Жерге атысты арым-атынастаы мемлекеттік органдарды компетенциясы

алдытар– табии шикізатты деу нтижесінде пайда болатын заттар менндірістік жарамсыз шыарылымдар. алдытарды барлы трлерін есептегенде ндірілетін табии заттар мен энергияны тек 2%-ы ана пайдаа асырылады. алан 98%-ы р трлі алдытара айналады.

Жоарыа ктерілііз аза тілі терминдеріні салалы ылыми тсіндірме сздігі: Экология жне табиат орау / Жалпы редакциясын басаран – тсіндірме сздіктер топтамасын шыару жніндегі ылыми-баспа бадарламасыны ылыми жетекшісі, педагогика ылымдарыны докторы, профессор, азастан Республикасы Мемлекеттік сыйлыыны лауреаты А..сайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖА, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5

алдытар туралы жалпы тсінік.

Адам баласыны кез-келген шаруашылы рекеті р трлі алдытармен биосфераны ластайды, бл халыты денсаулыы мен міріне, флора мен фауна трлеріні ысаруына, оршаан ортадаы тепе-тедікке ауіп-атер тудырады. Ке йінділерін, нерксіп тастандыларын, оыстарды, ала шп-шаламдарын тек оршаан ортаны бзатын ластаыштар деп санауа болмайды, олар нды шикізат кздеріне жатады. азіргі кезедегі ылым мен техниканы даму дегейіне сйкес бден жетілдірілген технологияны жотыына байланысты, оларды ндеп нды німдер алу зірше жола ойылмаан, сондытан бларды сатауа, жоюа, тасуа, кмуге, зиянсыз трде айналдыруа кптеген аражат, энергия, уаыт жмсалып отыр.алдытар шыаратын негізгі кздерге нерксіп, ауыл-шаруашылыы, й-жай шаруашылыы жатады.

