Айта ру баытыны арама-айшылыы .

Айта ру баыты.

1985 жылы наурызда Н.У.Черненко айтыс боланнан кейін КОКП ОК-ні Бас хатшысы ызметіне М.С.Горбачев сайланды. 1985 жылы суірде КОКП ОК-ты пленумында леуметтік, экономикалы дамуды жеделдету мселесіне сйкес экономикалы рылымды айта ру баыты жарияланды. М.С.Горбачев саясатыны рандары: жариялылы жеделдету, айта ру. Бл айта ру баыты 1986 жылы КОКП-ны XXVII съезінде малданды. Сонымен партия елде жаару баытына бастауа міндет алды.

айта ру ешандай бадарламасыз, ылыми айындамасыз жргізілді. Бл баытты ияли болжамдары кп болды. айта ру баыты алышы кезден бастап стсіздікке шырай бастады. Бан Москвада В.В.Гришин, Ленинградта Г.В.Романов, азастанда Д.А.онаев, зірбайджанда Г.лиев сияты басшылар кінлі деп шешілді. айта ру баыты мемлекетті сол кезде алышарты алыптасан аса ірі дадарыстан тара алмады. оамдаы жадай кннен кнге иындай берді.

айта ру баытыны арама-айшылыы .

1987 жылы антар айында болып ткен КОКП ОК-ні Пленумында «айта ру жне партияны кадр саясаты туралы» мселе талыланды. аулыны кемшіліктері:

1. Дадарысты наты себептерін крсете алмады.

2. Жаппай згерістерді символына айналып, сз жзінде ана салтанат рды.

1987 жылы маусым Пленумы басару ісін тбірлі айта ру мселеріне арналды. Пленум зірлеген жаттар негізінде «Мемлекеттік ксіпорын туралы за» абылданды. Бл зада товар-аша атынастарыны ролі айындалды. Мемлекеттік ксіпорындар дербес товар ндірушілер ретінде арастырылды. Шаруашылыты жргізуді экономикалы дістерін мегеруге кшуге негіз жасалды. за мерзімді жоспарлау орнына мемлекеттік тапсырыстар жйесі енгізілді.

Алайда, бл шаралар іске асырылмады. оымны саяси рылымдарын жаартпайынша, шаруашылыты жргізуді жаа дістері нтиже бермейтіндігі айын болды. Халы шаруашылыындаы жадай ауырлай тсті. Дкен срелерінен кнделікті ттынатын товарлар жоала бастады, азы-тлік трлері нашарлады.

1988 жылы маусым айында болан КОКП XIX Букілодаты конфернцияда оамны леуметтік экономикалы жйесіне талдау жасалып мынандай шешімдер обылдады:

1. Саяси жйеге реформа жргізбейінше леуметік – экономикалы згерістер жасау ммкін еместегін мойындау.

2. Демократияландыру мен жариялылы.

3. Трешілдікке арсы рес.

4. Халыты реформа жргізу.

5. леуметтік ділеттік станымдарын жзеге асыру.

Осыдан кейін айта руды жргізу шін е алдымен саяси жйеге реформа егізу керек болды.

