Микробиологиялы зертханада жмыс істеу ережелері.
Микробиологиялы зертханада жпалы материалмен жмыс істеуге тура келеді, сондытан жмыс барсында ауісіздік, саты ережелерін жне ыптылыты мият сатау керек:
1. Жмыс орнында бтен заттар болмау керек;
2. Зертхана блмесінде ата тиым салынады: темекі тартуа, таматануа, бос арты гіме айту, асыуа;
3. Жмыс міндетті трде арнайы медициналы халат пен бас киім, маталы-дкелі маскамен жргізу керек;
4. Зертханада р студентке арнайы орын бекітіледі;
5. Кезекші студент оытушы адаалаумен р студентке жмыс істеу ралын таратады жне саба соында жинап алады;
6. Тірі микроорганиздермен жмыс істеу барысында олданылан заттарды залалсыздандыру ажет: бактериалді ілмекті жанып тран оттыта кйдіру ажет, пипетка мен шыныны залалсыздандыру ерітіндісіне салу керек;
7. Егер байаусызда пробирка немесе баса ыдыс сынып алса жне де жпалы улы сйыты тгіліп алса, студент тез арада оытушыа хабарлау керек жне сол жерде залалсыздандыру жмысын жргізу керек;
8. Саба соында р жмыс орнын тртіпке келтіру керек, р студент кезекшіге олданан заттарын ткізеді, салан альбомын жне толтырылан хаттамасын оытушыа крсетеді.
Микроорганизмдерді жіктелуі
РН-лы
Вирустар
ДН-лы
Микробтар лемі
 |  |
Эукариоттар Прокариоттар
(эубактериялар мен
архебактериялар)
 |
арапайымдылар бактериялар
жіпшелі саыраулатар спирохеталар
жне ашытылар актиномицеттер
риккетсиялар
микоплазмалар
Микроорганизмдерді зерттеп оларды бір-бірінен ажырату (идентификациялау), яни жпалы аурулара дрыс диагноз ою микробтарды жіктелуі негізінде атарылады. Жіктелу (классификация ) – ол бір-біріне сас белгілері бойынша микробтарды топтара бліп (таксондара) трін анытау.
Систематика - трлерді кптігі жне сол трлерді организмдер жйесіндегі орны туралы ылым.
Таксон- жіктелу бірлігі (единица классификации).
Бактериялар шін мынадай таксономиялы категориялар (таксондар) бар:
Тр- вид - Species
Туыстасты-род - Genus
Тымдасты- семейство - Familia
Реттілігі- порядок - Ozdo
Класы- класс - Classis
Блімі- отдел - Divisio
лемі- царство - Regium
Мысалы: Ішек таяшасыны таксономиясы
лемі - Procaryotes
Блімі - Scotobacteria
Тымдастыы- Enterobacteriaceae
Туыстастыы- Escherichia
Трі - Escherichia coli
Морфологиялы варианты (марфовар)- “S” пішінді
Биохимиялы варианты (биовар) - Lac+
Патогендік варианты (патовар) - Ent+ энтеропатогенділік плазмида
Серологиялы варианты (серовар)- 0-55, 0-26, 0-ІІІ т.б.
Фагты варианты (фаговар) - 2
Микробтарды трден тменгі таксондарын, яни варианттарын анытауды эпидемиологиялы маызы бар.
Негізгі таксономиялы бірлік- ол тр болып есептелінеді.
Тр (вид) - бл генотипі жне шыу тегі бір, биологиялы белгілері бойынша сас, рпаа берілетін тиісті рдістер оздыра алатын абілеттілігі бар микроорганизмдер бірлестігі.
Штамм- бл р жерден немесе бір жерден біра ртрлі мерзімде (уаытта) блініп алынан бір трге жататын микроб даылы. Бір трге жатанымен штамдарды вируленттілігі, антибиотикке тзімділігі немесе ферменттік белсенділі бойынша айырмашылыы болуы ммкін.
Клон - бір бактериалы жасушадан алынан бактериялар популяциясы (рпаы).
Таза даыл- микробты бір трінен тратын даыл жиынтыы.
Бактерияларды жіктеу (классификациялау) 18 асырда басталан болатын. Алашы кездегі жіктеу бактерияларды морфологиялы асиеттеріне негізделген еді. Тірі лемні жіктеуін сынан К.Линней (1707-1771) микробтарды барлыын жалпы бір туыстастыа жатызды - оны хаос (chaos) деп атады. О.Мюллер микробтарды 3 туыстастыа блді- бациллалар, спириллалар, вибриондар. Петри (1852) микроорганизмдерді 2 топа блді:
І. Protozoa, II. Protophyta. Ценковский (1855) микробтарды жануарлар жне сімдіктер тобына жатады деп блді. Леман жне Нейман (1860) барлы микроорганизмдерді 3 тымдастыа блді: Corraceae, Spirillaceae, Bacteriaceae. Шаттон (1937) барлы тірі жасушаларды эукариоттара (жануарлар мен сімдік тектестер) жне прокариоттара (бактериялар) блді.
азіргі кезге дейінгі белгілі микроорганизмдерді жіктеу бактерияларды морфо-физиологиялы асиеттеріні састыына негізделген жне тжірибелік масаты - микробтарды бір-бірінен жылдам ажырату шін оптималды кілтін табу. Міне осындай жалпы абылданаан прокариоттарды Халыаралы классификациясын Бергиді бактериялар анытауышы жатады (Bergey`s manual of Sistematic Bacteriologi). Бл анытаушыны негізінде прокариоттарды рылымы, яни оларды жасуша рылысыны ерекшелігі жатыр.
Прокариоттар мен эукариоттарды жасушалы рылымыны айырмашылытары:
| Прокариоттар | Эукариоттар |
| Нуклеоид цитоплазмадан арнайы мембранамен ошауланбаан. | Цитоплазмадан мембранамен блінген,ошауланан ядросы бар. |
| Бір саиналы (кольцевая) хромосомасы бар. | Бірнеше хромосомасы бар. |
| Митоз болмайды. | Митоз болады. |
| Жасуша абатыны рамында пептидогликан бар. | Жасуша абатында пептидогликан болмайды. |
| Цитоплазмалы органеллелар болмайды. | Цитоплазмалы органеллалары болады. |
| Цитоплазмадаы рибосомалар типі 75S. | Цитоплазмадаы рибосомалар типі 80S |
| Жасушаны ра массасы 10 -15- 10-11. | Жасушаны ра массасы 10-11-10-7 |
Прокариоттар лемі блімдерден трады. Ыайлы болу шін блімдерді топтара бледі.
Топ (группа) – таксономиялы статусы жо, рангадан тыс тсінік.
Микробтарды жіктеуде математикалы діс те олданылады, мысалы нмірлік талдау (нмірлік таксономия). Бл дісті А.Адансон (1757) сынан. Бл діс бойынша зерттелетін обьектіні ммкіндігінше кптеген белгілерін 50-ден 300-ге дейін зерттеу кзделген. Зерттелетін белгілеріні барлыыны маызы бірдей, баалау жне жіктеу осы белгілерді бір-бірімен сйкестелуіне, яни корреляциясына негізделген. Нмірлік таксономияны алашы рет бактерияларды жіктеуге Смит (1957) олданды. Электронды санаушы машиналар (ЭВМ) олданыла бастааннан кейін бл дісті ммкіндігі кшейіп отыр.
Генетикалы жйеде болашаы кшті діске ДН- молекулалы гибридизациялау (будандастыру) тсілі жатады. Бл дісті бактерияларды трін ажыратуда маызы кшті боланымен, жоары сатыдаы таксондарды анытауда нтижесі тмен. Осы асырды 70-ші жылдары прокариоттарды жіктеу масатында, эволюциялы процесс кезінде те баяу згеріске шырайтын рибосомалы РН- нуклеоидты рамы сынылды.
«Бержди анытамасы» 9 басылымы бойынша бактерияларды жіктелуі оларды жасуша абырасы рылымы жне Грам дісімен бояуына арай 4 блімге топтастырылан:
· Gracilicutes, нзік абатты, грам теріс;
· Firmicutes, алы абатты, грам о;
· Tenericutes, жасуша абырасы жо, микоплазмалар;
· Mendosicutes, жасуша абырасы ааулы, архебактериялар.
Морфологиясы бойынша бактерияларды келесі пішіндерін ажыратады.
Кокктар – шар трізді жасушалар (клдене лшемі зындыына те, яни - 0,5-1,5 мкм), тізбектеліп орналасанда байланысан орны жазы болуы ммкін, осындай ос-ос, екі-екеуден орналасан жасушаларды диплококктар деп атайды (Neisseria meningitidis). Тізбектелген кокктар - стрептококктар (Streptococcus lactis). Стрептококктар тізбектері ыса (5 жасушаа дейін) жне зын (5-9 жне одан да кп) болады. Хаос трінде, шоырланып орналасан “жзім дндер бтаына сас” кокктарды стафилококктар деп атайды (мысалы, Staphylococcus aureus). Микрококктар дара орналасан жасушалар. Сарциналар апшы (пакет) трізденіп, 8,16,32 болып орналаады.
Таяшалар – таяшалы микроорганизмдер (зындыы клем лшемінен зын). Жын-препараттары бір-біреуден орналасады (мысалы бациллалар – Escherichia coli). Жптасып орналасан таяшаларды, V ріпіне сас таяшаларды диплобациллалар деп атайды (мысалы, Klebsiella pneumoniae). Кейбір таяшалар тізбектеліп орналасады - стрептобациллалар (мысалы, Bacillus subtillis). Жасушалар сл имектелуін вибриондар деп атайды (мысалы, Vibrio cholerae).
Иллюстративті материал
Сурет 1. Бактерияларды негізгі пішіндері:
|
Бактерияларды негізгі пішіндері: 1-3. Кокктар (стафилококктар, диплококктар, стрептококктар. 4. Таяшалар (стрептобациллалар). 5. Клостридиялар. 6. Вибриондар. 7. Коринебактериялар. 8. Фузобактериялар. 9. Нокардиялар (шынайы тарматану). 10. Актиномицеттер (жалан тарматану). 11. Спирохеталар.
Таяшаларды микроскоптан араанда тек жасушаны клдене лшемі, жын-препаратта орналасуына ана назар аудараннан баса, таы жасушаларды терминалды блімдерінде арайды. Кп жадайда жасушаларды шеттері домаланан, кейбіреулерінде шопар секілді бршіктелген, осындай жасушаларды коринебактериялар деп атайды (corine, лат. – тйреуіш (булава) – Corynebacterium diptheriae; баса жасушалар ортасында немесе терминальды ісінулері крінеді, оларды эндоспора деп атайды (боялмаан аймаы) – осындай жасушаларды бациллалар немесе клостридиялар деп атайды (мысалы, Clostridium botulinum). Бір жасушаны шеттері "кесіліп аландай" (бндай морфология Bacillus anthracis-а тн) немесе шкірленген – аран секілді, оларды фузобактериялар деп атайды (fusium, лат. – аран).
Таяшалар тарматалан рылымдар руы ммкін. Бл жадайда ажырату керек – шынайы тарматарды (Nocardia israellii) жалан тарматардан (Actinomyces odontolytica). Шынайы тармата р "тарматар" арасында осылуы блінбеген, сондытан тарматалан рылымдар бір жасуша райды. Жалан тарматыларда р "тарматар" арасында арнайы шектелу бар, сондытан р блек "тарма" блек клетка трінде крінеді.
Имектелген пішінділер –спираль тріздес бактериялар, оларды біреуін спирохета деп атайды (мысалы, Treponema pallidum). Спирохеталар бір-бірінен оралымдары бойынша оларды жиілігіне арай дифференцияциясы жргізіледі (суретке араыз).
Сурет 2. Бактерияларды морфологиясы бойынша жіктелуі:
  
| стафилококктар |
 
| стрептококктар |
| сарцина |
| диплококктар |
  
  
| бактериялар (спора тзбейтін таяшалар) |
| Клостридиялар (анаэробты спора тзетін микробтар) |
| Спириллалар |
Сурет 3. Имектелген пішінді бактериялар