Таырып 7. АУРУЛАРДЫ АЛДЫН АЛУ ЖНЕ САЛАУАТТЫ МІР САЛТЫН АЛЫПТАСТЫРУ

Масаты:Студенттер алдын алу медицинасыны теориялы жне дістемелік негіздерін білуі тиіс.

ДДС денсаулыты ауруларды немесе дене бітімдік кемістіктерді болмауы ана емес, толы дене кші, аыл-ес жне леуметтік игілікті жай-кй ретінде арастырып отыр. Алайда, бл жалпы амтитын жне идеалды крініс ол жетпейтіндей дрежеде сипатталады жне кп жадайларда біраз адамдарда бола бермейді. Денсаулыты жасарту дегенні астарында (Канада, Оттава Хартиясы) денсаулы тіршілік етуді масаты ана емес, игілікті кнделікті мірді кзі ретінде арастырылады. Бл адамны леуметтік, жеке жне дене бітімдік ммкіндіктерін негізге алатын оды тжырымдама, адамны зіні оды жай-кйіне ол жеткізе алуы мен оршаан орта жайттарына ттеп бере алуына басты назар аударылады.

Баршаны денсаулыына ол жеткізу жніндегі еуропалы стратегия. Келісілген жалпы еуропалы саясата сйкес барлы демократиялы мемлекеттер ол жеткізуге тиіс масат болып табылады. Осы стратегияа сйкес мемлекеттер осы масата жету шін здеріні ресурстары мен ммкіндіктерін пайдалануы тиіс.

Денсаулыты негізгі ресурстары – кіріс, трын й, тама. Денсаулыты жасарту осы негізгі рамдарды тратылыын, сондай-а апараттарды жне белгілі мір сру дадыларын, тауарларды, ызметтер мен мдени трмысты объектілерді денсаулыты сраныстарымен жне экономикалы, дене бітімдік, леуметтік жне денсаулыты жасартатын мдени ортадан тратын олайлы ортаны талап етеді.

мір салты – бл адамдар ызметіні тсіліні, белсенділігіні едуір мнді, кдімгі сипаттамаларыны оларды оам дамуы дегейіні крінісі болып табылатын санды жне сапалы бірлігіндегі жйесі.

мір салты 4 санаттан трады:

- экономикалы - мір дегейі

- леуметтік - мір сапасы

- леуметтік-психологиялы - мір стилі

- леуметтік-экономикалы - мір барысы

мір дегейін трындарды жан басына келетін лтты кірісті клемін, трындар жылына жмсайтын игіліктер мен ызметтерді жалпы клемін, ттыну рылымындаы тама лесін (тама лесі тмен болан сайын, мір дегейі жоарылайды, йткені баса ттынулар едуір маызды жне жан-жатыра бола тседі) сипаттайды.

Салауатты мір салты (СС) – бл денсаулыты сатауа, жне жасартуа, кшейтуге баытталан адамдар тобыны немесе тланы ызметі. Осы тсінікте бір жаынан – СС - мір лгісі, екінші жаынан – денсаулыты тудыруа, адамны йлесімді дене бітім жне рухани дамуына баытталан рекеттерді жзеге асыруа арналан жадай. Салауатты мір салтын алыптастыруды (СС) екі баытын арастырады: денсаулыа оды ыпал ететін жадайларды, жайттарды ру, дамыту, кшейту, белсенділігін арттыру - health promotion; денсаулыа деген ауіп жайтын тмендету.

СС негізі - алдын алу(профилактика) жне оны баыттары болып табылады: 1) медициналы; 2) психологиялы; 3) биологиялы; 4) гигиеналы; 5) леуметтік; 6) леуметтік-экономикалы (трмыс, ндірістік жне материалды жадайлар); 7) экологиялы; 8) ндірістік.

Медициналы алдын алу – жекеленген адамдарды, оларды топтарыны немесе барлы трындарды арасындаы ауруларды немесе заымдануларды себебін анытауа, оларды жою немесе лсіретуге жататын ауымды жне жан-жаты ызмет аясы.

