Айап» журналыны шыу тарихы 2 страница

62,Жер – су реформасы.

Жер мселесіндегі патша кіметіні отаршылды саясатыны ауыр зардаптарын жою шаралары іске асырылды.

1921 жылы суірде брыны Сібір жне Орал казак скерлеріне берілген жерді азатара айтару туралы декрет нтижесінде Ертіс ірінен 177 мы десятина жер айтарылды. Оралды сол жаалауынан 208 мы десятина жер азатара берілді.

1921 жылы Жетісуда жер – су реформасы жргізілді. Нтижесінде аза, ырыз, йыр ебекшілеріне 460 мы десятина жер айтарылды. Сонымен бірге Жетісу мен Отстік азастанны аза жне орыс халына жер беру шін клемі 1 млн. десятинадан астам жер оры рылды.

1921-1922 жылдары аграрлы айта рулар нтижесінде 300 мы адам ытайдан азастана оралды.

Реформаны жзеге асыруда ателіктер мен асыра сілтеулерге жол берілді. Кей жадайда оныс аударушы кедейлер жерден айырылды. оныс аударушылар негізінен отаршыл – кулактар атарына жатызылып, азатар мен оныстанушылар арасында лт араздыы туып отырды.

Сйтіп, 1921 – 1922 жылдардаы жер – су реформалары нтижесінде патша кіметі алан жер тгел аза ебекшілеріне айтарып берілді.

Ауылда леуметтік згерістер мен жер реформаларын жзеге асыру шін баралы йым 1921 жылы «осы одаы» рылды (1930 жылдан «Кедей одаы» атанды).

Оны міндеттері :
1) Ебек артельдерін ру.
2) Кедейлерге жер беру.
3) Ебекшілерді саяси сана – сезімі мен мдени дегейін ктеру.

1921 – 1922 жылдардаы жер реформасыны маызы:

1) Ебекшілерді социалстік рылыса тартуда лкен роль атарды.

2) Отаршылды аграрлы саясата соы берді.

3) аза ауылындаы патриархатты – феодалды негізді лсіретті.

4) лтты келісімні орныуына жадай жасады.

 

64, Саяси партиялар мен оамды бірлестіктер.азастан Республикасыны егемендігіні жариялануы жне мЕмл. туелсіздік алуы, бірпартиялы ктемдікті жне соц. саяси жйені ыдырауы демокр. принциптер негізінде ызмет жасайтын сан алуан саяси партиялар мен оамды бірлестіктерді ызметіне жол ашты. Кппартиялылы жйеге тумен республика халытарыны масат-мдделерін, талап-тілектерін жзеге асыру жолында ызмет жасаан саяси партиялар алыптасты (. Кппартиялылы). Жаадан рылан оамды бірлестіктер мен саяси партиялар оамды-саяси мірді демократияландыру, саяси р алуанды, халыты р трлі леум. топтарды мдделері мен ытарын орау, траты леум.-экон. дамуа ол жеткізу масатында кеінен ызмет жасады. 1990 ж. 1 наурыза арай республикада 100-ге жуы оамды йым ызмет істеп трды. Оларды атарында: “Достасты” азаматты озалысы, “Форум” оамы, “Инициатива” леум.-саяси бірлестігі, “аза тілі” оамы, аза лтты мдениеті Ассамблеясы, лтты мдени орталытар ассоциациясы, “Бірлесу” туелсіз ксіподаы, “Желтосан” оамды к-ті, “Бірлестік” азаматты озалысы, сондай-а оамды бірлестіктерді ірі экол. йымдары – ядролы жарылыса арсы “Невада-Семей” халыар. озалысы, “Арал-Азия-азастан” халыар. оамды к-ті, Экол. білім оры, Респ. “ХХ асыр экологиясы”, “Жасыл майдан” экол. ассоциациялары, т.б. болды. Халы арасында кеінен олдау тапан “Невада-Семей” озалысы респ. басшылыыны олдауымен 1989 ж. азанда Семей полигонындаы ядр. сынатарды тотатуа ол жеткізді. ызметі тарихи-аарту сипатындаы бірлестіктерден “Аиат”, “Мемориал”, “ділет” тарихи-аарту оамдары, “Жерйы” тарихи-этногр. бірлестігі жмыс істеді. оамды йымдар мен озалыстар республикада экологияны орау, туелсіздікке ол жеткізу жолында кресу масатында саяси сахнаа шыып, оам міріндегі маызды мселелерді шешілуіне септігін тигізді. 90-жылдары рылып, ызмет жасаан ы орау йымдары атарында адам ытарын орау ісінде зіні белсенділігімен Адам ытары жніндегі азастан-америка бюросы, “азастанны ыты дамуы”, Саяси уын-сргін рбандары ассоциациясы, Адам ытары жніндегі демокр. к-т, т.б. болды. азастанда р трлі одатар мен орлар да белсенді ызмет жасады. Мыс., азастанны Агр. (Шаруалар) одаы, азастан жастар одаы, архитекторлар, кинематографистер, жазушылар, суретшілер, композиторлар одатары, азастанны еркін ксіподатарыны конфедерациясы, азастанны мдениет оры, Бейбітшілік оры, ылыма жрдемдесу оры, “Ббек” балалар айырымдылы оры, ылмыспен кресті орау оры, Жол жру ауіпсіздігі оры, т.б. азастанны йелдер озалысы атарында белсенді ызмет атаран азастанны мсылман йелдеріні респ. лигасымен атар, Алматы фемида лигасы, “азастанны ксіпкер йелдері”, сондай-а, ардагерлер йымдарыны арасында – Ардагерлерді респ. йымы, Саяси жазалау рбандарыны азастанды ассоциациясы, “Чернобыль” оамы, дене мшелерінде кемістігі бар адамдарды бірлестіктері атарында – “Спешиал Олимпикс”, Заиптарды спорт жніндегі ассоциациясы, т.б. болды. оамды-саяси озалыстарды ішінен “Азат” (1990 ж. 1 шілде), “Поколение” (1992 ж. 24 араша), “Лад” (1993 ж. мамыр), “Азамат” азаматты озалысы (1996 ж. 20 суір) ке клемді ызметімен ерекшеленді. азастанда оамды бірлестіктерді алыптасуыны келесі кезеінде азастанны либералды озалысы (1997 ж., мамыр), “азастанны болашаы шін” (1998 ж., апан) жастар озалысы, “азастан – 2030 шін” (1998 ж., 6 азан) оамды озалысы, “рлеу” (1998), “А жол” оамды озалыстары (1998), азастанны демокр. тадауы оамды бірлестігі (2002), т.б. рылды. 1989 – 94 ж. аяында азастанда 500-ге жуы оамды бірлестік Р ділет мин-нде тіркелді. 1998 ж. оларды саны 1500-ден асты, ал 2001 жылды аяына арай елде 1700-ден астам ресми тіркеуден ткен оамды бірлестік ызмет жасады. азастандаы саяси партиялар мен оамды бірлестіктерді ыты жаынан реттеу Р-ны Конституциясында, “оамды бірлестіктер туралы” (31.5. 1996) жне “Саяси партиялар туралы” (15.7.2002) Задарында амтамасыз етілген. Р-ны 2002 ж. 15 шілдеде абылданан “Саяси партиялар туралы” Заына сйкес азастан “А жол” демократиялы партиясы, азастан азаматты партиясы, азастан аграрлы партиясы, респ.“Отан” саяси партиясы, азастан социал-демократиялы “Ауыл” партиясы, азастан коммунистік партиясы, азастан патриоттары партиясы айта тіркеуден тті. азастандаы саяси партиялар мен оамды бірлестіктер леум. ділдік, демокр. ыты мемлекет пен азаматты оам, лтаралы жне азаматты келісім орнатуа жрдемдесіп, азастанны траты дамуына, зекті оамды мселелерді шешілуіне лесін осып келеді.

 

65,дебиет пен нер онкндігі (аза дебиеті мен неріні Мскеудегі онкндіктері), мдени-кркем шара. аза дебиеті мен неріні 1-онкндігі 1936 ж. 17-27 мамыр аралыында Мскеу аласында тті. Онкндік аза дебиеті мен енерін лемдік дегейге ктерген жне барлы рухани уаты мен болмысын танытан тарихи оиа болды. Мскеу сахнасында «ыз Жібек» пен «Жалбыр» опералары ойылды. азЦИК атындаы (1944 жыдцан бастап рманазы атындаы) лт аспаптар оркестріні сйемелдеуімен халы ндері мен билері, кйлер орындалды. аза жазушыларыны гіме, ледері, пьесалары орыс тіліне аударылды. уезовті «Татьянаны ырдаы ні» гімесі ышамдалып, «Я, казахскую песню пою» деген атпен «Известия» газетіні 1936 жылы 23 мамыр кнгі санында Вс. Ивановты аударуымен жарияланды. Онкндікке Ж. Жабаев, К. зірбаев, . алмаанбетлы, С. Сейфуллин, I. Жансгіров, Б. Майлин, М. уезов, С. Манов, . Мсірепов, . Тожанов, Т. Жароков, А. Томаамбетов, . Тжібаев атысты. уезов «азаты халы музыкасы мен театры» («аза дебиеті», 1936, 5 мамыр), «Е дана зады, е жас мемлекет» («Социалды азастан», 1936, 18 маусым), «Культура возрожденной страны» («Советское искусство», 1936, 11 мамыр), «Казахская музыка» («Известия», 1936, 21 мамыр) атты маалаларында онкндікті маызы мен оны ту дегейіне, йымдастырылу барысына жоары баа берді. аза дебиетіні Мскеудегі 2-онкндігі 1949 ж. 10-19 мамырда етті. Осы мдени шараа орай С. Мановты «Ботагз», . Мсіреповті «аза солдаты», . Мстафинні «Шыана» романдары орыс тіліне аударылды. Ал уезовті «Абай» романыны 1-2-кітабы Л. Соболевті аударуымен «Советский писатель» жне «Молодая гвардия» баспаларынан бір жылда атар жары крді. лы жазушы КСРО ылым академиясыны оамды ылымдар блімінде жне Мскеу мемлекеттік университетінде йымдастырылан деби кештерде сз сйледі. «Игілікті сапар» («аза дебиеті», 1949, 10 мамыр), «Онкндіктен кейін» («Театр», 1949, № 7), «Е зор баыт» («Литературная газета», 1949, 24 желтосан) атты маалаларында уезов зіні осы деби онкндіктен алан сері мен тйген пікірлерін жазды. «Культура и жизнь» газетінде (1949 ж. 31 мамыр) жарияланан «Тамаша туынды» атты маалада уезовті «Абай» романына аса жоары баа берілді. аза дебиеті мен неріні Мскеудегі 3-онкндігі 1958 ж. 12-21 желтосан кндері тті. Бл онкндік - аза дебиеті мен мдениетіні лемдік дегейде ктерілгендігін длелдейді. Оан азастанны жетекші нер шаыратары мен мдениет, ылым айраткерлері атысты. Мскеу аласыны р трлі театрларыны сахнасында, Абай атындаы академиялы опера жне балет театры М. Тлебаевты «Біржан-Сара» (либреттосы . Жмалиевтікі), А. Жбанов пен Л. Хамидиді «Абай» (либреттосы М. уезовтікі), Б. В. Асафьевті «Башасарай фонтаны», аза драма театры уезовті «Елік-Кебек», . Мусіреповті «Аан сері - Атоты» («Аын трагедиясы» деген атпен), . Тжібаевті «Жалыз ааш орман емес», орыс драма театры - Н. Ановты «Мрагерлер», Окулевичті «Джордано Бруно», А. Николаеваны «Жолдаы шайас» спектакльдерін крсетті. уезовті «Абай жолы» роман-эпопеясы Л. Соболевті жетекшілігімен Мскеу мемлекеттік дебиет баспасынан жары крді. Бл басылыма 1959 ж. Лениндік сыйлы берілді. Жазушы Мскеу мемлекеттік университетінде, М. Горький атындаы Элем дебиеті институтында, кітапханалар мен зауыт-фабрикаларда ткен кездесулерде сз сйледі. Онкндік туралы «зілмес досты реніміз» («Социалистік азастан», 1958 ж. 12 желтосан), «Шабыт шалары» («Литературная газета», 1959 ж. 23 желтосан), «Глденген бата» («Правда», 1958 ж. 12 желтосан), «Отан, халы, партия» («Знамя», 1959 ж. №1), «Шыарма шаттыы» («Советский союз», 1959, N9 1) атты маалалар жарияланды. уезов 1936 жне 1958 жылы дебиет пен нерді Мскеуде ткен онкндіктерін салыстыра келіп:

«Бл оиа бізді халымыз, бізді мдениетіміз зіні алтын асырын басынан кешіріп отыр деп айтуа толы ммкіндік береді»[1]

деп жоары баалады.[2]

 

66, 1950ж азастан наыз экологиялы апат аймаына айналды.Елімізді тарихындаы е айылы паратарды бірі - Семей ядролы сына полигоныны мірге келуі Алашы атомды жарылыс дауысы 1949 жылы тамызды 29-ы, таы саат 7-де естілді. Семей ядролы полигоны ауданында 450-ден астам жер сті жне жер асты ядролы сынатарыны ткізілуі нтижесінде атмосфераа, гидросфераа жне литосфераа те лкен млшерде радиоактивті материалдаршыарылды.1949ж -1963ж аралыында ауада уаты ртрлі 113 ашы жарылыс жасалан.1964-1989жж 19 азанына дейінгі аралыта уаты 150кт-а дейін 343 жерастылы жарылыс жасалан.Кеес еліндегі ядролы ару сынатарыны 70%- а жуыы Семей полигонында ткізілді. Тек Семей ядролы полигоныны ана емес, соан жаын жатан орасан лкен ауматар да (Павлодар, араанды, Шыыс азастан, Жезазан облыстары жне Ресей Федерациясыны Алтай лкесі) радиоактивті ластануа шырады. Соны нтижесінде сол ауматаы кптеген тірі азалар жне трын халытар зардап шекті.Батыс азастандаы Капустин Ярда атом полигоны жмыс істеп трды.Белгілі аын Олжас Слейменовтыбасшылыымен Невада—Семей экологиялы озалысы Семей ядролы полигонында сынатар ткізуге толы тыйым салды. Бл озалыса азастанны кптеген халы кеінен атысты. азастан Президенті Н. . Назарбаев республикада ядролы сынатар ткізуге мораторий жариялады КСРО заманында азастан аумаында атом бомбалары сынатан тті. Ол шін арнайы 18 млн га жер блініп, Семей ядролы полигоны ашылды. Семей маындаы радиациялы сер аймаында тратын 500 мыдай адам осы сынатан азап шекті.
Аралды экологиялы проблемасы Арал теізі дегейіні тмендеуі(1960-2010 жж.)Бл проблеманы тууына себепші болан - адам рекеті. за жылдар бойы Арала ятын ірі зендер мудария мен Сырдарияны суын теізге жеткізбей, тгелдей дерлік егістіктерді (мата, кріш) суландыруа пайдаланылып келді. азіргі кезде Арал теізі екі су айдынына лкен жне Кіші теізге блінген. Арал теізіндегі суы тартылан блікті ауданы 30 мы км² жетеді. алымдарды есептеуі бойынша, теіз табанынан атмосфераа жылына 200 млн тоннаа дейін тзды ша-тоза шады. Теіз суыны шегінуінен оны жаалауындаы 800 гектар тоай, жануарлар дниесі жойылып, теіз айналасы бл кнде тіршілігі жо мды, сорта жарамсыз жерлерге айналды. Теіз суыны тартылуынан мнда тедесі жо Барсакелмес орыы жойылды. Кіші аралды отстігіне зындыы 12 км болатын Ккарал бгені салынды. Соны салдарынан Кіші Аралды (Солтстік) дегейі 42 метрге, аумаы 800 шаршы километрге лайды. алымдарды айтуынша Аралдан шан тзды дауылды бір шы Гренландиямздытары мен Норвегияны орманды алабына да жеткенін длелдеген еді.
лкен алалар мен ндіріс орталытарында оршаан ортаны ластануы
