Стресстік факторларды кілттік баасы

Кіріспе

Бізді мірді шапшадыы кн ткен сайын жеделдетіп келе жатыр, осы жадайда адамдар оршаан ортасына бейімделе отырып, эмоционалды тепе-тедікті сатауы иына тсуде. Адам азасы з кшін алпына келтіріп лгермеуде, сол себеппен адамны барлы он екі мшесі кнделікті кйзелісті сезінуде. рине кнделікті бндай мір барлы адамдарды бір кні кші бітіп, соны серінен жйке жйесі тозады. Міне сондытан стресс туралы млімет бізді заманымызда те ажет. Стресс кйін зерттеу мына алымдарды мірінде орын алан: Селье, Самоукина, Кеннон, Касл, Купер, Маршалл, Альбрехт, Вейтен Ллойд жне т.б.

«Стресс»- тсінігін Канадалы физиолог Ганс Селье енгізген. Ол стрессті: «Адам азасыны кез-келген талабына зіндік ерекшілігі жо (неспецифический) жауабы»,- деп тсіндерген. Бл анытаманы тсіну шін біз «неспецифический» (зіндік ерекшелігі жо) деген сзді тсінуіміз керек.

Азаа ойылан р талапты з ерекшелігі бар. Мысалы: Суы кнде біз кп жылу блу шін дірілдейміз, ан тамырлары тарылып, тері сыртына жылу блінуі азайады. Кн ыстыта біз терлейміз, терімізді булануы арылы біз салындаймыз. Сол сияты белгілі дрілерді ішу арылы біз оны ерекшелігін біле отырып, сол дріні серін сезінеміз: Осыларды брі «специфический» яни ерекшелігі бар болып табылса, ерекшелігі жо «неспецифический» згерісті талап етеді талапты зіндік ерекшелігі жо, андай болмасын туындаан иындыа бейімделу болып табылады. Сол згерістері орындау арылы біз зімізді алыпты жадайымызды орнына келтіреміз. Стресс болан кезде ол жадай жаымды не жаымсыз екені маызды емес. Бл жадайды ажеттілік згеріс жне бейімделу маызды болып табылады. Мысалы: Соыса кеткен баласын анасына аза тапты деп, уаыт ткен со ол ате болып бала йіне кіріп келеді. Бірінші жадайда ана айырады, екінші жадайда уанады, біра екі жадай да адама стресс келеді. Екеуі екі трлі сезім болса да, екі жадайда да анасы болан жайды абылдап, тсініп соан бейімделеді. Яни екі жадайда да стресс кйіндегі адам бір рекетті жасайды. Селье былай деген: «Стресс-жйкені ысымы ана емес» осы саланы маманы болмаса да кптеген алымдар биологиялы стрессті жйкені шаршауынан немесе эмоцияны атты озуынан деп тсіндіреді, біра бл олай емес. Психологиялы жне психопатиялы аспектілерде биологиялы стрессті зерттеген белгілі аылшын докторы Дж Мейсон. Эмоциялы озу мірге деген орыныш тудыратын кезде немесе мірлік баса да жадайа байланысты стресс туанда бан жауапты физикалы кй болып табылады-деп айтан. Жйке жйесі жоары дамыан адамдар эмоциялы кйзеліс жиі боландытан, ол адам стресске те жаын болады, біра стресстік кйді жйке жйесі жо жануарлар жне сімдіктер де сезеді. Кп адамдар стресс жаымсыз жадайларды нтижесі деп тсінеді, біра Селье олай демейді. Басында біз айтандай бл жерде жаымды немесе жаымсыз жадай маызды емес. Осыан байланысты стресс кйін кез-келген эмоционалды серден алуа болады. Стресс кйіне келетін факторлар стрессорлар. Бір сзбен айтанда стрессорлар р трлі, біра ол кйді сезген адамны биологиялы реакциясы болан жадайа бейімделу болып табылады.

Стрессті негізгі трлері

р адама стрессорлар р трлі болады. Соларды брін ретке келтіру шін алымдар кп ебек етті, біра стрессорларды бір жйеге келтіру лі жзеге асан жо. Біра бл жадайлар бізге стрессті негізгі трт трін арастыруа кедергі етпейді. Олар: Фрустрация, кикілжі (конфликт), згеріс, ысым (давление).

