Енгізу жолдары мен эффектілері
I. Энтеральды енгізу жолдары (асазан ішек жолдары (АІЖ) арылы).
а) Пероральды енгізу жолы - дрілік заттарды ауыз уысы арылы енгізу (рег-арылы, os-ауыз). Баса енгізу жолдарына араанда е арапайым жне ыайлы діс (сері 30-60 мин. со басталады) болып табылады. Кейбір препараттар (мысалы, бензилпенициллин, эритромицин, адреналин) асазан слі, тз ышылы ферменттеріні серінен бзылып, нашар сііріледі. АІЖ-да сііріліп болан со, бауырдан ан айналым жйесіне тседі. Науасты ес-тссіз жадайында жне здіксіз суда бл діс тиімсіз.
б) Сублингвальды (sub lingua - тіл астына) жне трансбуккальды (рта) енгізу жолы. Бл жолмен тек белсенді запар сііріледі. Мысалы, нитроглицерин. Бауырдан тыс, тіл астындаы майда ан тамырларына сііріліп (сері 1 -3 мин. со басталады), одан ірі ан тамырлара етеді, ан тамырларды кеейтіп, жректі оттегімен амтамасыз етіп, жректі жмысын жеілдетеді.
в) Тікішекке енгізу жолы - (per rectum - тік ішек арылы) бл жолмен суппозиторийлер, дрілік клизмалар жне жаылмалар енгізіледі. Ауыз уысы арылы енгізу жолына араанда сері (сері 15-30 мин. басталады) тезірек. Тік ішектен дозаны 50% бауыра сопай тменгі уыс вена жйесіне тседі, ал 50% апалы кктамыра тсіп, бір блігі бауырда инактивацияланады (белсенділігі тмендейді). Ректальды жолды кемшілігі: тік ішекггі дрілерге тітіркендіргіш серіне (проктит тудыру аупі) сезімталдыы, сііру бетіні ауданыны аздыы, шырышты абышамен дріні жанасу уаытыны аздыы, сондай-а емдеу клизмапары шін ерітіндіні клеміні аз болуы (50-100 мл), ем-шараларды жмыс уаытында, жол жргенде енгізуді ыайсыздыы.
II. Парентеральды енгізу жолы (АІЖ-нан тыс)
а) Тері астына (т/а) енгізу жолы. сері 5-15 минуттан со басталады. Тек сулы, кейде майлы ерітінділер енгізіледі. Суспензияларды, тітіркендіргіш заттарды жне гипертонды ерітінділерді енгізуге болмайды.
б) Блшыетке (б/е) енгізу жолы. Толы сііріліп, тез сер крсетеді. Сулы, майлы ерітінділер мен суспензияларды енгізуге болады. Тері астына енгізу жолына араанда сері тезірек басталады.
в) Кре тамыра (к/т) енгізу жолы. сері те тез. Барлы концентрациясы ана тседі. Тек сулы ерітінділер енгізіледі. Энтеральды енгізу жолына араанда сері 5-10 есе арты. Кейбір препараттарда, мысалы, наркоза арналан дрілерді енгізгенде сері инені шын енгізуден бастап ес-тссіз кйге келтіреді
г) Субарахнойдальды енгізу жолы. Subarachnoidea - миды (торлы) абыына енгізіледі. Кей заттар гематоэнцефапьды кедергілерден те алмай алады. Бл енгізу жолымен дрілерді жпалы ауруларда (менингитте) тікелей миды торлы абыына енгізеді. Бл жолмен енгізілетін дрілерге ойылатын талап залалсыздандырылан болуы тиіс.
д) Ингаляциялы енгізу жолы (inhalatio - демалу). Газ трізді, сйы шыш заттар (наркоза арналан), аэрозоль жне эфир майларыны булары енгізіледі. Сондай-а жергілікті сер ету масатында глюкокортикоидтарды, бронхолитиктерді, жергілікті анестетиктерді, антибиотиктерді аэрозольдарын, гистаминге арсы препарат - кромолин натрий (интал) нтатары олданылады. Тыныс алу мшелеріні ауруларында (бронх демікпесінде) олданылады.
Баса да парентеральды енгізу жолдарына: артерия ішіне, жрек ішіне, сйекке, тері ішіне, интраназальды, конъюктивальды, кеудеге, плевраа жне буына енгізу жатады.
Орытынды
Дрілік заттара туелділік – бл наркотикалы сері бар психобелсенді дрілерді айталап абылдауа мтылу, яни эйфорияа жету масатында немесе наркотиктерді олданбаанда пайда болатын психикалы немесе физикалы дискомфортты азайту масатында олдану.
Эйфорияны белгілері – анааттану сезімі, елестеулер, жмыса абілетті жне мірлік кштерді жоарлауы немесе жеіл тыныштану, босасу, ауырсынуды жоалуы.