Алашы алдын алу кезінде ескерту шаралары ауруды немесе заымдануды тікелей себебіне баытталан, оны масаты ауруды немесе бзылуды басталуын болдырмау болып табылады. Екінші алдын алу пайда болып ойан ауруды немесе заымдануды ерте аныталу жне тиісті дрежеде емделу жолымен дамуына септігін тигізетін жадайлар мен жайттара сер етеді. шінші алдын алу ауруды немесе асынуды ауырсыну дегейін, егер ол асынулар пайда болып ойан болса, ршуін ескертуге баытталады. шінші алдын алу оалту жне ебекке жарамсыздыын ескерту бойынша кешенді шаралардан трады, ал ебекке жарамсыздыын траты жоалта бастаса – оны алпына келтіруді жолдарын, мысалы, оалту шараларыны немесе тзету хирургияларыны кмегімен іздеу.

Денсаулыты жасарту - мгедектер мен оам мшелеріне денсаулыты детерминанттарын баылауды, осы жолмен оны жасартуа кмектесетін деріс. Бл орта тсінік денсаулыты жасарту шін мір салты мен мір жадайларын згертуге бел буандара арналан. Денсаулыты жасарту алдына келесілерді масат етіп ояды:

1) оамны рбір мшесіні мірлік дадылары мен зырлыын ол денсаулыты анытайтын жайттарды ретке келтіре алатындай дрежеде алыптастыруа ыпал ету;

2) СС олдайтын жайттарды серін кшейту жне оан олайсыз жайттарды згерту шін оршаан ортаа араласу;

Яни бл стратегияны тобытай тйіні: «денсаулыты тадауды мейлінше ол жетімді ету».

Ауруларды алдын алу шара ретінде, е алдымен, медицина аясына жатады жне мгедектерге жне ата белгілі ауіп топтарына тікелей туелді; ол олда бар денсаулыты сатауа баытталан. Денсаулыты жасарту, керісінше, белгілі бір жеке тлалар мен топтарды ана емес, барлы трындарды оны кнделікті трмыс-тірішілігін толыымен амтиды. Оны масаты – денсаулыты жасарту, осы трыдан аланда денсаулыты жасарту мен ауруларды алдын алу р трлі жадайларда жне р трлі оиалар барысында ортатылыы басым болып келетін, бірін бірі толытырып отыратын екі блек шара ретінде арастырылады.

Алашы алдын алуда алашы медициналы-санитарлы кмек дегейінді жргізілетін ауруларды пайда болу аупі жайттарымен крес негізгі болып табылады. ауіп жайттарыны 4 тобы арастырылады: жріс-трысты, биологиялы, жеке жне леуметтік-экономикалы.

Жеке ауіп жайттары. Жайтты алдын алу баыттарыны басымдылыын ескере отырып, едуір елеулі жеке ауіп жайттарыны ішінен жас шама мен жыныс болып табылады. Сонымен, мысалы, жрек ан тамырлары аурулары мен асазан ішек ауруларыны беле алуы жас шамасына арай кбеюде жне 50 жас шамасындаыларды арасында 10%, 60 жас шамасындаыларды арасында 20%, 70 жас шамасындаыларды арасында 30% райды. 40 жас шамасындаы артериялды гипертония мен баса да жрек ан тамырлары аурулары йелдерге араанда ер адамдарда жиірек кездеседі, ал урогенитальді жолдар аурулара йел адамдар кбірек шалдыады. Бдан да лкен жастардаы топтарда айырмашылытар тееле тседі жне онша байала оймайды.