Фрустрация

Фрустрация латын тілінен fruastratio-тірік, шыдамды кту деген маынаны білдіреді. А.А. Радугин бойынша адамны масатына жетуде обьективті немесе субьективті кедергіге тап боландыы эмоционалды кй уайым, ысым, мазасыздануы. Яни адам фрустрацияны бір нрсеге ол жетпегенде сезеді. Брімізде фрустрациялы кйді кнделікті мірде сеземіз, біра ол уаныша арай за жне маызды емес мысалы: з уаытында тлем аыызды ала алмааныыза атты кінесіз, біра ш кннен кейін оны аласыз сізді кінішііз бл кезде мытылып кетеді. рине, кейбір фрустрациялы кй стресске келіп соуы ммкін. Стсіздік пен бір нрсені жоалту: міне осы екеуі стресске кеп сотырары аны. Бріміз, кейбірі алдарына реалды масат оймау арылы, здерін стсіздікке келеді. Жаын адамыды жоалту фрустрациялы кйді тере сезінуге келеді. Кейде адам фрустрацияны зіне-зі тудырады. Адамдар детте здеріні жетістіктеріне здері кедергі келтіреді. Мысалы: сізді алааасарлыыыза байланысты жмыс дрежеіз бойынша сіз кткендей ктерілмесеіз осыан байланысты фрустрациялы кй туындайды, бл жадайды туындауына зііз кінлісіз. Кп жадайда фрустрациялы кй агрессивті мінез-лыты тсіндіреді. Фрустраторлар тез ашуа айналатын агрессияны пайда болуы адекватты емес реакциядан пайда болады: балааттау, адама физиологиялы ысым крсету (шымшу, ру, итеру) немесе бір обьектіні сындыру.

Кикілжі

Кикілжі-фрустрация сияты мірден бліп алынбайтын жадай. Крделі сра «Трады ма жопа?» адамны алдында кикілжі туызатын жай. Млде келіспейтін екі немесе одан да кп мотивтер іс-рекетті асыру шін мінез-лы бсекелесе болып табылады. Кикілжідер ш трге блінеді: 1-жаыныра-жаындау, 2-ашу-ашатау, 3-жаындап-ашатау. Кикілжі трлерін е бірінші суреттеген Курт Левин, ал зерттеген Нил Миллер болды. Кикілжі жаыныра-жаындау трінде-екі крікті масатыны біреуін тадау керек. Бл жердегі негізгі проблема сіз екеуді біреуін ана тадайсыз.

Барлы ш трді жаыныра-жаындау кикілжіі ереже бойынша стрессогенді болып табылады. Ресторана келгенде р трлі таамны ішінен біреуін ана тадауа иналмайды, бл кикілжі ереже бойынша жасы аяталады. Біра та кей жадайда жаындау аса маызды болса, бл кикілжі едуір ысым крсетуі ммкін. Егер сіз екі крікті жігіттерді айсысын тадарыызды білмей жргенні зінде де стресс кйі оса жреді.

Кикілжі ашу-ашатау трінде ашатайтын адама екі кріксіз масатты арасын тадауа тура келеді. Бл жадайда сізге екі кріксізді ішінен бір кріксізді тадау керек. Айталы сізді белііз атты ауырып жр сіз бл кезде те атты оратын операцияа келісесіз бе, жо лде шыдап жре бересіз бе? ашу-ашатау кикілжіі крініп трандай жаымсыз жне е кшті стресс. Бл жаадайда детте адамдар шешім абылдауды заа созады, алайда бір діспен кикілжінен ашу шін. Жоарыда келтірілген мысалдар ауыран жерііз кейін ойып кетер деген мітпен операция туралы шешімді кейінге алдырасыз.