Екінші реттік энергоресурстарды тиімді пайдалануды халышаруашылы маызы те зор. Екінші реттік энергоресурстар дегеніміз тікелей тап осы ндірісті німдеріні, алдытарыны, жанама жне аралык німдеріні энергетикалы потенциалдары. Екінші реттік энергоресурстар 3 топа блінеді: 1)жаныштар (Н2, СН4, СО, пеш газдары, май, шайыр целлюлоза жне т. б.); 2) жылу (блінген газдардыкі, німдердікі, жанама німдердікі, суытылатын судыкі, экзотермиялык реакциялардыкі); 3) технологиялы аппараттардан шыатын газ бсн сйытытарды ысымы. Екінші реттік энергоресурстар химиялы ндірісті азот ккірт, фосфор, хлор осылыстарын, соданы шыаратын жне мнай-химия салаларыда пайдаланылады. Жаныштар азандыктарда отын ретінде олданылады. Блінген жылу калдытарды ндейтін кондырыларда, жылу айырбастаыштарда кейбір заттарды кыздыруа олданылады, осы жадайлармен жылуды ттыну ажеттілігін тмендетуге болады. ысым утилизациялык турбиналарда компрессорларды, насостарды, желдеткіштерді жмыс істетуге олданылады жне электроэнергия алуа пайдаланылады. Екінші реттік энергетикалы ресурстарды жзеге асыру жылу мен энергияны немдеумен атар, атмосфераа блінетін жылу млшерін азайтып, оршаан ортаны орауа себебін тигізеді. Череповец мсталлургиялы комбинатына карасты зауытты жылу электр орталыында барлы казандытар екінші реттік ресурстарды пайдалану арылы жмыс істеуде. с фабрикаларында алды болып шыып отыран кс жндері жоары сапалы мал жемін - крамында 85%-ке дейін белогі бар н алуа арзан шикізат ретінде олдануын тауып жатыр. Мндай ндіріс Германияда жаксы жола ойылан, 3 т алдытан 1,2 т н алынады. алдытар проблемасы олымызда бар заттарды тиімді пайдаланумен тікелей байланысты. Бір кргенде, мысалы, кйіп кеткен лампалардан вольфрам алу ткке трмайтын іс сияты. Жанып кеткен бір лампочкада 10 мг-дай вольфрам болады, ал оны миллионында ~ 10 кг. нерксіпте осы ымбат, тапшы металды 10 кг алу шін крамында вольфрамы бар минераддар — вольфрамит, шеелитті 1 тоннадан кем емес клемі деледі, сонымсн атар, біраз энергия млшері жмсалады. Вольфрам оксидіні геологиялы оры не брі 1 млн. тоннадай. Жер шары масштабымен есептегенде ашылан ор 50 жыла ана жетуі ммкін, брыны Одаа кіретін мемлекеттерді есепке алмаанда, жылына дниежзі бойынша вольфрам рудасынь 25 мь тоннасы ндіріледі. Бл млімет вольфрам осылыстарын тастауды азайту тиімді екеніне ерекше кіл аударуды ажеттілігін крсетіп отыр. Румынияны ая-киім нерксіп институтында тері алдытарынан табии теріні асиетінен айырмашылыы жо материал шыаруа баытталан пластикалы масса алу жолы жасалып ндіріске енгізілген. 1 кг алдыктан 0,9 кг материал алынады. Ерекше назар аударуа жне кідіртпей одеуге жататын калдытара трмысты алдытар жатады, себебі осы алдыктарды млшері мен ртрлі аурулар эпидемиясыны арасында тікелей байланыс бар. АШ-та трмысты атты алдытарды 41%-і "айрыша ауіпті" болып топтастырылады, ал Венгрияда " 33,5%-і, Францияда — 6%-і, Ресейде — 10%-і, лыбританияда - 3%-і, Италия меи Жапонияда - 0,3%-і. Жылына Москва аласынан шыатын трмысты алдыты млщері 16 млн. м3 , Алматыдан — 3 млн. м3 стінде. Жылына лкен алаларда бір адама шаанда жалпы 300 кг трмысты алды келеді, оны ішінде азы-тлік калдыктарыны жылды млшсрі 80-90 кг. 1 т азы-тлік алдытарыны нарлыы орта есеппсн 250 кг днді жсм-шптікіне пара-пар келеді. Ресей алымдарыны мліметтеріне сйенсек, осы млшерді жем ретінде мал сіру саласында пайдалананда 45 кг-а дейін шоша етін алуа болады. Трмысты алдытарды пайдаланбай тастайтын болса, онда ртрлі ауруларды оздыратын ошаты кзін ашуымен атар, біраз жер клемін пайдасыз жерге айналдырамыз. ала алдытарында ртрлі компоненттерге келетін млшер массалы %-пен аландай: ааз (30-40), азы-тлік алдытары (30-40), металдар (2-4), ааш (1,5-3), кездемелер (2-4), шыны (3-6), тастар (1-2), тері, резина (1-2), пластмасса (1-1,5). ала сыпырындысын жинайтын негізгі жер оыстар йіндісі, шамалы млшері айтадан нделеді немесе арнайы йымдастырылан зауыттарда жаылады.