55, 2014 жылды 17 атарында азастан Республикасыны президенті Нрслтан бішлы Назарбаевты кезекті халыа жолдауын: «Бір жыл брын мен елімізді 2050 жыла дейінгі дамуыны жаа саяси бадарын жария еттім. Басты масат — азастанны е дамыан 30 мемлекетті атарына осылуы. Ол — «Мгілік азастан» жобасы, ел тарихындаы біз ая басатын жаа дуірді кемел келбеті«,- деп бастады. Бл орайда еле еткізген жаалы — тыш мемлекеттік ресми идеология, яни «Мгілік Ел» идеясыны жариялануы. Бл — азастан Республикасыны лтты идеясынан келген тйін-тжырым. Мгілік Ел отандастарды бірегей тарихи масаты мен аарманды раны десек ателеспейміз. Аталан идея аза еліні асырлар бойы армандаан масаты ана емес, Туелсіздік жолындаы жаниярлы ебегі мен тынымсыз шыармашылыыны нтижелері арылы ол жеткен асу. «Мгілік ел» ымын теренен тсіндіру, тарихи негіздерін крсету мселелері маызды болып табылады. Тркі тарихын, кне тркі мраларын зерттеуші филология ылымдарыны докторы, профессор аржаубай Сартожалыны «MANGI EL» халыаралы ылыми-кпшілік тарихи журналында: «Мгілік ел — трік жртыны данагйі, ш бірдей аанны кеесшісі болан ататы Тоныкк (Тй-ы) негізін алаан идея...» — екендігін жазан [1, 20-21 бб.]. Елтеріс тлы аан екінші Трік аанатын раннан кейін Тоныкк «Мгілік ел» идеясын ола алды. Мгілік ел — масаты трік еліні билігі деп осыдан 13 асыр брын мгілік идеясын сынан. Елді ауіпсіздігін амтамасыз ететін геосаяси жне ішкі, сырты ораныс шеберін жасап, мгілік ел саясатын Кк Тріктер іске асырды. Сол идея, сол мрат бгінгі аза еліні бас ранына айналуда.«Кл тегін» жазуыны азіргі аза тіліні нормасына келтірілген байдолла Айдаровты нсасында: «Кктегі тркі тірісі, тркіні асиетті жер-суы былай депті: Тркі халы жо болмасын дейін, халы болсын дейін...» — деген жолдар бар [2, 63 б.]. Бл жерде елді тарих сахнасынан кетпей, саталуын тілейді. Мгілік ел дегеніміз — мемлекетті асырлар тоысында, ірі державалар арасында бсекеге ттеп беріп, зіндік ораныс саясатын стану деп тсінуге болады. Орхон зеніні бойында Трік аанатыны Ордабалы деген астанасы болан. аанатты хан ордасы мемлекетті ішкі ядросы. Оны орайтын арнайы полиция(тра деп аталан) жне оан оса траты скер (шерік деп аталан) пайдаланылды. Ішкі ораныс деп атаан екінші шебер белдеуін трлі тайпалар орап трды. шінші шеберде он-о Тркештер трды. ырыздар, Кидандар, Татабилер, Таыттар, Басмылдар да шінші шеберді ораушысы болды. Осы ш шебер ттас империяны орап трды. Тріктер осы 3 шеберді орнатып болан со, «Мгілік ел» идеясын ны бекемдейді.
Туелсіздік таы атысымен лтты идея мселесі белсенді ола алынды. Трлі пікірлер ортаа салынды. Олар оам­­ды санаа игі сер еткені сзсіз. Алайда, ылыми ізденістер бір арнаа тоыс­паан кйде ала берді. Мемлекеттік билік­ті ашы та жария олдауынсыз лт­ты идея табылмайтыны, тамырына ан жгір­мей­тіні белгілі болды. Жлдызды ст Прези­ден­тімізді «азастан жолы – 2050: бір масат, бір мдде, бір болаша» атты халыа Жолдауын жариялаумен туды. Енді не істеу керек?

Біріншіден, «Мгілік Ел» идеясын зерттеуде, насихаттауда, оу дерісіне енгізуде самараулыа жол бермеу керек. Бл істен барша зиялы ауым, сая­си партия­лар, оамды бірлестіктер, кіметтік емес йымдар, БА тыс ал­мауына Парламент пен кімет, Президент кімшілігі жадай жасааны абзал.

Екіншіден, заманауи лтты идеямызды балабашада трбиеленіп жатан блдіршіндерден бастап оушылара, студенттерге, жастара жеткізу шін бар кшті салан артыты етпейді. Осы­­­ларды санасына, мір салтына сі­ген ндылы пен сенім «Мгілік Ел» ор­натуды озаушы кші болары кмнсіз.

шіншіден, «Мгілік Ел» идеясын азастанды ксіпкерлер, бизнесмендер, бай-баландар олдауыны маызы зор. Олар алымдармен ынтыматасуы арылы мселені тереінен зерделеген ебектерді дниеге келуіне септесер еді.

