О.Контты оам дамуыны кезедерін сипаттаыз. 2 страница

15. Г.Зиммельді леуметтануа осан лесі.Георг Зиммель (Georg Sіmmel) (1858 - 1918) - неміс философы рі социологы, “формальді социологияны” негізін салушы, “мір философиясыны” алдыы атарлы кілдеріні бірі.Басты ебектері: “Тарих философиясыны мселелері” (1892), “Аша философиясы” (1900), “Социология” (1908), “азіргі заман мдениетіні атыысы” (1918).Зиммель социологиясыны зіндік ерекшелігі леуметтікті жалпы контекстінен (“кедей”, “бтен”) “шеттетілгендер” формаларын зерттеуге кіл аударуы болып табылады. Дюркгейм мен Тенниске араанда Зиммель, леуметтік атыыста да, кресте де бар, атыыс жалпы зара іс-рекетті кез келген формасында кездеседі жне оны леуметтік дамудаы рлі кп жадайда игілікті деп есептеуі. Зиммель тжырымдамасыны мазмнды жаы оны методологиялы зерттеуімен тікелей байланысты. оам тарихы - интеллектуалдануды (рационализацияны) дей тсуі мен аша шаруашылыы принциптері ыпалыны тередеу тарихы. Аша мен аылды леуметтік функциясы деп Зиммель капиталистік ркениетті тере айшылытарына, мдени нормаларды лдырауына, тланы бірегейлігі мен мдени формалар арасындаы атыыса алып келетіндерді барлыына объективтілікті жариялап отыру деп есептеді. Зиммель интеракционизмні негізін салушы деп толы есептеуге болады, йткені ол барлы леуметтік былыстарды мнін байланыс пен зара серден крді. Оны кптеген идеялары еуропалы социологияда да, американды социологияда да жаласын тапты.Сзді ке маынасында аланда, Зиммельді бастапы методологиялы позициясын релятивизм ретінде, ал оны кзарастарыны дйекті дамуын - релятивизмнен ту талпынысы деуге болады. азіргі заманы релятивизм, Зиммельді айтуы бойынша, “жекелік пен субстанционалдыты зара рекетке ыдыратуа бейімділігі...”; леуметтік ойа атысты айтатын болса, онда релятивизм шін “индивид леуметтік байланыстар жаласатын орын ана, ал тла - оны орындалу тсілі ана болды”. Таным принциптеріне атысты релятивизм “заттарды мнін рдайым білдіріп отыратын, сындарлы басты негіздер, тек ана дамушы таным кзарасыны мні болып табылатын реттеуші заттара теді”леуметтік мірді арастыру Зиммель шін пайымдауды жинатаушы белсенділігі болып табылады. Социология тарих сияты ылым бола трса да жаратылыстану мратынан алыс. Кейде ол саналы трде Зиммель арылы кркем шыармашылыпен жаындастырылып жне алай дегенмен де кбінесе айын крінетін экстремизм нышандары байалады. “Эстетикалы талылау мен бейнелеуді мні біз шін дербес жадайда - тип, кездейсо жадайда - за, сырты жне ткінші жадайда - заттарды мні мен маызы болып табылады. Зиммель социологиясыны зіндік белгілері оны тадырын анытады. Оны идеялары ешашан да зіні жемістілігін жоалтан емес, алайда оларды зор маыздылыы барлы уаытта бірдей мойындалмады. Кейде идеялар авторды беделіне атыссыз мір срген жадайлар да болып отырды. детте, стті уаыттарда оан деген ызыушылы тмендеп отырды. Жаындап келе жатан жне ттана бастаан дадарыстар дуірінде ол айтадан зекті болып отырды. ХХ асырды соында он жыл бойы Батыста “зиммельдік ренессанс” жаласты. 1989 жылы Г. Зиммельді шыармаларыны толы жинаы, ал 1991 жылдан бастап - “Sіmmel - Newletter” журналы жары крді.

