Таырып 3. ДЕМОГРАФИЯНЫ ЛЕУМЕТТІК-МЕДИЦИНАЛЫ АСПЕКТІЛЕРІ

Масаты: Студенттер медициналы-демографиялы жадайды баалауды жне есептеу тсілдерін білуі керек

Демография (грек тілінен аударанда demos – халы) – халы туралы жне оны оамды дамуы туралы ылым. Демографиялы статистика (трындар статистикасы) ежелгі уаыттан бері белгілі, бізді эрамыза дейін ежелгі Египетте, Вавилон, итай, Рим жне баса елдерде трындар санын тіркеу жргізілген.

Медициналы демография – бл халыты механикалы жне табии озалысы процесіне медициналы-леуметтік факторларды серін зерттейтін жне трындар денсаулыыны крсеткіштерін жасартуа арналан сыныстарды дейтін ылым. Демографиялы статистика крсеткіштері трындар денсаулыын баалауда; кбею задылытарын; трындар саны мен рылымы негізінде денсаулы сатау кадрлары мен йымдарын жоспарлау, орналастыру жне болжауда; медициналы-леуметтік шараларды тиімділігін баалауда кеінен олданылады.

Демография статика (халыты санды жне сапалы рамын), динамика –халыты згерушілігін: механикалы (миграция) жне табии (кбею) зерттейді.

Статика белгілі бір уаыта сйкес халы санын, орналасуын, жасы, жынысы, лты, леуметтік жне ксіптік тобы жне т.б. белгілеріне сйкес таралуын сипаттайды, оларды тіркеу кезеді трде жргізілетін халы санаы арылы жзеге асырылады. Негізінде халы санаы он жылда бір рет жргізіліп отырады. Халы санаына ойылатын негізгі талаптара жатады: жалпылылы, сана бадарламасыны болуы жне оны бірлігі, рбір жеке адамнан белгіні тіркеу, мліметті тікелей халытан жинау, баылауды экспедициялы дісі, санаты біркезділігі, санаты орталытандырылуы, мліметтерді автоматы трде деу, мліметтерді ттас жинау дісін мліметтерді осымша іріктелген жинау дісімен тіркестіру, сана пиясын сатау.

Жас-жынысты рамы халы денсаулыын мен халыты кбеюін сипаттауда маызды орын алады. Халы рылымында андай да бір жас-жынысты топтарды басым болуы лім, туу, лім себептерін, ебекке абілетті немесе ебекке абілетсіз жастаы адамдарды лес салмаын, алдаы мір сру орташа затыын анытайды. Халыты жаса сай рылымыны типі 0-ден 14 жаса дейінгі балаларды лес салмаын 50 жас жне одан жоары халыты лесімен салыстыру арылы анытайды. Жас рылымында 14 жаса дейінгі балаларды басым болуы демелі (прогрессивті) халы типін крсетеді. Ересек жастаы топтарды 0-ден 14 жаса дейінгі балалардан басым болуы халыты регрессивті типін крсетеді. 14 жаса дейінгі балаларды 50 жас жне одан жоары топтармен те болуы халыты стационарлы типін крсетеді.

Егде жастаы адамдар лесіні басымдылыымен сипатталатын халыты артаю процессі туу крсеткішіні тмендеуімен жне мір сру затыыны артуымен байланысты, бл азіргі кезде кеінен байалуда. БД пікірі бойынша? Ересек жас индикаторы болып 65 жас тадалып алынды. Б артаю шкаласы бойынша, егер 65 жас жне одан жоарыларды лесі 4%-дан тмен болса – жас халы; 4-7 % - халы артаю табалдырыында; 7% жне одан жоары болса – арт халы деп аталады. Халыаралы баалауа сйкес, азастан халыты артаю процесі жеделдетілген елдер атарына кіреді (2050 жыла арай 25% арт адамдар). .

Алдаы мір сруді орташа затыы – гипотетикалы жыл саны, егер де мір сруі бойында р жас тобындаы лім крсеткіші есептеу жргізілген жылдаы лім крсеткішімен бірдей болады деп алынандаы берілген рпаты немесе белгілі бір жастаы топтарды алдаы мір сру затыы. азастанда йелдер мен еркектерді орташа мір сру затыы арасында наты диспропорция байалады.

Халы миграциясы – бл халыты кімшілік территория ішінде орын (ішкі миграция) немесе одан тыс жерлерге (эммиграция, иммиграция) ауыстыруы. Миграциялы процестер келесі трде болуы ммкін: жеке немесе жалпы кшу; йымдасан немесе йымдаспаан (стихиялы) кшу; айтымсыз жне траты мекен-жайын уаытша згерту; маусымды миграция (белгілі бір жыл мезгіліде кшу, жиі жазда); маятник трізді миграция (баса елді-мекеннен оуа немесе жмыс орнына кнделікті бару).

Халыты табии озалысы- бл туу жне лу, халыты табии сімі, неке жне ажырасулар трізді демографиялы былыстарды жиынтыы.

Туу крсеткіші календарлы жылда тірі туыландарды санын бір жылдаы халыты орташа санына бліп, 1000 кбейту арылы есептейді.

БД анытамасы бойынша тірі туылан деп жктілік затылыыны мерзіміне байланыссыз ана азасынан рытандыру німіні толы шыарылуы немесе алынуын айтады, осындай жолмен блініп алынан ры бдан со тыныс алады немесе жрек соуы, кіндік пульсациясы немесе ерікті блшыет имылы трізді тіршілік белгілерін крсетуін атайды. Тіршілікке абілетті деп жктілікті кез келген мерзімінде туылан рыты есептейді. лі туылан деп жктілік мерзіміне байланыссыз ана азасынан рытандыру німіні толы шыарылуа немесе алынуа дейінгі лімін есептейді.

азастанда БД критериіне ту 2008 ж жзеге асырылды. Тірі туылан деп жктілікті 22 аптасынан немесе одан жоары мерзімдегі, дене салмаы 500 грамм жне одан кп ана азасынан рыты толы шыарылуы немесе блінуін есептейді, ана денесінен блінген ры бдан со тыныс алады немесе жрек соуы, кіндік пульсациясы немесе ерікті блшыет имылы трізді тіршілік белгілерін крсетуіні, туаннан со 7 туліктен (168 саат) кп мір сруін есептейді. Тіршілікке абілетті деп туылу кезінде тыныс алу белгілері бар нрестені есептейді. Тынысты болмауы немесе реанимациялы шараларды нтижесінде 15 минут ішінде алпына келмеуі лі туылуды крсетеді. лі туылан деп жктілікті 22 аптасынан немесе одан жоары, дене салмаы 500 грамм жне одан кп, мір белгілері жо рыты ана азасынан толы шыарыула немесе блінуге дейінгі лімін есептейді. Тірі жне лі туу критерилеріні ркелкілігі баса елдермен мліметтерді салыстыру мен сараптауды иындатады.

Туу крсеткішін тере сипаттау шін арнайы крсеткіштер олданылады. йелдерді бала туу крсеткіші бір жылдаы тірі туыландар санын бала тууа абілетті жастаы (15-49 жас) йелдер санына бліп, 1000 кбейту арылы анытайды. Жаса сай бала туу крсеткіштері баса жас тобындаы йелдер шін де есептеледі. Сонымен атар некеде тран йелдерге атысты некелі йелдерді бала туу крсеткіші жне некеден тыс туу крсеткіштері есептеледі.

лім крсеткішін бір жылдаы лгендер санын халыты орташа жылды санына бліп, 1000 кбейту арылы есептейді. лім крсеткішін талдаанда, жалпы крсеткіштермен бірге арнайы крсеткіштер де есептеледі, мысалы жасына , жынысына, ксібіне жне т.б. байланысты лім крсеткішін есептеген кезде белгілі бір жастаы (немесе жынысы, ксібі) лгендер санын сол жастаы (немесе жыныс, ксіп) халыты орташа жылды санына бліп, 1000 кбейту арылы есептейді. азіргі кезде экономикалы дамыан елдердегі халы лімі себептеріні рылымында ан айналым жйесі аурулары, атерлі ісіктер, жарааттар басым. ан айналым жйесі ауруларынан ер адамдарды луі барлы жас топтарында жоары.

ЮНИСЕФ анытамасы бойынша балалар лімі балаларды салауаттылыын сипаттайды жне бір жыл ішіндегі 1 жастан 5 жаса дейінгі лген балалар санынын тірі туыландар санына атынасы, 1000 кбейту арылы есептейді. Балалар ліміні негізгі себептеріне жатады: тыныс алу жйелеріні аурулары жне инфекциялар, оны ішінде басты орында ішек инфекциялары, сепсис жне менингиттер. Балалар лімі мен таматануды бзылуы, анемия, емшекпен оректендірді болмауы немесе ерте тотату арасында байланыс аныталан. айылы оиалар – жол-клік жарааттары, термиялы жне химиялы кйіктер, биіктен лау лесі орасан. Кп жадайда айылы оиалара ер балалар кбірек шырайды. Осы жас кезеінде ауылды жерлерде лім жадайыны жоары крсеткіші тіркелген.

Сбилер лімі халыты леуметтік салауаттылыыын, медициналы-леуметтік кмекті дегейі мен сапасын, акушерлік-гинекологиялы жне педиатриялы кмекті тиімділігін баалайтын оперативті критерий жне индикатор болып саналады. Сбилер лім крсеткіші осы календарлы жылдаы 1 жаса толмай лгендер санын осы жылдаы тірі туыландар санына бліп, 1000 кбейту арылы есептейді. Туу крсеткішіні айын тербелісі кезінде былтыры туыландар санына наты есептеу жргізіледі – 1 жаса толмай лгендер санын биыл туыландарды 2/3 мен былтыр туыландарды 1/3 осындысына бліп, 1000 кбейту арылы есептейді. азастан Республикасындаы сбилер ліміні себептері: перинатальды кезеде туындайтын жадайлар; туа пайда болан ааулар; тыны салу жйесіні аурулары; айылы жадайлар; улану жне жарааттар, инфекциялы жне паразитарлы аурулар. Сбилер лімі дегейін баалау шін бала міріні р трлі кезеіне сай крсеткіштер есептеледі: перинатальды, неонатальды, ерте неонатальды, кеш неонатальды, постнеонатальды злім крсеткіштері.

Табии сім- 1000 трына есептегендегі туу жне лім крсеткіштеріні айырмашылыы. Егер туу крсеткіші лім крсеткішінен басым болса о деп бааланады; теріс, егер лім туу дегейінен жоары жне нольдік. Егер туу крсеткішіні тмендеуі фонында лім крсеткішіні дегейі артса, онда депопуляция процесі немесе «демографиялы иылысу» деп атайды.

йлестіру материалы: «Rower Point» бадарламасында 10 слайд.

дебиеттер:

1. Девятко В.Н., Исаев Д.С., Абылкасимов Е.А. Основы социальной медицины в охране здоровья матери и ребенка. – Алматы, 2002. – 299 с.

2. Исаев Д.С., Бейсембекова Г.К. Проблемы репродуктивного здоровья в современных условиях. - Алматы, 1995. - 129 с.

3. Лисицын Ю.П. Общественное здоровье и здравоохранение: Учебник. – 2-е изд., перераб. и доп. – ГЭОТАР-Медиа, 2007. – 512 с.

4. Сакбаев О.С., Вагнер А.В. Совершенствование методологии изучения и оценки здоровья населения. – Алматы, 1995. – 364 с.

5. Юрьев В.К., Куценко Г.И. Общественное здоровье и здравоохранение. – С.-Петербург, 2000.– 914 с.

Баылау сратары:

1. Медициналы демографияны зерттеу пні.

2. Халы статикасыны райты бліктері.

3. Халыты табии озалысыны райты бліктері.

4. Халы ліміні рылымы.

5. Сбилер ліміні себептері.