Трмысты алдытарды бірнеше баытпен ндеу

Трмысты алдытарды бірнеше баытпен ндеуге ммкіндік бар, мысалы, тыайтыш, жанатын газ жне синтетикалы мнай, рылыс плиталарын, ааз жне таы да кптеген заттарды алуа болады. Е алашкы оысты жауа арналан зауыт 1975 жылы Москва аласында ашылан, оны жылды німділігі 150 мы тонна шамасында. Жану процесіні нтижесінде блінетін жылу іске асырылып, бу азадытарды жылытуа пайдаланылса, шлактан іріктеп жиналан металл алдытары металлургия нерксібіне, ал шыан шлактар крылыс материалдарын ндіруге колданылады. Трмысты алдытарды жою, яни негізгі масатын орындаумен бірге, зауыт баса ндірістерге шикізат ретінде кажетті німдерді — жылу, металл, шлактарды да шыарады. Мысалы, Мскеуді N1 оыс жаатын зауытынан шыан шлакты зерттеу арылы алынан мліметтерге (Г.И. Сидоренко, 1990 ж.) сйенсек, жылына трмысты алды, жинайтын жерге тек Мскеуді зінен мынадай клемде металдар тасталады екен: Мо - 8,3 т, Со - 11,4 т, V - 12,4 т, Аg - 27,6 т, Иі - 75 т, 5Ь - 115 т, 5п - 244 т, F - 353 т, Сг - 689 т, РЬ - 1573 т, Сu - 2180 т, Zn - 6762 т. Бл млшер жыл бойына лкен ке орындарынан алынатын млшерге эквивалентті. Санкт-Петербург маындаы Горелово поселкесінде 1972 жыддан бастап трмысты окысты ндсйтін зауыт ызмет етуде, оны е негізгі шыаратын німі компост (тыайткыш), біра-та оысты 30%-і, яни пластмасса, резина, тері, ааш, металдан тратын блігі нделінбейді. Жылды німділігі 110 мы тонна тірегінлегі зауыт 1975 жылдап бастап Ташкентте іске осылан. Жыл сайын трмыстык оыстан 400 т кара жне 5 т тсті металдар, 20 мы т компост алынады. Компост деп микроорганизмдермен ыдырау нтижесінде сімдіктер мен жануарлар алдытарынан шыкан органикалы тыайтыштарды айтады. Оны алуа к, к бкпесі жне стар саырыы, шьмтезек, ала сыпырындысы, ааштарды тскен жапыратары, сабан жне т. б. трмысты алдытар колданылады. ордаландыру процесіні нтижесінде органикалы массадагы сімдіктер сііруге олайлы оректік заттектер (азот, фосфор) трлеріні млшері жоарылайды, патогеді микрофлора залалсызданады, целлюлоза мен пектин заттектері азаяды, сонымен катар тыайткыш топырака егізуге олайлы сусымалы трде алынады. те тапшы органикалы тыайткыштарды (к, шымтезек) орнына компост кеінен пайдалануа жатады. Трмысты алдытарды барлы трі компост алуа жатпайды. Егерде оыстаы азык-тлік алдытарыны млшері 20%-тен тмен болса, олардан трмысты тынайтыш алынбайды. Себебі алдытарды ордаландыру аэробты микробтарды атысуымен жретін биохимилык процесс. Бл микробтардан те кп млшерде жылу блініп шыккандытан оыс 70 0С-ге дейін ызады. Бл жадайда ауру оздыратын микробтар жойылып, шикізат ызып, трмысты тынайтыша айналады. Табии жадайда бл процесс айлап жрсе, зауыт жадайыда аэрадия аркылы 2-3 кнде аякталады. Ал алдытарда азы-тлікке жаатын компоненттер аз болса процестін жру жылдамдыы крт тмендейді. Трмысты оысты айта ндеу шін магниттік сепарация дісі де олданылып келеді.

 

СРС 5

Жер ойнауына, пайдалы азбалара жне минералды шикізаттара меншік ыы. Жер ойнауын пайдалану ыы