Тртіншіден, болашаы жарын лтты идеямызды азастандаы барлы этнос­тар мен айматара жеткізу атарылар іс-шараны бір парасы ана. Ол лемдік апаратты, ылыми кеістіктерден ойып трып з орнын алуы керек.

Соы ш асырда аза даласында дниеге келген озы лтты идеяны бірде-біреуі жасампаз миссиясын толы атара алмай, тарих ойнауына кірген еді. Есесіне Кеестік тоталитаризмні тапты-партиялы атыгез идеясы тлаларымызды баудай тсіріп, аза­станды ркениет лемі­­­нен жыраа кете жаздады. аза елі­ні мгілігіне, глденуіне ызмет ететін идея енді туды. Осынысымен-а «азастан жолы – 2050: бір масат, бір мдде, бір бола­ша» Жолдауыны мгілік мыры басталды.

«Мгілік ел» идеясыны негіздері: тарихи сабатасты; аза мдениеті; еркіндік; бірлік; кшті мемлекет; жоары масаттар; лы болаша. «Мгілік елді негізгі кезедері: лтты мемлекетті ру жне халыты біріктіру идеясыны пайда болуы; лтты мемлекетті олдау шін крестер; халыты ораушыларды асіреті. Елбасыны мемелкеттілікті жаыруы жне халыты бірігуіндегі орны. Мгілік елді ндылытары:

1. азастанны туелсіздігі жне Астана

2. лтты бірлік, бейбітшілік жне бізді оамдаы ынтыматасты

3. Зайырлы оам жне жоары руханилы

4. Индустрияландыру жне инновация негізінде экономикалы рлеу

5. Жалпыа бірдей ебек ету оамы

6. Тарихты, мдениетті жне тілді ортатыы

7. лтты ауіпсіздік жне бізді елімізді жалпы дниежзілік жне айматы мселелерді шешуге жаанды атысуы

56, Мемлекеттік рміздерді трбиелік мні
рбір мемлекет шін отаншылды рухта трбие беру рбір азаматты мемлекетімізге, оны даты да иын тарихына, алдаы болашаына зіні атысты екендігін сезініп, елімізді м-мтаждарын ойлануынан басталады. Бл міндетті крделілігін Елбасы наты пайымдап, «...бл міндет білім беруді, мдениет органдарыны, оамды йымдарды, баралы апарат ралдарыны барлы жйесіне, рбір отбасына атысты. Ал, оны елді Туын, Елтабасын, нранын астерлеуден, зады кіметті рметтеуге трбиелеуден бастау керек. рбір адам бала кезінен: азастан - мені Отаным, оны мен шін жауапты екені сияты, мен де ол шін жауаптымын деген арапайым ойды бойына сііріп сетіндей еткен жн» - дейді.з туелсіздігімізге ая басан кезеде тл рміздер дуниеге келді.
Туелсіз Р рміздерін жасау бкілхалыты сипат алып, кпті ісіне айналуы да кездейсо емес. Халы жрегін желпіген еркіндік самалы ажайып шыармашылы белсенділікке жол ашты.
Елбасымыз жаа мемлекеттік рміздерді абылдауа зор мн берді.
Мемлекеттік рміздерімізді ресми хатталуыны да з тарихы бар. Президент Н..Назарбаев 1992 жылы 4 маусым кні «Р Мемлекеттік туы туралы», «Р Мемлекеттік елтабасы туралы», «Р Мемлекеттік нраныны музыкалы редакциясы туралы» тарихи задара ол ойды.
Егеменді елді рбір азаматы рметтеуге, матаныш етуге тиісті ресми рміздері бар. Бізді мемлекетімізді рміздері - Ту, Елтаба, нран. Бл рміздер 1992 жылы 4 маусымда абылданды. азастанды патриотизм - зіді республика халыны рамдас блігі ретінде сйіспеншілік жне берілгендік сезімді, халы пен елді мддесін орайтын, тіпті скери орауды жзеге асыратын азаматты парызы мен намысын трбиелеу.
лтты патриотизмді алыптастыруа негіз болан азаты дстрлі оамында орныан ндылытар атарына, «Отан», «атамекен», «ел-жрт», «азаматты борыш», «ар-намыс», «адалды пен ділдік», «азаматты парыз», «анаатшылды пен жомартты», таы баса ымдарды жатызуа болады.
аза жрты кіндік аны таман жерін, ата-баба улетіні мйіті жатан жерді ерекше адірлейді. аза шін атамекен - отанжанды пенде ретінде мір сруіні шартты атрибуты. Сондытан да халымыз з ата-мекенін, Отанын, з халы, з тілін, з мемлекетіні рміздерін, салт-дстрін жрекпен сйе білген рі рпаын да соан трбиелеген, баулыан.