16. Отбасы леуметтік институт ретінде айындаыз.Отбасыны функциялары.Отбасыны репродуктивті фунуциясы.Отбасын леуметтік институт ретінде зерттеуді негізгі социологиялы аспектілері.Отбасы леуметтануыны баса леуметтік институттармен байланысы.Отбасы – леуметтік жйе ретінде леуметтік институтты жне кіші леуметтік топты сипаттарын амтиды. Отбасы леуметтік институт ретінде жбайлар, ата-аналар, балалар жне т.б. туыстар арым-атынастарын реттейті леуметтік нормаларды, санкцияларды жне мінез-лы лгілерін сипаттайды. Отбасы - оамды райтын негізгі элемент. оам отбасылар жиынтыынан рылады; мнда отбасылы тіршілік ету сатысы саяси тіршілік ету сатысына ауысады. Отбасы, ру, лт, мемлекет - мны брі дйекті трде адамзата мтылудаы ауымдасты кезедері болып табылады. Біра отбасы - ауымдасты емес, ол сезімдік, эмоционалды байланыстылыа негізделген “ода” болып табылады. Отбасы – орта трын йімен, экономикалы кооперациямен, дайы ндірумен сипатталатын леуметтік топ. Отбасы социологиясы-отбасын леуметтік институт ретінде зерттейтін социологиядаы баыттарды бірі. Отбасы леуметтік институт ретінде жбайларды, ата аналарды, балаалр мен баса туыстарды зара арым атынастарын реттейтін леуметтік нормаларды, санкцияларды жне мінез лы лгілері жиынтыымен сипатталады. Отбасы некеге немесе анды туыстыа негізделген шаын топ. Оны мшелері трмысты ортатылыымен, зара моральды жауапкершілікпен жне зара кмекпен байланысады. Отбасыны леуметтік функциялары, оны леум-к институт ретіндегі оамды ажеттіліктер мен мір сру сипатын крсетеді.Отбасыны функциясы, яни атаратын ызметі руаытта оны тіршілік ету тсіліні крінісі ретінде тсіндіріледі. Осы ретте оамны отбасына жасайтын ызметін, ал, отбасыны тлаа, тланы отбасына жасайтын ызметін бліп арауа болады.Отбасыны атаратын ызиеті оамны леуметтік-экономикалы іс-ызметімен тыыз байланысты. Сондытан рбір тарихи кезедерде отбасы функциясы, оны сатылы ызметі де згеріп отырады.Отбасы са (кіші) топ ретінде мынадай негізгі функцияларды іске асырады:

-репродуктивтік (бала табу арылы оамды алпына келтіру);

-экономикалы (ндіру жне ттыну);

-ораныс функциясы (отбасы мшелеріні денсаулыына, материалды игіліктермен амтамасыз етуге, ауіп-атерден орауа аморлы жасау);

-балаларды оыту-трбиелеу;

-эмоциялы (ерлі – зайыптыларды бірін-бірі сюі);

-леуметтендіру функциясы (балаларды оамды тртіпке, мінез-лыа т.б. баулу).