Ауаа шыатын улы заттарды концентрациясы (ауыр металдар, ша-тоза, ккірт тотыы, кмірышыл газы жне т.б.) белгіленген млшерден он есе арты. Е ауыр жадайТараз, Теміртау, Алматы, Шымкент, Балаш, Риддер, скемен жне баса да алаларда алыптасан. Осы алаларда лас заттарды концентрациясы жыл бойынша белгіленген млшерден 5-10 есе артады. Ауа кеістігіні ластануы пайдалы азбалар ндіретін аудандарда да байалады. Атмосфераны ластануы Байоыр космодромында арыш кемелерін шыру кезінде де байалады. нерксіпті аудандарда ауа кеістігіні ластануымен катар ластану сол жердегі су кздерін амтиды. Сырдария зені аысыны 35-40%-ы ндіріс орындарыны алды суларынан трады. зен суында дизентерия, паратиф, гепатит, сзек ауруы оздырыштары мен те атерлі гексахлоран ДДТ кездеседі. нерксіп орындарыны ластаушы заттарына жер игеру нотижесінде пайда болан масштабы химиялы ластануды клемдері лаюда. сімдік жамылысын орайтын р трлі химиялы заттар, дефолианттар,пестицидтер, млшерден арты олданан тыайтыштар, тек ана оршаан ортаны емес, тама німдерін де ластауда.
«Сен білесі бе?»
1. Адам баласы тулігіне 1кг ас пен 2л суды пайдаланатын болса,ал оны тыныс алуы шін тулігіне 25 кг ауа ажет екен
2. Арал теізіні, ядролы зарядтарыны жалпы уаты 1945 жылы Херосимаа тасталан атом бомбасыны уатынан 2,5 есе кп
3. алымдарды есептеуі бойынша,Арал теіз табанынан атмосфераа жылына 200 млн тоннаа дейін тзды ша-тоза шады.
4. Сырдария зені аысыны 35-40% ндіріс орындарыны алды суларынан трады
5. 1957ж Байоыр космодромы тірегіндегі 180 мы га айматы шаруашылы жаынан іске жарамсыз етті.
Экологиялы апата кеп сотыран негізгі фактолар:
• Республикада брынысынша шикізат ндірісіне біржаты бадар сталды.
• Республика ндірісінде-кмірді 50-60%-ы; мнайды 70%-ы, темірді 11,5%-ы рсуа етілген
• лем тарихында «ыри аба соыс» соыс аталан империалистік мемлекеттер мен социалистік мемлекеттер арасындаы жанталаса арулану бсекесі XX асырды 2-ші жартасында дниені шарпыды.
• АШ пен КСРО мемлекеттері ядролы аруды ошаына айналды.
• азастан КСРО ораныс кешеніні е ірі ядролы полигоны болды
• азастанда е ірі Семей полигонында 500-ге жуы ядролы сынатар ткізілді
• 1969 – 1970 жылдары Маыстау жерінде жер астында ядролы ару ш рет сыналды.
• Арал теізі атырабына ндіргіш кштерді орналастыруда жіберілген стратегиялы ателіктер.
• Жер мен су орын есепсіз пайдалану.
• Мата мен кріш даылдарын сіруге дара стемдік беру. Нтижесінде теіз тбі 27 мы шаршы шаырыма рап алды. Теіз суыны тздылыы 3 есеге сті. Балы нерксібі жойылды.
• Теіз тбінен тз бен ша ктеріліп, Арал аймаыны климаты крт нашарлады. Адам лімі, сіресе балаларды шетінуі кбейді. Айма трындарыны 80%-ы р трлі сыраттара шалдыты. Экологиялы апат аза лтыны генетиклы сіп-нуі ммкіндігін сатап алу проблемасын ктерді