1. азастан Республикасыны Конституциясына сйкес жер ойнауы мен оны рамындаы пайдалы азбалар мемлекет меншігінде болады.
Жер ойнауына мемлекеттік меншік азастан Республикасыны мемлекеттік егемендігін райтын негіздерді бірі болып табылады. Мемлекет осы Зада кзделген негіздерде, жадайлар мен шектерде жер ойнауына олжетімділікті амтамасыз етеді.
2. Егер осы Зада жне келісімшартта згеше кзделмеген болса, минералды шикізат жер ойнауын пайдаланушыа меншік ыында (азастан Республикасыны мемлекеттік ксіпорнына – шаруашылы жргізу немесе жедел басару ыында) тиесілі болады.
3. 1992 жылы 30 мамыра дейін оймаа ойылан немесе минералды ресурстарды мемлекеттік орына енгізілген техногендік минералды тзілімдер, сондай-а 1992 жылы 30 мамырдан кейін оймаа ойылан техногендік минералды тзілімдерді рамындаы пайдалы азбалар пайдалы азбаларды ндіру салыы жне (немесе) роялти тленбеген клемде мемлекеттік меншік болып табылады.
4. азастан Республикасыны шегінен тысары жерден келінген минералды шикізаттан тзілген, сондай-а 1992 жылы 30 мамырдан кейін оймаа ойылан техногендік минералды тзілімдер оларды рамындаы пайдалы азбалармен бірге пайдалы азбаларды ндіру салыы жне (немесе) роялти тленген клемде жер ойнауын пайдаланушыны меншігі болып табылады.
5. Мемлекеттік меншіктегі техногендік минералды тзілімдерді айта деу немесе зге де пайдалану зыретті органмен немесе облыстарды, республикалы маызы бар алаларды, астананы жергілікті атарушы органдарымен осы Заны 9-1-тарауында кзделген тртіппен жасалатын келісімшарт негізінде жргізіледі.
Мемлекеттік меншіктегі техногендік минералды тзілімдерден алынан пайдалы азбалара меншік ыы келісімшартта айындалады.
6. Минералды шикізат, техногендік минералды тзілімдер немесе пайдалы азбалар зіне меншік ыымен тиесілі жер ойнауын пайдаланушы минералды шикізата, техногендік минералды тзілімдерге немесе пайдалы азбалара иелік етуге, оларды пайдалануа жне олара билік етуге, олара атысты азастан Республикасыны занамасында тыйым салынбаан кез келген азаматты-ыты ммілелер жасауа ылы.
Техногендiк минералды тзiлiмдер полигондарын жабуа жне оларды рекультивациялауа байланысты жадайларды оспаанда, техногендік минералды тзілімдерді жиып ою орындарында зге де алдытарды орналастыруа тыйым салынады.
7. Жер ойнауын пайдаланушыны келісімшарт талаптарында кзделген пайдалы азбаларды ндіру кезінде минералды шикізатты рамындаы ілеспе пайдалы азбаларды ндіруді жзеге асыруы осындай келісімшарт шеберінде ндіру деп танылады.

2-бап. азастан Республикасыны жер ойнауы жне жер
ойнауын пайдалану туралы занамасы

1. азастан Республикасыны жер ойнауы жне жер ойнауын пайдалану туралы занамасы азастан Республикасыны Конституциясынанегізделеді, осы Занан жне азастан Республикасыны зге де нормативтік ыты актілерінен трады.
2. Жер ойнауын пайдалану ыымен байланысты азаматты-ыты атынастар, егер олар осы Заны нормаларымен реттелмесе, азастан Республикасыны азаматты занамасы нормаларымен реттеледі.
3. Егер азастан Республикасы ратификациялаан халыаралы шартта осы Задаыдан згеше ережелер белгіленсе, онда халыаралы шартты ережелері олданылады.

3-бап. Осы Заны олданылу аясы

1. Осы За жер ойнауын пайдалану жніндегі операцияларды жргізу кезінде туындайтын атынастарды реттейді.
2. Жерді, суды (жерасты сулары мен емдік балшытан баса), орманды, сімдіктер мен жануарлар дниесін, атмосфералы ауаны пайдалану жне орау жніндегі атынастар азастан Республикасыны арнаулы занамасымен реттеледі.
3. Егер азастан Республикасыны задарында згеше кзделмеген болса, шетелдіктер мен шетелдік зады тлалар, сондай-а азаматтыы жо адамдар жер ойнауын пайдалану жніндегі атынастарда азастан Республикасыны азаматтарымен жне зады тлаларымен бірдей ытарды пайдаланады жне міндеттерді орындайды.

