Репродукциясы, сіп-ндіру дістері.

Вирустар – тым уалаушылы асиеті бар, згеруге, кбеюге бейім те са, тірі микроорганизмдер. Вирустарды бактериялардан айырмашылыы – клеткалы рылысы болмайды, тек ана бір нуклеин ышылы ДН немесе РН болады. Белок синтездейтін рибосомалары болмайды сондытанда, оларда зат алмасу жрмейді. Жіктелуі бойынша :VIRA патшалыы екі лкен топа блінеді ДН жне РН ратын топтар.

 

рылысы

Вирусты рылысыны компоненттері: кампосер – белокты блек бірлігі, капсид – капсомерлерден ралан кндек, нуклеокапсид – нуклеин ышылы мен кпасид белогыны комплексі, вирион – вирусты бтін блшектері.

Вирустарды рамы те арапайым. Олар нуклеин ышылынан жне оларды оршап жататыны – капсид жне суперкапсид деп аталатын абаттардан, сондай–а вирус абыыны сыртындаы рецепторлардан.

Морфологиялы рылысы бойынша вирустар 2 топа блінеді:

А) жай, арапайым рылысыты – нуклеин ышылы жне оны оршаан капсидтен трады ( полимиелит вирусы , аденовирустар , тыру вирусы);

Б)крделі рылысты - нуклеин ышылынан , капсидтен жне суперкапсидтен трады (шы , тымау , шешек вирустары).

ДН немесе РН вирионны ортасында орналасады. Вирус геномы 3-4 -тен (паравирустар) 150-ге дейін (шешек вирусы) геннен рылады. р трлі вирустарды геномындаы нуклеин ышылы бір немесе екі жіп трізді, здіксіз немесе здікті, тзу сызыты немесе саиналы сияты болуы ммкін. Мысалы, СПИД вирусында екі здіксіз тзусызыты РН жіптері (молекуласы) бар; В – гепатит вирусында – екі саиналы ДН жіптері, рі 3/1 ысартылан ішкі жіп; тмау вирусында бір здікті РН жібі бар. Нуклеин ышылы геномды белоктармен байланысты.

Капсид – жеке–жеке белокты субъединицадан рылан–капсомерлерден трады. Капсомерлерді кеістіктегі орнына сйкес капсид симметриясыны екі трі болады–спиральды жне кубты. Спиральды типте капсид нуклеин ышылын орап жатады, кубты типте–капсид ортасында нуклеин ышылы орналасан уыс дене трізді болады. Бактерия вирустарында–бактериофагтарда симметрияны екі типі кездеседі, яни вирус басындаы капсидты симметриясы кубты болса, ал сіндісінде–спиральды болып келеді.

рылысы крделі вирустарды суперкапсиді липопротеидты комплекстерден трады. Вирионны рамындаы липидтер мен кмірсуларды шыу тегі жасушалы екендігі осы кні мойындалып отыр.

Вирионны бетіндегі рецепторларды трі р трлі: таяшалы, саыраулаты, шопарлы т.б. Химиялы рамы бойынша гликопротеидтерді рамына жатады. Вирустар рецепторларды кмегімен сезімтал клетканы бетіне адсорбцияланады, ал сондай–а, рецепторларды белгілі физико–химиялы асиеттері бар. Мысалы, тмау вирусыны екі трлі рецепторы бар–таяшалы–гемагглютининдер жне шопарлы–нейраминидазалар.

Гемаглютининдерді рецепторлы ызметінен баса эритроциттерді гемолиздеуге абілеті бар, сонымен атар ауру адамны организмінде таламды антиденелер тзіліп жоары иммуногенділік асиет крсетеді, таламды антиденелр сіресе рецепторлы рылымдара арсы пайда болатындыына назар аудара кету ажет.

Вирусты таламдылыы бар белоктар рылыссыз жне рылысты трлерге блінеді. рылысты белоктара капсидті, суперкапсидті, рецепторлы рылымдарды белоктары, сонымен атар нуклеин ышылымен байланысан геномды белоктар жатады.

рылыссыз белоктар вирионды репродукцияа дайындайды жіне тменде крсетілген фермменттерден трады. Нуклеин ышылыны репликациясына жне транскрипциясына ажетті полимеразалар, вирусты таламдыы бар белоктарды блуші – протеазалар жне реттеуші белоктар– ферменттер.

Вирустар млшеріне байланысты тмендегідей топтара блінеді:

А) са – 50 нм кем ( полиомиелит вирусы, А жне В гепатиттер вирустары)

Б) орташа – 150 нм кем (тыру вирусы, тымау вирусы)

В) ірі – 400 нм дейін (шешек вирусы)

Вирус блшектеріні лшемін анытауды дістері:

А) диаметрі белгілі микропорлары бар мембраналы фильтр (сзгі) арылы сзгілеу;

Б) ультрацентрифугалау кезінде вирус блшектеріні тнбаа тсу жылдамдыымен;

В) электронды микроскоп жрдемімен;

Г) вирус блшектері суспензиясынан ткен иондаушы радиация аыны лшеу арылы аныталады.