Конец формы

 

57, Майдандардаы жеіске тыл ебеккерлеріні осан лесі зор. 1939 жылы санапен салыстыранда 1942 жылы азастанда ауыл шаруашылыы ебекшілеріні саны 600000 адама азайан. Ауыл шаруашылыында ебектенген ерлерді майдана тартылуымен оларды орнын ариялар, йелдер мен балалар басты. 1944 жылы олхоздаы ебекке жарамды ерлерді санды лесі – 20%, йелдер – 58%, жасспірімдер – 22% болды. Яни, майданды азы-тлікпен, шикізатпен іс жзінде йелдер, балалар мен арт адамдар амтамасыз етті. Соыс жылдарында колхоздар мен совхоздар майдана тек азы-тлік емес, сонымен бірге тірі мал, тіпті, ауыл шаруашылы техникасын жіберіп отырды. 1942-1943 жылдар аралыында республика ауыл шаруашылыынан 4111 трактор, 1184 жк машиналары, 30318 жылы майдана жіберілді. Сондытан да соыс жылдары егін салу жмысыны 50%-ін ірі ара атарды. Тылдаы ебекшілер жоарыдан берілген жоспарды орындау барысында кні-тні ебек етті. Соысты бірінші жылы мемлекетке 100 млн. пт асты тапсырылды. Бл крсеткіш 1940 жылмен салыстыранда 24 млн. пта арты. Колхозшылар мен совхозшылар з еркімен ебек кнін таы бестен, кешкі 22.00-ке дейін зартан. рбір шаруа 2-3 адамны жмысын атарды. йелдер балаларын балабашаа тапсырып, кні-тні жмыс істеп, колхоз жмысын белсене атарды. Мысалы, Алматы облысыны 9 ауданыны 277 колхозында соыса дейін 64369 адам ебек етсе, соыс жылдары оларды саны йелдер, ариялар жне балалар есебінен 68598 адама дейін скен. Отстік азастан облысы, Шымкент ауданыны Куйбышев атындаы колхозында 74 жастаы арт ана – Анар Садыова – жмыс істесе, Семей облысы, Абай ауданыны “Шола еспе” артелінде 70 жасар ария – Кенебаев ебектеніп, жоспарды асыра орындады. 1941 жылы Атбе облысы, Ойыл ауданыны “рман” колхозыны егіншісі Шыана Берсиев 1 гектардан 155,8 ц. тары алып, лемдік рекорд жасаса, ал 1945 жылы – 1 га-дан 202 ц. тары алып, зіні алашы крсеткішін бірнеше рет сірді. Шиелі ауданы, “Авангард” колхозыны даын шыаран кріш егуші Ким Ман Сам 1 га-дан 154,9 ц. кріш ндірді. Кріш сіруші Ыбырай Жааев 1943 жылы 1 га-дан 172 ц. кріш німін алып лемдік рекорд жасады. Асты німі шін алан 106000 сомды Ы.Жааев ораныс майданына жіберді. Республикада Ш.Берсиев, Ким Ман Сам, Ы.Жааевты жолын уушылар аз болмады. “Ойыл” ауданы, “Кемерші” совхозыны Зауре Баймулдина звеносы, Шелек ауданы “Ткеріс” колхозынан Малжегерова звенолары 1 га-дан 95-100 ц. тары мен кріш алды. Соыс жылдарындаы йелдер ерлігі ерекше. Мыдаан арулар тіпті трактора, машина рулдеріне отырды. Мысалы, Атбе облысы, Мартук ауданыны Дзержинский атындаы олхозында Агафья Швалькова соыса кеткен кйеуіні комбайынын жргізіп, 2 кнде 87 гектардан асты жинады. 