есебінен жне хеджиралау жолымен туекелді бліктерін баса фирмалара беру арылы азайтуа болады.
зін-зі сатандыру меншікті аражаттарды блігіні есебінен зиянды жабуа аражат жинатаумен байланысты. ны фирманы аржы крсеткіштерімен салыстыранда аса кп емес млікті немесе бір типті млікті кп млшерін жоалту аупі тнгенде, ішкі шаралар кмегімен зін-зі сатандыру орынды болады.
Шет елдерде туекелді азайтуды ке тараан тсілі – хеджиралау (аудармасы – жоалтулардан сатау), арсы валюталы, коммерциялы, несиелік жне баса талаптар мен мінднттерді даярлау. Біра, туекелді кп блігі (менеджерлерді атесі, бааны згеруі, сраныс, дрыс тадалмаан жоба жне т.б.) толыымен ксіпкерлерге жктелген. Жадайдарды болжап, ксіпкерлік туекелді баалауды йрену керек.
2.Ксіпкерлік туекел – бл бизнесті тріне байланысты компанияны ызметіні туекелі. Оларды негізгі трлеріне ндірістік, коммерциялы жне аржылы (несиелік) туекелді жатызуа болады.
ндірістік туекел - бл нім ндірумен, ызмет крсетумен, баса да трлі ндіріс ызметтін жзеге асырумен байланысты туекел. ндірістік туекелді пайда болу себебтері : йарылан ндіріс клеміні ммкін болатын тмендеуі, материалды шыындарды суі, ызметкерлерді наразылыы, менеджерлерді атесі, ктерікі аударым сомалары мен салытарды тлеу жне т.б.
Коммерциялы туекел ксіпкер ндірген немесе сатып алан тауарлар мен ызметтерді ткізу процесінде пайда болады. Коммерциялы туекелді себептері: німді ткізу клеміні тмендеуі, материалды ресурстарды сатып алу баасыны жоарлау, сатып алу клеміні ойда болмаан тмендеуі, айналым шыындарыны суі, экономиканы трасызды жне клиенттерді нату абілетіні згеруі, бсекелестерді рекеті.
аржылы туекел ксіпорынны банктермен жне баса да аржылы институттармен атынас рісінде пайда болады. аржылы туекелді себептері : арыз жне меншікті аражаттарды араатынастарыны клеміні жоарлауы, кредиторлара туелділік, капиталды рекетсіздігі, бір жобаа, бір мезгілде кп аражат жмсау.
аржылы туекел мына операциялардан алынан шыындарда крсетіледі: несиелік, инвестициялы, нды ааздар эмиссиясы.
Айналым жне ндіріс рісіндегі ксіпорындар шін аржылы туекелді рамдастарын ажырата білу керек: несиелік, пайызды, валюталы айрылып алан пайда туекелі, инвестициялы туекел, салыты туекел.
Несиелік капитал нарыыны атысушылары аржылы туекел деп детте клиентті тлем абілетсіз болуына байланысты міндеттемелерді орындай алмау аупінен туындайтын жалпы экономикалы туекелді бір трін тсінеді.
аржылы туекелді шешуге наты аражаттарды тадаан кезде инвестор келесі принциптерді назарда стауы керек: меншікті капитал ммкіндігінен арты туекелге бармау керек, аз нрсе шін кп нрсені туекелге сармау керек, туекелді нтижесін алдын ала білуге тырысу ажет. Яни берілген туекел бойынша, ммкін болатын шыындарды е кп мнін есептеп, содан со берілген туекелге итермелейтін ксіпорынны капитал клемімен, содан кейін салыстыру керек, содан кейін барып ммкін болатын шыындарды жалпы аша аражаттарыны клемімен салыстыру керек. Сонда ана бл туекел ксіпорынды банкротты жадайа келмейтінін анытауа болады. Басаша айтанда бл туекелді басаруды жалпы стратегиясы.
аржылы туекелді басару процесі 6 сатыдан трады: масаттарды анытау, туекелді анытау, туекелді баалау, оларды жзеге асыру жне нтижелерді баалау.
Масатты анытау ксіпорынны едуір шыындар жадайында жмыс істеуін амтамасыз етуге баытталады.
Масатты ксіпорынды сырты орта жадайынан немесе ішкі орташа отайландырудан орау болып табылады.
Туекелділік ытималдылыы ресми жне бейресми кздерден р трлі апараттар жинау кмегімен аныталады.
Шыындарды аупін оны маынасына байланысты ш трге блуге болады: банкротты ауіп, шыынды болдырмау шін осымша ресурстарды ажеттілігі, активтерді бір блігін шарасыз жоалту.
аржылы туекелді басаруды е крделі кезеі болып табылатын туекелді талдауды міндеті ммкін болатын серіктестіктерге, жобаа атысуды тиімділігі туралы шешім абылдауа жне аша жоалтуды болдырмау шараларын жасау шін ажет мліметтерді беру болып табылады.