Репродукциясы

Вирустар тек дисьюнктивті діспен кбейеді. здеріні белок жне нуклеин ышылыны синтезі шін клетканы рылысын ,зат алмасуды пайдаланады. Сол себепті вирустар генетикалы паразиттер деп саналады. Осылай вирус кбею немесе репродукция дісі, дисьюнктивті немесе блектенген діс деп саналады.

Реппродукцияны негізгі кезедері: сезімтал клетканы бетіне вирус блщектері адсорбциялануы; вирусты клетканы ішіне енуі; мембранасынан айырылуы; транскрипция, трансляция жне репликация; вирус блшектеріні жиналуы жне клеткадан шыуы.

1. Сезімтал клетка – нысананы бетіндегі рецепторлы рылымына вирусты адсорбциясы. Микроорганизмні ртрлі тканьдерден вирусты инфекция тропизмімен аныталады. Мысалы, тмау вирусы–тек ана тыныс алу жолыны, шырышты абыыны клеткаларына бекітіледі, тыру вирусы–нерв клеткаларына, СПИД вирусы–лимфоциттерге бекітіледі. Ттау вирусы гемагглютининні рецепторлары арылы тыны алу жолдарыны жоары бетіндегі эпителиальды клетканы бетіндегі комплементарлы рецепторлар арылы байланысады. Егер де вирус клетка шне ене алмаса, нейраминидаза–вирус бетіндегі бекітуші белок–вирусты бл клеткадан бліп алып, баса клеткаа туіне ммкіндік жасайды.

2. Вирусты блшектерді клеткаа енуі энергияа туелді процесс жне екі діспен іске асырылады:

А)пиноцитоз арылы клетка абыынан туі.

Б)вирус абыымен клеткалы мембрананы бірімен–бірі осылу дісімен енуі.

Клетка мембранасына сйкес, вирустарды шешінуі ртрлі болуы ммкін. Мысалы, бактероифагтар з абыынан микробты клетканы бетінде босатылады, шешек вирусы суперкапсидты клетка мембранасында алдырып, капсидтен клетканын ішінде босатылады, полиомиелит вирусы клеткаа еніп ішінде зіні жалыз абыынан–капсидтен босатылады.

3.а) транскрипция–бл генетикалы коды заы бойынша вирусты РН немесе ДН кшіріп жазылуымен байланысты иРН пайда болуы;

б)трансляция–бл иРН–даы генетикалы информацияны аминоышылдарды спецификалы жйелілігі тріне кшіру процесі жне вирусспецификалы белоктарды синтезі басталуы.

в)репликация–бл вирус нуклеин ышылы молекуласыны синтезі. Вирус белок синтезі–тек клетка рибосомасында жрсе, нуклеин ышыл синтезі – ядрода жреді.

4.Вирус блшектеріні жинаталуыны екі трі болады:

а)вириондарды жинаталуы жне кемеліне жетілуі клетканы ішінде теді;

б)вирион жинаталууы клеткадан шыу мезгілінде аяталады

Вирус блшектеріні клеткадан шыу дістері:

А) «жарылу» жолымен, кейде жиналан вирус блшектері бір мезгілде клеткадан шыанда оны бзылып жойылуына себеп болады. Бл діс рылыстары жай вирустара тн

Б) «бршіктену» жолымен, кейде вирус блшектері аздаан млшерде клеткадан шыады. Бл діс рылысы крделі вирустара тн. Клетка за уаыт тіршілігін сатайды.

Жоарыда арастырылан вирус репродукциясы негізінде жедел жне созылмалы инфекциялар тудыратын вирусты клеткамен арым–атынасын крсетеді. Бл арым–атынас продуктивті тип болып саналады. Вирусты клеткамен арым–атынасыны екінші,интегративтік типі болады. Бл типте репродукция жо, ал вирукты гендері клетка ДН рылысына енеді немесе интеграциялайды. Біра клекканы вируспен бл арым–атынасы тканды клетканы атиптік тріне айналу аупын туызуы ммкін.

Вирусологияда олданылатын зерттеу дістері те крделі, ондай жадай вирустарды абсолютті паразиттілігімен жне млшеріні те кішкентайлыымен байланысты.

Вирусы бар заттарды зерттеу шін мынадай дістермен жргізіледі:

- сулелі микроскопта вирусты осындыларды арау, электронды микроскопта зерттеу жне иммунды - флуоресцентті микроскопта зерттеу.