Семей ядролы полигонындаы сынатарды сері

Тыш атомды жарылысты радиоактивті німдері айматы барлы елді мекендерін жауып алды. Крші онан скери объектіде не болып жатаны туралы титімдей тсінігі жо жаындаы ауылдарды трындары радиациялы сулені смды дозасын алды. Халыа сына туралы ескертілмеген де еді. Ядролы жарылыстар туралы халыа 1953 жылдан бастап ана ескертіле бастады. Онда адамдар мен малды радиоактивті заттарды таралу аймаынан уаытша кшіру, оларды арабайыр ораныш объектілеріне, орлара немесе кепелерге жасыру кзделді. Алайда жарылыстан кейін адамдар радиациядан быланан жерлердегі з йлеріне оралып отырды. Жарылыс толыны кптеген йлер терезесіні шынысын шырып жіберген, кейбір йлерді абыралары ирады. Кейінірек сына алдында уаытша кшірілген адамдар полигон жанындаы туан жерлеріне айтып орала бастаанда, оларды кбісі йіні орнын сипап алды, не аырап кеткен абыраларды крді. Семей ядролы полигонындаы сынатарды сері туралы алашы шын да жйелі деректер аза КСР ылым академиясы жргізген ке ауымды медициналы-экологиялы зерттеулерді нтижесінде алынды. Зерттеулерді, ылыми экспедицияларды профессор Б. Атшабаров басарды. Радиацияны адама ыпалыны механизмі азіргі кезде едуір жасы парыталан. Бл орайда е ауіптісі – иондалатын радиацияны ыпалы гендік кодты дауасыз згерістерге сотыруа ммкін екендігі. 1949 жылы алашы жер бетіндегі жарылыстан бастап Семей жне Павлодар облыстарыны радиациялы сулеленуді ыпалына шыраан баса ауматарды трындарыны арасында сырат саныны дайы сіп келе жатаны байалады. Блар кпе мен ст бездеріні рагы, лимфогемобластоз жне баса да атерлі ісікті патологиялары. Жалпы аланда рак ісігі сынатар басталалы бері ш есе сті. Семей полигонына жаын на сол аудандарда жетілуіндегі ртрлі ауытулар, тндік жне естік кемшіліктер рилы сбилер дниеге ерекше кп келеді. Мамандарды айтуынша, соны брі на ыса мерзімді жне алдыты радиацияны кесірінен болатын генетикалы мутациямен байланысты. Адамдар ана емес, жер де азап шегеді. Жылма-жыл радионуклидтерді жинала беруі жерді нарлыын азайтады. Жерде орасан зор микроэлементтер: темір, мыс, магний жне баса металдар рттрлі днді даылдар адам организміне сіед

Кеестік тоталитарлы жйеден алан осындай этникалы мселелер жадайында Туелсіз азастан зіні этникалы топтар саясатын екі трлі баытта жргізді. Бірі — осы мемлекетті рушы негізгі лт болып есептелетін азатарды этникалы мдениетін, тілін, ділін айта жандандыру болса, екіншісі — азастанда мір сріп жатан баса этностарды мдени, тілдік ытарын амтамасыз ету.

азастандаы этникалы топтар саясатын зерттеуші алымдар осы баыттаы мемлекеттік саясатты бгінге дейінгі даму барысын екі кезеге бледі.

Бірінші кезе

Бірінші кезе—1991—1995 жылдар аралыын амтиды. Бл кезеді этнолтты басымдылытар кезеі деп атауа болады. Бл кезеде мемлекетті рушы негізгі лт ретінде аза этносына, оны тіліне, оны мдениетіне біраз артышылы берілді. Сондытан да 1990 жылы 25 азанда жарияланан «аза КСР-іні мемлекеттік егемендігі» жніндегі Млімдемесінде аза халы мемлекет рушы лт деп танылды. 1991 жылы 16 желтосанда абылданан азастан Республикасыны мемлекеттік туелсіздігі жніндегі конституциялы зада аза лтыны з мемлекеттілігін анытауа ы бар екені крсетілді. 1993 жылы 28 атарда абылданан азастан Республикасыны Конституциясында да азастан мемлекеттілігіні лтты сипатына ерекше мн берілді. Ол бойынша да азастан зін-зі таныан, з болашаын зі анытайтын аза лтыны мемлекеті деп танылды.