Отбасыны рылымды типтері – ерлі-зайыптылы, трмысты жне ата –аналы сипаттара сйкес пайда болып алыптасан былыс. Сондытан отбасы рылымыны оны мшелері арасындаы зара арым-атынастар, рольдерді блісу мен ішкі билікті жргізу анытайды. Бл трыдан аланда е ке тараан трі-нуклеарлы немесе ерлі-зайыптылы отбасы. Оны негізін ерлі-зайыптылар мен оларды балалары райды, яни мндай отбасында екі рпаты кілдері мір среді. Туысты жаынан аланда бгінгі тадаы отбасыны таы да бір трі-кеейген немесе туысты жаынан жаын отбасылар. Мнда ерлі-зайыптылар з балаларымен, ата –аналарымен, бауырларымен бірге трады, онда бірнеше рпа мір среді. Отбасындаы билікті блу, билікке, лидерлікке ие болу жне ондаы міндеттерді блу сипатына арай отбасыны екі типі саталан: 1)Дстрлі немесе авторитарлы отбасы. Мндай отбасында кем дегенде ш рпаты кілдері трады, билікті, лидерлікті жасы лкен ер адам зіні олына алады. Дстрлі отбасына мынадай сипаттар тн: 1) ер адам негізгі мселелер бойынша шешім абылдаушы боп саналады, оны ожайындыы басым; 2) йелді ер адама экономикалы жаынан туелділігі; 3)отбасындаы міндеттерді бліп, ер адамны жне йелді міндеттеріні бекітілуі; Отбасындаы билікті жне т.б. блуге орай алыптасан отбасыны екінші трі–эгалитарлы немесе демократиялы отбасы.Бл отбасына: 1)й шаруасына атысты міндеттерді отбасы мшелері арасында те,діл блінуі;2)ерлі-зайыптыларды трмысты мселе бойынша бірлесіп шешім абылдануы;3)демалыстарды бірге ткізуі,бала трбиесіне бірдей атысу тн. Отбасы топтарын патри немесе матрилокалдандыру принциптері негізінде фамилияны,млік-дниені,леуметтік жадайды кесі немесе шешесі жаынан мралану патрилиниялы немесе матрилиниялы отбасылар боп блінеді.

17. Экономикалы леуметтануды пні мен объектісі жне атаратын ызметтерін негіздеіз.Экономикалы леуметтану.Экономикалы леуметтануды спецификациясы.Экономикалы леуметтануды зерттеуді зекті мселелері мен баыттары.Экономикалы леуметтану жалпы леуметтану ылымыны оамны экономикалы мірін зерттейтін арнаулы теориясы болып саналады. Бл арнаулы теория жалпы леуметтануды арынды дамуымен жне оны экономикалы процестерімен тыыз байланысыны негізінде пайда болды. Осыан орай экономикалы леуметтануды объектісіне зерттеушіні алауына арай алынан андай да болмасын экономикалы жне леуметтік трыда бір-бірімен тыыз байланысан былыстар мен процестер жатады. Ал, экономикалы леуметтануды пніне оамны экономикалы дамуыны леуметтік аспектілері жатады. Бан экономиканы алуан трлі салалары, леуметтік инститіттар (фирмалар, акционерлік оамдар (АО) корпорациялар, банктер, т.б.), алуан трлі адамдар бірлігі (мысалы, ндіріс, ебек жымдары, ндірістік бірлестіктер, топтар, бригадалар, т.