- сіп келе жатан тауы эмбрионына жтыру арылы вирустарды даылдандыру жне бліп алу

- сезімтал лабораториялы жануарлара жтыру арылы даылдандыру жне бліп алу

- жасуша даылдарына жтыру арылы даылдандыру

- гемагглютинациялы реакциямен вирустарды индикациялау

- гемадсорбциялы реакциямен вирустарды индикациялау

- жасуша даылында тада тзеу дісімен индикациялау

- тсті реакциямен вирустарды индикациялау жне идентификациялау.

Вирустарды жасуша даылдарында сіп - ндіру.

Клетка даылдары вирустарды сіп - ндіруге олданылатын е ыайлы моделі болып есептеледі. йткені вирустарды репродукциялануы табии жадайдаыдай болады. Мндай даылдарды адамдар мен жануарларды тканьдерінен дайындайды.

Организмінен блініп алынып, жасанды жадайда зіні тіршілігін сатайтын клеткаларды жасуша даылдары деп атайды. Олар арнайы оректік ортасы бар пробиркаларда йнекшеге жабысып немесе суспензия трінде седі. Егер де организмнен тыс жадайда кбейе алмаса, ондай клеткаларды тіршілігін сатаушы, ал сіп - ніп кбейетін болса - суші даылдары дейді. Вирусологияда суші даылдар жиі олданылады. Оларды мынадай топтара бледі: біріншілік, ауыспалы, жартылай ауыспалы. Е олайлысы соы топа жататын клетка даылдары, йткені оларды айталап сеуіп пайдалана беруге болады.

Егер ауыспалы тканьді жаа оректік ортаа сепсе, брыны ткань даылы сіп-неді, оны тканьды субдаыл деп атайды. Субдаылды кез - келген біріншілік тканьдерден алуа болады, біра олар 4-5 айталап себуден аспайды.

Азадан тыс жадайда кбею жне айталап сеуіп отыранда бірнеше ондаан жылдар тіршілік абілетін сатай алатын жасушаларды ауыспалы жасуша даылдары деп атайды.

Адамдарды алыпты тканьдерінен, омырталы жне омыртасыз жануарлардан, адамдарды атерлі ісіктерінен алынан шыу тегі ртрлі 4000-а жуы ауыспалы жасуша даылдары бар екені белгілі.

Ауыспалы жасуша даылдарыны артышылыы сол, оларды дайындау жолы иын емес жне арзан. Жасушаларды пішіндері жне негізгі асиеттері траты. Дние жзіні лабораторияларында пайдаланылатын халыаралы штаммдар болады. Ауыспалы даылдарды бтен вирустармен ластануы болмайды, біра оларды айталап жиі жаа ортаа сеуіп отырмаса ракты клеткаа айналып кету аупі бар. Соны нтижесінде оларда бейспецификалы дегенерация болып вирустар сіруге сезімталдыы тмендейді.

Жасушаларды тратылыы кшті болу шін клональды даылдарды, яни бір жасушадан алынан рпатарды пайдаланан жн.

Соы жылдары вирусологияда хромасомасы диплоидты жиынтытан тратын, яни диплоидты жасушалар олданыла бастады.

Жартылай ауыспалы жасуша даылдарыны 50-55 рет айталап ауыстырып сепкенде сіп ну абілеттілігі бар, содан кейін жасушалар леді. Осындай штаммдарды адам эмбрионынан дайындалан біріншілік тканьдерден алуа болады. Мысалы, адам кпесінен алынан диплоидты жасушалар. Бл жасушалар жылдам кбейеді, бір айа дейін оректік ортаны ауыстырмай - а тіршілігін сатайды, рі кптеген вирустара сезімтал.

Жасуша даылындаы вирусты цитопатогендік сері – ЦП

Жасуша мен вирусты крделі трде болатын зара серіні нтижесінде ртрлі згерістер болады. Тіптен жасуша абатыны толы бзылуы ммкін. Осындай згерістерді зінше спецификалы сипаттамасы бар:

- ошаты майдаднді заымдану

- жасуша абатыны барлы жерінде майдаднді згеру

- р жерде жзім трізді дгелектенген жасушаларды шоырлануы

- кпядролы гигантты жасушаларды бірігуі

- симпласт жасушаларды пайда болуы

- кзге крінетін морфологиялы згерістерді болмауы

Цитопатогендік серді бар жоын тек ана баылау жасушалардаы згерістермен салыстырып жргізеді.

Гемадсорбциялы реакция. Вирус жан жасуша даылдарыны зіні сырты бетінде эритроциттерді жабыстыру абілеттілігі гемадсорбция деп аталады. Грипп, парагрипп, поксовирус жне флавивирустарды гемадсорбциялы асиеті бар.

Жтырылан жасушаларда гемадсорбциялы былыс цитопатогендік згерістерден лде айда брын байалады. Сондытан бл реакцияны вирустарды ертерек табу шін олданады (аденовирустар, парагрипп,шы вирустары)