Психикалы туелділік – наркотикалы дрілерден адамдарды айыру психикалы бзылыстара, тнжырауа, озбырлыа йысыздыа, орыныша келу.
Физикалы туелділік – наркотикті абылдауды тотату немесе оны антогонистерін енгізу абстинеттік синдромны дамуымен сипатталады.
Дрілік заттар тек ана емдеп ана оймай, сонымен оса, азаа кері серлерін тигізетіндігін, кінішке орай, барлы адамдар біле білмейді. Дрілік заттарды олдану бойынша нсамада ммкін болатын жанама серлер жекелеп крсетіледі.
Дние жзілік денсаулы сатау йымыны анытамасы бойынша, ауруды алдын алу, диагностикалау, емдеу масатында таайындалан препаратты азаа кез келген кері жаымсыз серін дрілік заттарды жанама сері деп атайды.
Дрілік заттарды жаымсыз серлері кбіне полипрагмазия, з-зін емдеу, дрілік затты млшерден тыс олдану салдарынан кшті фармакологиялы серді дамуынан (мысалы, ан ысымын тмендететін препараттарды млшерден тыс олдану салдарынан гипотензияны дамуы), бір-біріні серін кшейтетін бір баытта сер ететін дрілік затты бірге абылдау (мысалы варфарин мен аспирин), туа біткен сезімталдылы, генетикалы бейімділік салдарынан дамуы ммкін.
Дрілік препараттарды абылдау салдарынан дамитын шамамен 60% жуы жаымсыз серлерді дамуына жол бермеуге болады. Жаымсыз серлер аупі тменде крсетілген жадайларда туындайды:
* науас жадайыны ауырлыын дрыс бааламау;
* дрілік затты тиісті млшерде таайындамау;
* азаны ктпеген реакциясын туындататын, аныталмаан медициналы, генетикалы немесе аллергиялы жадайлар;
* рецепт бойынша жіберілетін дрілік заттарды здігінен алып абылдау;
* дрілерді абылдау тртібін бзу;
* абылдап жатан дрілік затты баса дрілік заттармен (сонымен оса, биологиялы белсенді заттармен), кейбір таамдармен зара серлесу ерекшеліктерін ескермеу;
* емді тиімсіз тіпті болмаса мірге ауіпті ететін, рамы ылыми талаптара жне стандарта сай емес дрілік заттарды олдану;
* тиімсіз, ауіпті, рамында белсенді заттары жо жасанды дрілік заттарды олдану.
Ммкін болатын жанама серлерді ескеру шін, дрілік затты азамен алай зара серлесетіндігі туралы тсінік болу керек
Кез келген дрілік затты абылдау салдарынан жанама серлерді даму аупі туындайды. Оларды жиілігі 10-20% райды. Дрілік затты таайындаан з дрігеріізден ммкін болатын жаымсыз серлерді натылап алыыз!
рине, кптеген жанама серлерді арындылыы лсіздеу білінеді, жеіл теді, (лосу, басты ауырсынуы сияты) препаратты абылдауды тотатан со немесе млшерін тмендеткен со млдем жойылып кетеді. Алайда, науас міріне ауіп тндіретін, ауыр жанама серлер де кездеседі (бауырды, бйректі заымдануы, ан тзілу бзылыстары – апластикалы анемия жне таы басалар). Науастарды шамамен 0,5-5% дрілік заттарды жанама серінен зардап шегіп, ауруханалы емді талап етеді.
Дрілік заттарды жанама серлеріні даму аупін тмендету шін не істеу ажет?
Ол шін, препаратты абылдамас брын олдануа болатындыы не болмаса болмайтындыы туралы дрігерден кеес алан жн. Дрігер науаса дрілік затты таайындамас брын, ммкін болатын ауіпті баалап (нсауда немесе анытамалыта крсетілген «арсы крсеткіштер», «Жанама серлер», «Саты шаралары» графаларымен танысып) науас денсаулыына ауіпсіздігін баалайды.
Екіншіден, науасты зі де препаратты олдану нсауымен сіресе, «арсы крсеткіштер», «Жанама серлер», «Саты шаралары», «Млшерден тыс олдану», «Ерекше нсаулар» графаларымен мият танысаны жн. орыта келгенде, дрігерді жазып берген нсауын ата трде орындап, з денсалытарыыза асан жауапкершілікпен арап, салауатты мір сру аидалары бойынша мір сргенііз жн.
ТЕ МАЫЗДЫ! Жанама сер дами алан жадайда «дабыл картасын» толтыру шін, міндетті трде емдеуші дрігеріізге не болмаса, препаратты сатып алан жердегі фармацевтке хабар бергенііз жн.