Едуір елеулі биологиялы жайттарды ішінен тым уалаушылыты ерекше бліп арастырады. Созылмалы инфекциялы емес аурулар: жрек ан тамырлары аурулары, жйке жйесі, асазан ішек жне зр шыару жйелеріні аурулары едуір млшерде отбасылы мнге ие. Мысалы, егер, ата-аналарды екеуі де артериалды гипертониямен ауыратын болса, ауру 50-75% жадайда дамиды. Бл ауру міндетті трде пайда болады деген емес, егер осы тым уалаушылы ауртпалыа баса жайттар осылатын болса (темекі тарту, арты салма т.б.), онда ауруды аупі се тседі.

Кейбір ауруларды дамуына жеке жекеленген арнайы ауіп жайттары да сер етеді. Сонымен, мысалы, жатыр мойныны атерлі ісігіні дамуына ерте басталан жынысты атынас (18 жаса дейін), 20 жаса дейінгі жне 40 жастан кейінгі бала туулар, ерте монопауза, жиі болатын жасанды тсік тастау мен анамнез, жынысты серіктесін жиі ауыстыру, папилломовирусты немесе герпетикалы инфекцияларды болуы сер етеді.

Сонымен атар, адам денсаулыыны жай-кйіне жріс-трыс жайттарыны сері едуір сер ететіндігі де аныталды. Кеінен тараландарына млшерден арты салма, темекі тарту, ішімдікке салыну, тмен дене белсенділігі жатады.

ауіп жайттарыны созылмалы инфекциялы емес ауруларды пайда болуына, оларды жиі йлесуі мен кшеюі серіне деген ыпалын талдай келіп, осы орайда ауіп жайттары созылмалы инфекциялы емес ауруларды дамуына атысты синегристері болып табылады деген тжырым жасауа болады, сондытан екі немесе одан да кп жайттардан тратын кез келген комбинация ауруды пайда болу аупіні дрежесін арттыра тседі.

Интеграциялы жол АМСК дегейіндегі созылмалы инфекциялы емес ауруларды (СИЕА) жаппай алашы алдын алу стратегиясыны негізгі баыттарыны бірі болып табылады. Осы жолда жекеленген тлалар, отбасылар жне оам денсаулы сатау жйесіні баса назар аударатын саласы болма, ал медицина ызметкері, денсаулы сатау жйесімен оамны байланыс жасайтын алашы буыны бола трып, бадарламаны белсенді атысушысы болады. Интеграцияны тжырымдамасы негізгі инфекциялы емес ауруларды дамуындаы мір салтымен байланысты жайттарды жалпы асиетін мойындауа негізделген; бл жайт, сіресе, АМСК аясындаы жмсалатын кш пен ресурстарды интеграциясын негізге алады.

Интеграция бірнеше тсініктерден трады. Оларды бірінде бір ауіпті жайты бірнеше ауруларды (мысалы, темекі тартуды кпені атерлі ісігіне, созылмалы бронха, жректі ишемиялы ауруына, ас орыту жйелеріні ауруларына сері) дамуына атысы болуы ммкін. Екінші тсінікте бір ауруды (мысалы, спирттік ішімдікті, темекі тартуды, семіздікті жректі ишемиялы ауруыны пайда болуына жне дамуына сері) дамуында мні бар болып саналатын бірнеше ауіп жайттарына баытталан іс-рекеттерді интеграциялауы ммкін. Біра кбіне бірнеше ауіп жайттары мен ауруды бірнеше кластарына (мысалы, темекі тарту мен ішімдікке салыну кпені атерлі ісігіні, жректі ишемиялы ауруыны жне асазан ішек ауруларына сері) бір стке баыттала арастырылады.

ауіп жайттары мен АМСК дегейіндегі ауруларды алдын алудаы медицина ызметкеріні рлі келесілерден трады:

1 кезе – ауіп жайттарыны сері;

2 кезе - ауіп жайттары бойынша алашы алдын алуа тлаларды іріктеу;

3 кезе - ауіп жайттары бойынша (бір жылды ішінде) практикалы араласу;

4 кезе – ауіп жайттарыны су барысын (жыл сайын) баылау жне адаалау;

5 кезе – араласуды нтижелілігін баалау (жыл сайын)

Трындармен алдын алу жмыстарын жргізу дістері:

- масатты санитарлы-гигиеналы трбие, сонымен атар жеке жне топты кеес беру, емделушілерді жне оларды отбасы мшелерін наты аурулармен немесе топты аурулармен байланысты білімге жне дадылара оыту;

- денсаулы жай-кйіні су арынын, тиісті сауытыру жне емдеу шараларын анытау жне жргізу шін ауруларды дамуын баалау масатымен диспансерлік медициналы арауды жргізу;

- алдын ала емдеу мен масатты сауытыру, сонымен атар емдік таматану, емдік дене шынытыру, медициналы массаж жне сауытыруды баса да алдын алу дістерін, шипажайлы-курортты емдеу курстарын жргізу;

- денсаулы жай-кйіндегі жадайларды згертуге медициналы-психологиялы бейімдеу жргізу, азаны згерген ммкіндіктері мен сраныстарын дрыс абылдау мен атысын алыптастыру.

АМСК дегейінде алдын алуды р трлі стратегиялары бар: 1) жеке, 2) топты жне 3) популяциялы алдын алу. Жеке алдын алу медицина ызметкерлеріні схбаттасу, кеес жргізуінен трады, осы орайды медицина ызметкері емделушіге ауіп жайттары, оларды созылмалы ауру барысына сері туралы апарат беруі, мір салтын згерту жніндегі сыныстар беруі тиіс. Жеке жмыс дрігерді СИЕА асынуыны ммкін болатын даму себептерін белгілеуіне жне оларды алдын алуа ммкіндік береді. Топты дегейдегі алды алу бірдей немесе сас аурулары бар емделушілер тобына арналан лекциялар, семинарлар жргізуден трады. Топты дегейдегі жмыс трлеріні бірі «денсаулы мектептері» йымы, мысалы, «диабет мектебі», «артериалды гипертония мектебі», «демікпе мектебі» болып табылады. Дрігерлік абылдау кезінде екінші алдын алу бойынша барлы шаралар кешенін крсету иына соады, сондытан осы емделушілер «денсаулы мектептерінде» білім ала алады. «Денсаулы мекетептеріні» масаты емделушілерге ауру, ауіп жайттары туралы апарат беруден, сондай-а жріс-трысты згерту дадыларына йрету, салауатты мір салтын алыптастырудан трады. Популяциялы алдын алу барлы трындар шін жргізілетін жаппай шаралардан, сондай-а тздар мен н німдерін йодтаудан, сауытыру дістерін кеінен насихаттау мен таратудан трады.

Алдын алу медикоментозды емес жне медикаментозды болып блінеді.

йлестіру материалы: «Rower Point» бадарламасындаы 10 слайд

дебиеттер:

1. Аканов А.А., Тулебев К.А., Айтжанова Г.Б. Руководство по формированию здорового образа жизни, профилактике заболеваний и укреплению здоровья. – Алматы, 2002. – 250 с.

2. Аканов А.А., Тулебаев К.А., Назирова И.Н. и соавт. Руководство по пропаганде здорового образа жизни и профилактике заболеваний. - Астана, 2007. – 115 с.

3. Аканов А.А., Сейсенбаев А.Ш., Аканова Г.Г. и соавт. Алгоритмы действий медицинских работников на уровне ПМСП по основным факторам риска ХНЗ. - Алматы, 2000. - 40 с.

4. Арингазина А.М., Егеубаева С.А. Укрепление здоровья: теория и планирование программ. - Алматы, 2003. – 158 с.

5. Доскалиев Ж.А., Диканбаева С.А., Аканов А.А. Управление организацией и проведением мероприятий по профилактике наиболее значимых заболеваний. - Алматы, 2004. – 47 с.

Баылау сратары:

1. мір салтыны негізгі критерилері.

2. ауіп жайттарыны топты жиктелуі.

3. Денсаулыты жасартуды анытамасы.

4. Медициналы алдын алуды трлері.

5. Алдын алуды негізгі стратегиялары.