б.) ; экономикалы процестер, ндрс саласындаы атынастар (стемдік ету – баыну, басару-орындау), ебеккерлерді ндірісті басаруа атынасуы, жмыс кшіні трасыздыы, ауысуы, миграция, мамандыты іріктеп алу, ебек жымдарыны леуметтік орлары мен ресурсты ммкіншіліктері, адам жне алуан трлі топтарды экономикалы іс-рекетті себеп-длелдері, экономикалы сана, экономикалы ойлау, экономикалы-материалды жадайы, кіл-кй, тртіп, мтажды, талап-тілек, леуметтік ндылытарды ебекті німділігіне, тауарды сапсыны артуына сері, т.б. жатады. Экономикалы социология жеке ылыми пн ретінде ндірістік атынастара экономикалы факторлармен атар адам факторы да сер ететіндігін крсеткен басару тжірибесіне жауап ретінде ХХ асырды ортасында АШ-та пайда болды.Экономикалы леуметтану экономикалы процестерді адамдарды іс-рекеті, ызметіні жемісі ретінде арайды Экономикалы леуметтануда экономикалы былыстарды, процестерді зерттеуде басты назарды адам факторына аударды. Экономикалы леуметтануды маызды мселелріні бірі – адамдарды ебекке атынасы жне оларды ебек сйгіш дейгейін зерттеу болып табылады. Нарыа ту кезеінде экономикалы мір леуметтану зерттеуіні е маызды объектілеріні біріне айналды.Экономикалы мірге леуметтану трысынан арау, оны адамдар арасындаы атынастарды бір саласы ретінде арастыру бізді тсінігімізді айтарлытай кеейтіп тередете тседі. Ол бгінгі кнде заман талабына сай болып отыран нары, ндіріс, ттыну т.б процестерді экономикалы саралау саласында андай да бір осымша немесе осалы рал болып саналмайды. Экономикалы леуметтану экономиканы ондаы рекет етуші леуметтік топтарды белсенділігінен, оларды мдделерінен, мінез-лы мен зара рекеттесуінен озау алатын леуметтік процесс ретінде сипаттайды. В.В.Радаев атап крсеткендей, “экономикалы теория йреншікті нрсеге редукция шыарады, ал экономикалы леуметтану йреншікті нрсеге проблемалы сипат береді”. Экономистер жай адама иын материяларды (бааларды алыптасуы, аржы аымдарыны озалысы т.б.) тсіндіре отырып, дрыс маына исынына, кдімгі адамдарды мінез-лына келіп тірейді. леуметтанушылар, керісінше, кнделікті мірде біз дрыс маына дегейінде абылдайтын “жай ана” істермен айналысады. Неге ттынушылар р трлі дкендерге барады жне бірдей зата р трлі аша тлейді? Неге ксіпкерлер іскер ріптестерін ата трде белгілі бір адамдар тобынан тадап алысы келеді? Неге атардаы жмысшылар з ріптестеріні жалаысыны мардымсыз жоарылауына ызанышпен арап, “атардаылар” мен “басшылар” табысыны арасындаы лкен айырмашылыты алыпты нрсе деп абылдайды? леуметтанушылар бл сратара жауап іздей отырып, адамны мінез-лын крделі леуметтік байланыстарды нтижесі деп арастырады. азіргі кнде экономикалы леуметтану ыпалына енген сратар брыныра белгілі бір дегейде индустриалды леуметтану, ебек леуметтануы, айматы леуметтануы, басару леуметтануы, йымдастыру леуметтануы жне баса да сол секілді шектес баыттарда озалан еді.