4-бап. азастан Республикасыны жер ойнауы жне
жер ойнауын пайдалану туралы занамасыны
масаттары мен міндеттері

1. азастан Республикасыны жер ойнауы жне жер ойнауын пайдалану туралы занамасыны масаттары азастан Республикасыны экономикалы рлеуін жне мдделері мен табии ресурстарын орауды амтамасыз ету болып табылады.
2. азастан Республикасыны жер ойнауы жне жер ойнауын пайдалану туралы занамасыны міндеттері:
1) жер ойнауын пайдалану саласында мемлекеттік саясатты жргізу;
2) жер ойнауын пайдалану жніндегі операцияларды жргізу кезіндегі атынастарды реттеу;
3) республикалы жне ірлік мдделер йлесімін амтамасыз ету;
4) минералды-шикізатты базаны молытыруды амтамасыз ету;
5) жер ойнауын пайдалану жніндегі операцияларды жргізу кезінде ыты негізді амтамасыз ету;
6) жер ойнауын пайдалану жніндегі операцияларды жргізуге инвестициялар тарту шін олайлы жадайлар жасау.

5-бап. азастан Республикасыны жер ойнауы жне
жер ойнауын пайдалану туралы занамасыны
принциптері

Жер ойнауына жне жер ойнауын пайдалануа байланысты атынастарды ыты реттеу мынадай принциптерге негізделеді:
1) жер ойнауын тымды, кешенді жне ауіпсіз пайдалануды амтамасыз ету;
2) жер ойнауын жне оршаан ортаны орауды амтамасыз ету;
3) жер ойнауын пайдалану жніндегі операцияларды жргізуді жариялылыы;
4) жер ойнауын пайдалануды аылы болуы.

6-бап. Жер ойнауын тымды, кешенді жне ауіпсіз
пайдалануды амтамасыз ету

Кен орындарын игеруді жоары технологиялары мен о практикасын пайдалану негізінде жер ойнауы ресурстарыны барлы трлерін экономикалы жаынан тиімді игеру, сондай-а адамдар мірі мен денсаулыыны ауіпсіздігін амтамасыз ету жер ойнауын пайдалану жніндегі операцияларды жргізуді міндетті шарты болып табылады.

7-бап. Жер ойнауын жне оршаан ортаны орауды
амтамасыз ету

Жер ойнауыны ластануын болызбауды жне жер ойнауын пайдалану жніндегі операцияларды оршаан ортаа зиянды серін тмендетуді амтамасыз ету жер ойнауын пайдалану ыын жзеге асыруды міндетті шарты болып табылады.

8-бап. Жер ойнауын пайдалану жніндегі операцияларды
жргізуді жариялылыы

Жер ойнауын пайдалану жніндегі операцияларды жргізуге жне келісімшарт талаптарына атысты апарат беру осы Заа сйкес жргізіледі.
Барлы мдделі тлаларды зыретті органда, облысты, республикалы маызы бар аланы, астананы жергілікті атарушы органында:
1) жер ойнауын пайдалану ыын беруге конкурс ткізуді талаптарымен жне оны нтижелері туралы шешімні мазмнымен;
2) жасалан келісімшарттар бойынша конкурс талаптарыны орындалуымен танысуа ыы бар.
Тараптар пия деп таныан апаратты мемлекеттік органдара, азастан Республикасыны Парламентіне жне жергілікті кілді органдара беру пиялылы режимін бзу болып табылмайды.

8-1-бап. Шешім абылдау кезінде жер ойнауын
пайдаланушыларды мдделерін ескеру

азастан Республикасыны лтты ксіпкерлер палатасыны укілетті кілдері жер ойнауын пайдалану мселелері бойынша консультациялы-кеесші органдарды жмысына траты негізде (дауыс беру ыымен) атысуа ылы.
Ескерту. 1-тарау 8-1-баппен толытырылды - Р 04.07.2013 № 130-V Заымен (алашы ресми жариялананынан кейін кнтізбелік он кн ткен со олданыса енгізіледі).

9-бап. Жер ойнауын пайдалануды аылы болуы

Жер ойнауын пайдалану саласындаы атынастар, осы Зада белгіленген жадайларды оспаанда, аылы негізде рылады.

 

СРС 6