Жаындап-ашатау кикілжіге тскен адам алдына ойан масата ол жеткізер алдында жадайды пайдалы жне жаымсыз жаын арастырып шешім абылдауы керек болады. Мысалы: сізді менііз ктеріледі онымен бірге тлемаыыз да ктеріледі, біра сіз жасы крмейтін, білмейтін алаыза келуііз керек. Жаындап-ашатау кикілжіі те кп тараландытан крделі стресс тудыруы ммкін. Бл жадайда кикілжі сенімсіздік туызады. Кикілжіге тскен адам сенімсіз бірде ала, бірде кері рекет етеді.зіні тышана жргізген наваторлы зерттеуінде Нил Миллер ашатау мотивациясы жаындау мотивациясына араанда тез кшейетіні тапты осыны нтижесінде Миллер мынадай орытында жасады: Жаындап-ашатау кикілжіін шешу шін е алдымен жаындау мотивациясын кшейтуге емес ашатау мотивациясын лсіретуге кш салу керек. Кейіннен зерттеу арылы жаындау градлентіне араанда, алыстау градленті баяу лкейеді. Осыан арап біз екі кикілжіге байланысты да кеес беруіміз керек. Баса сзбен сіз мірдегі згерістер стресс жадайыны негізгі айнар кзі деп есептеледі. Блар кез-келген мірдегі згерістер, бл жаадайда адам згеріске бейімделіп отыруын талап етеді. Томос Хоулмзом Ричард Рай мен оны ріптестері бл мселені бірінші болып арастыран. Олар кптеген туберкулез ауруымен ауыран адамдармен гіме жргізген. ызы крінгені мен ол оиалар жаымсыз болан. рине жаымсыз жадайлар кп боланымен жаымды оиалар да болан. Мысалы: йлену тойы, нрестені дниеге келуі, жмыс дрежесіні жоарлауы.

Неге жаымды оиалар стресс туызады. Хоулмзу жне Рай зерттеулері бойынша мндай оиалар адам міріне згерістер тудырады. Кнделікті мірдегі згерісті зі стресс болып табылады. Осы ережеге сйенсек, арым-атынастаы згерістер, жмыста немесе аражат жаынан т.б. жадайлар аяы жасыа келседе, стресс тудырады.

Браун жне Мак Гилл зерттеулері бойынша адамны з алауы бойынша болан згерістер біреулерде стресс, ал енді біреулерде стрессіз туі ммкін. мірдегі жаымды згерістер жне денсаулыыны нашарлауы арасындаы байланыс зін-зі баалауы тмен адамдарда болатынын крсетті. Осы зерттеулер негізінде Браун жне Макк Гилл позитивті оиаларды алай бзса сол дрежеде стресс тудырады деп атап крсеткен.

Ысым

ысым дегеніміз- біз зімізді белгілі бір бейнеде стау шін, басаларды ктуін жне талабын осады. ысым екі трге блінеді. 1 орындау, 2 сйкес келетін. Бізге берілген тапсырманы ыпты, тез орындалуын кткен кезде біз-орындау ысымында боламыз. Мысалы: Клоун клкілі болу шін тырысады, ал студент болса емтиханды жасы тапсыру шін. Рай Баумейстр жмысында ысымны жмысты орындауда, нашар нтижеге келетіні крсетілген. Бл мселені «Потенциалды стресс эффектісі» блімінде ке клемде арастырамыз. Бізді мірімізде біреуді кткенімен сйкес келу ысымы кп кездеседі. Жоары ызметтегі адамнан, оны атал трде киінуін ктеді. Ал жасспірімдерден ата-анасыны трбиесінен шыпауын, жастарды 30 жаса келгенше йленуін ктеді. ысым психологиялы згерістен крі психикалы денсаулыпен тыыз байланыста крсетілген.

Стресстік факторларды кілттік баасы

Адам оиаларды алай абылдаса-стресс соан туелді. Субьективті бааа потенциалды стресстік оиалар жне кп факторлар сер етеді. Е негізгілері трт фактор: Танысу дрежесіні проблемасы, оиаларды басару ммкіндігі, оиаларды алдын ала болжай алуды белгісі.

Танысу

Бізді стресстік баамызда е басты фактор танысу болып табылады. Стресстік жадайларды йреншікті ереже бойынша потенциалды стресстік дістер туралы аз білсек солрлым ол рей ретінде абылданады. Жаадан келген парашютистерді секіруге дайындалу жарысында, танысу стрессіні керекті екені крсетілген. Бл жадайда жаадан келгендерді жрек аысыны жылдамдыы ксіпой парашютистерді жрек аысыны жылдамдыына араанда кп боланы крсетілген. Бірінші емтихан, бірінші сахнаа шыу осы кездегі кй детте лкен стресс болып табылады. Бірінші жадай ткен обалжуларды мыттырады.