1942 жылы 450 мы гектар ты жне тыайан жер жыртылып, егін салатын жер ауданы 17%-ке сті. Осы жылы азастанда 6809 колхоз болды, оларда ебек етуге жарамды 4912001 ерлер, 593407 йелдер ебектенді. Нтижесінде 1942 жылы азастанда егін жасы шыып, республика бойынша 84,3 млн. пт асты жиналды. Батыс азастан, Отстік азастан, Жамбыл, Алматы, ызылорда, араанды, Семей облыстары асты жинау жоспарын 102,2-тен 114,9-ке асыра орындады. 1943 жылдан бастап республикада егін егісі ысара бастады. 1940 жылы егістік 6808,6 мы га болса, 1945 жылы 6039,9 гектара кеміді. Себебі 1943 жылдан бастап жаудан азат етілген жерлерге егін салу жандана бастады. Керісінше, картоп, бау-баша німдерін егетін жер клемі жылдан-жыла сті. Бл німдер 1940 жылы 214,2 мы гектар егістікке егілді. Сондытан 1944 жылы колхоздар мен совхоздар мемлекетке 1943 жылмен салыстыранда 18,2 млн пт ант ызылшасын, 7 ц. ккніс, 150 000 ц. мата арты ткізді. Бл жылдары республиканы барлы колхоздары мен совхоздары жоспарларын орындаумен шектелмей, асыра орындауа бар кштерін салды. Мысалы, араанды облысыны Осакаровка ауданы 1943 жылы 1944 жылмен салыстыранда мемлекетке 2 млн. пт асты арты тапсырды. Соыс жылдары бір адам майдана кеткен бірнеше адам орнына жмыс істеу озалысына, жмыс німділігін арттыру барысында мемлекет тарапынан йымдастырылан ртрлі жарыстара азастанды малшылар да кптеп тартылды. Мысалы, 1942 жылы бкілодаты малшылар жарысынан азастандытар бірінші орын алды. Санды крсеткіш бойынша 1942 жылды соында мал басы 1,5 млн. немесе 1942 жылды басындаы крсеткіштен 17%-артты. Мал басын сіруден ызылорда, араанды, Павлодар облыстары алда болды. Соыс жылдары колхозшылара арсы тоталитарлы тртіп тарапынан кптеген шаралар жзеге асырылады. 1941 жылдан бастап рбір колхоз-совхоздарда жергілікті саяси блімдер рылып, олар ауыл шарушылы жоспарларыны орындалуын адаалап, жоспарын орындай алмаан шаруаны жазалап отырды. Сонымен бірге 1942 жылдан бастап колхоз-совхоздарда 12-16 жас арасындаы жасспірімдерді ебегі задастырылып, жмыс жоспарын орындамаан жасспірім ылмысты ретінде жазаланды. Осыан арамастан халыты патриотты серпіні тоталитарлы жйе тртіптерінен жоары трды.

58, Барша адамзат ХХІ асыра жаанды ынтыматастыты жаа дуірі ретінде міт артты. Біра бгінде бл елесті саыма айналуы ытимал. лемге таы да атер тніп тр жне оны ауымын ескермеуге болмайды. Жне бл атер – жаанды соыс! Жер ркениеті, алымдарды есебі бойынша, 15 мынан астам соысты, яни р жыл сайын 3 соысты басынан ткерген. Оларда жздеген миллион адам аза тауып, Жер бетінен алалар мен елдер жоалан, мдениеттер мен ркениеттер жойылан.

ХХІ асыра ая басан адам баласы иялды зін таалдыратын ылыми жаалытар ашып, жаа буын технологияларын жасап жатыр. Адамзат з дамуыны сапалы жаа сатысына туде. лем Тртінші нерксіп ткерісіні табалдырыында тр. Кптеген орынышты ауруларды тамырына балта шабылуда. Біра соыс вирусы халыаралы жадайды ушытыруын жаластыруда. Ол біратар мемлекеттерде экономиканы лім рыын себетін е уатты саласына айналып, скери-нерксіптік кешенні леуетін арттырып отыр.

Адамзатты ХХ асырдаы озы ойлы кілдері жрта болашатаы лемдік соыста планетадаы тірі жанны брін жоятын ядролы ару міндетті трде олданылатын болады деп кріпкелдікпен ескертпе жасаан еді.

Оларды мемлекеттер арасындаы барлы талас-тартыстар соыс арылы шешілмейді жне шешілмеуге тиіс деген ескертулері ХХІ асырда да аса зекті кйде алып отыр. Соысты тамырына балта шабу – адамзатты е крделі ркениеттік міндеті. Біра мны андайда бір аыла онымды баса баламасы жо. Бл міндетті лемдік кшбасшылар жаанды кн тртібіндегі зге проблемаларды аясында абсолютті басымды ретінде арастыруа тиіс.

ХХІ асырда адамзата зін зі демилитаризациялау жаына арай батыл адам жасау ажет. Бізде мндай ммкіндік енді болмайды. Блай болмаан жадайда планета радиоактивті материалдарды тіршілік белгісі байалмайтын орасан зор йіндісіне айналады. Бізді планетамыз бірегей, бізде мнан баса планета жо жне болмайды да.

Сондытан адамзата «ХХІ АСЫР: СОЫССЫЗ ЛЕМ» атты ке ауымды бадарлама ажет.

Бл жаанды стратегия лтты соыстар мен жанжалдарды вирусын жою жніндегі йлесімді жне жауапты іс-рекеттерін айындауа тиіс. Бл жатта ш басты аидатты наты мазмндау керек.

Біріншіден, азіргі кездегі бірде-бір соыста жеімпаз болмайды жне бола да алмайды, онда брі де жеіледі.

Екіншіден, жаа соыста жаппай ырып-жоятын арулар – ядролы, химиялы, биологиялы жне ылым жетістігі негізінде ойлап табылатын баса да кез келген ару трлерін олданудан ашып тылу ммкін болмайды. Бл бкіл адамзатты ырылуына алып келеді. Жне осыан кімні жауап беретінін анытауды зі де кеш болады жне жауап беретін адам да табылмайды. Осы ытимал ауіп-атерді азіргі лтты лидерлер мен саясаткерлер жне оларды кейінгі буын кілдеріні барлыы аксиома ретінде тсінуге тиіс.

шіншіден, мемлекеттер арасындаы барлы талас-тартыстарды реттеу шін бейбітшілік пен ауіпсіздікке те жауапкершілік, зара рмет жне ішкі іске араласпау аидаттарына бейімделген бейбіт натысулар мен сындарлы келіссздер негіз болуы керек. лемдік оамдасты іс-имылыны ттасты алгоритмдерін мына баыттар бойынша осы кешенді негізде тзу керек. Мені «лем. ХХІ асыр» атты манифесім ХХІ асырда мір сретін жне жмыс істейтін скеле рпаты тадырына шынайы аладаушылытан туындап отыр. Біздер, мемлекет басшылары мен саясаткерлер, адамзатты болашаы шін зор жауапкершілік аралап отырмыз. Кптеген тар жол, тайа кешуден ткен адам, саясаткер ретінде, Семей ядролы полигонын жабу туралы крделі шешім абылдаан мемлекет айраткері ретінде мен лемдік лидерлер мен бкіл халыаралы оамдастыа аыл-парасата жгінідер деген табанды талаппен айрылып отырмын. Адамзатты ажал сепкен соыс атерінен млде арылту шін олымыздан келгенні брін жасауымыз керек. Біз шін азір жне таяу болашата бдан ккейкесті міндет жо.