18.Девиантты мінез-лы леуметтануыны зерттеу объектісі мен пнін, арастыратын мселелерін айындаыз.Девиантты мінез-лы ( лат. deviatio - ауыту) - жалпыа орта ережелерден ауытитын леуметтік іс-рекет, осы ережелерді бзатын адамдар мен леуметтік топтарды ылытары; абылданан ыты немесе моральды нормаларды бзан адамны мінез-клы.Девиантты мінез-лы леуметтануы - ауытымалы мінез-лы. Яни, белгілі бір іс-рекеттер ауысып отырады. леуметтанудаы девиантты мінез-лы тжырымдамасын алыптастыран француз леуметтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол леуметтік девиацияны тсіндіру шін аномия тжырымдамасын сынды. «Аномия» термині фр. тілінен аударанда жымны, заны болмауы дегенді білдіреді. Девиантты мінез-лыты сырты физикалы жадайына климатты, геофизикалы, экологиялы факторларды енгіземіз. Мыс. Шу, геомагниттік згеріс, таршылы, т.б жадайлар мінез-лыты крінуіні бір себебі болады. Девиация бірнеше типтен трады. Олар: девиантты, деликвентті жне криминалды мінез-ы. Сонымен атар, девиантты мінез-лы деп - леуметтік нормалар мен ережелерге сйкес келмейтін мінез-лыты айтамыз. Кейбір деректерде бл типті «антидисциплина» деп атайды. Девиантты мінез-лыты крсеткіштеріне мыналар жатады: агрессия, демонстрация, оудан, ебектен бет бру, йден кету, алкоголизм, наркомания, оама жат ылытар, жынысты жат мінез лытар, суицид т.б жатады. Егер де леуметтену процесінде адамны тласы дамитын болса, онда ол адам шін стті леуметтену болады. леуметтену кемшілігіні крініс табуы девиантты мінез-лы болып табылады. “Девиантты мінез-лы” ымы мазмныны ш ырын бліп арауа болады - біріншіден, девиация деп нормадан кез келген ауытуды, тіпті прогрессивтік ауытуды айтуа болады. Екіншіден, дстр бойынша девиантты деп леуметтік “жамандыты” жаымсыз крінісі ретіндегі девиацияны айтады. шіншіден, нерлым тар ымында девиантты мінез-лы деп ылмысты жазалауа сотырмайтын, басаша айтанда, ыа айшы болмайтын ауытуларды айтады. Девиантты мінез-лыты зіне тн белгісі мдени релятивизм болып табылады: мселен бір іс-рекет бір оамда дрыс саналуы, ал баса оамда - леуметтік патология ретінде арастырылуы ммкін. Бан р трлі халытарды отбасы ыы мен отбасылы дстрлерінен, дет-рыптарынан кптеген мысалдар келтіруге болады. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия сияты елдерде гомосексуалды некелерге рсат етіп, мндай жптарды бала асырап алу ыын мемлекет амтамасыз ететін болса, кптеген елдердегі сияты бізді азастан оамында да мндай жадай оамды мораль трысынан да, занама трысынан да ммкін емес. Тіпті бірттас занама олданылатын, біра трмыста р трлі салт-дстрлерді станатын халытар тратын, сіресе бл салт-дстрлер діни нормалармен саталатын бір мемлекетті зінде иындытар пайда болады. Мысалы, азастандаы азаматты ы бойынша бір некелілік талаптары мен ислам мойындайтын кп йел алу дстрі арасындаы атыыс осындай. Мдени релятивизм екі трлі оамны ана емес, сондай-а бір оамны ішіндегі екі немесе бірнеше лкен леуметтік топтарды салыстырмалы сипаттамасы бола алады. Мндай топтарды мысалы - саяси партиялар, кімет, леуметтік тап немесе топ, діндарлар, жастар мен жеткіншектер, йелдер, аз лттар. Девиантты мінез-лыты леуметтанудаы тсіндірілуі объективті леуметтік баыттылыты жне тланы, леуметтік топтарды, ауымдастытар мен ттас оамны ызмет атаруы жне дамуы трысынан аландаы мінез-лыны оамды нтижелері сияты крсеткіштерді, мінез-лыты леуметтік ндылытар мен нормалара сйкестігін, оамды пікірге берілген баалар мен леуметтік санкцияларды амтиды. оам трлі тсілдер мен ралдарды пайдалана отырып, рашан ауытушы мінез-лытарды жаымсыз нысандарын басып тастап отыруа тырысады. рбір леуметтік топта з мшелеріні мінез-лытарын тиісінше жасалан лгілер шеберінде сатайтын леуметтік баылау жйелері болады. Жалпыа орта абылданан лгілер шеберіне сыймайтын мінез-лытарды тиісінше оам санкциялаан болады. Санкция - леуметтік баылау элементтеріні бірі. леуметтік баылау мойындауды білдіру, марапаттар мен ерекшелік жйелері ретінде аныталады, соларды арасында тланы мінез-лы абылданан мінез-лы лгілеріне сйкестендіріледі.Девиацияны зерттеуші кптеген алымдар девиантты мінез-лыты пайда болу факторларын трліше тсіндіреді. Біріншілері оларды екі лкен топа ішкі жне сырты факторлардеп блсе, екіншілері оларды блмей:

жаняда берекені болмауы;

ата-ананы «ерекше» амарлыы;

трбие берудегі кемшіліктер;

мірде кездесетін иыншылытар мен кйзелістерді жее алмау;

мірлік дадыны болмауы, айналысындаы адамдармен, рбыларымен жарасымды атынаса тсе алмауы;

сырттан келген ысыма ттеп бере алмау, з бетінше шешім абылдай алмау, сынаушылы ойды дамыта алмау;

психоактивті заттарды жиі пайдалануы;

агрессиялы жарнаманы ыпалды болуы;

мектептерде психологиялы кмек крсету ызметіні нашар дамуы;

балалар мен жасспірімдерді бос уаытыны проблемалары

19. Тла леуметтануы.Тла леуметтенуі тсінігі.Тла леуметтенуі мен кезедері.Тла леуметтенуіні агенттері.Тла – жеке адам дамуыны нтижесі, оны барлы адамды асиеттеріні нерлым толы жзеге асуы. Тла біратар гуманитарлы ылымдарды зерттеу объектісі болып табылады. леуметтенуді негізгі 4 кезеі бар: 1)балалы; 2)жасты; 3)ересектік; 4) артты; леу/у процесіні 2 трі бар: кері жне айта. Кері л/у – ескі ндылытарды нормаларды рлдер мен мінез-лы ережелерін мыту. айта – ескі ндылытарды орнына жаа ндылытара, нормалара, рлдер мен мінез-лы ережелерін йрену. Тла леуметтенуіні мні адамды з оамыны мшесі етіп алыптастыратындыында. леуметтену процесін нтижеге жетуі немесе аяталуы бойынша балалы пен жасты кезедерді амтитын бастапы, немесе ерте леуметтенуге жне баса екі кезеді амтитын жаласан леуметтенуге блуге болады.Тланы рылымында мыналар бліп аралады:1) мір салты мен ебек, оамды-саяси, мдени-танымды, отбасылы-трмысты сияты ызметтерде крінетін леуметтік сапаларды жзеге асыру тсілі;2) тланы объективті леуметтік ажеттіліктері. Тла - оамны органикалы блігі, сондытан оны рылымы негізінде оамды ажеттіліктер орын алады. Басаша айтанда, тланы рылымы оамды тіршілік иесі ретінде адамны дамуын анытайтын объективті задылытармен айындалады. Тла бл ажеттіліктерді ынуы да, ынбауы да ммкін, біра та ол ажеттіліктер тіршілік етуін, мір сруін тотатпайды жне тланы мінез-лына айынды енгізіп отырады;3) шыармашылы ызметке абілеттілік, білім, дады жатады. алыптасан тланы алыптасуды бастапы сатысындаы жеке адамнан айырып крсететін де оны дл осы шыармашылы абілеттері.4) оамны мдени ндылытарын игеру дрежесі, яни тланы рухани жан дниесі; 5) тла басшылыа алатын ізгілік нормалары мен принциптері. Сенімдер - адам мінез-лыны басты баытын анытайтын е тере принциптер. Сенімдер тланы тлалы рылымыны зегін райтын объективті ажеттіліктерді сезінуімен байланысты.Тла болып туылмайды, ол леуметтік, мдени даму нтижесінде туындайды. Тла масата талпынушы ана емес, сонымен бірге зін-зі йымдастыратын жйе. Оны зейіні мен іс-рекетіні обьектісі: сырты орта мен зіні «Мендік» сезім болады. Осыан байланысты зін -зі реттеу, зін-зі стай білу, абілеті мен асиет крсетеді. Тла болу дегеніміз-белсенді трде мірлік позицясы бар жне ішкі ажеттілікке байланысты тадау жасай білу, келген шешіміні зардабын баалау жне зі оамны алдында жауап беру, немі зін-зі жне згелерді руа трлі діс, тсілдерді мегеріп з мінез лын реттеуші.Адам леуметтену процесінде леуметтік нормаларды мегеріп, леуметтік рлдер, оамды мінез дадыларын пайдалануды тсілдерін йренеді. Тла леуметтенуі тланы леуметтік шындыты тануына негізделеді.Тла леуметтенуіні кзі болып табылатындар: