Айап» журналыны шыу тарихы 3 страница

Туелсіз елімізді бл кезеінде мемлекеттігімізді формасын лтты деп жариялауды объективті ажеттілігі болды.

• Біріншіден бл кезеде туелсіздік алан барлы мемлекеттер здерін сол мемлекеттерді негізін райтын лтты мемлекеті деп жариялаан болатын.
• Екіншіден, асырлар бойы з туелсіздігін жоалтып, з жерінде саны жаынан азшылыа айналан аза халыны лтты рухын, ктеру, сол арылы дниеге жаа келген мемлекетті тез арада аяынан тік трызу керек болды.
• шіншіден, тоталитарлы жйе кезінде жойылып кете жаздаан аза халыны лтты дстрлі мдениетін, тілін, ділін алпына келтіру шін мндай саясат ажет болды.

ткен асырды 90-жылдарыны ортасына арай аза халы зіні мемлекеттілігін сезіне бастады, тты рухы оянды, зіні лтты ндылытарын атап алды, лтты дстрлі мдениетін, тілін алпына келтіре бастады, имандылыа мойнын брды. Осы кезеді мемлекетті атауына негіз болып отыран аза лтыны лтты санасыны ерекше ояну кезеі, лтты рухыны ерекше ктерілу кезеі десе де болады.

Жалпы осы кезеде, бдан соы жылдары да баса лт кілдеріні азастаннан оныс аударуын республикадаы этноцентристік саясатты нтижесі ана деп тсінбеу керек. Егемендік алан кезді алашы жылдарындаы зге лт кілдеріні сырта кшуіні біздіше мынадай себептері де бар.

• Біріншіден, брыны КСРО сияты лкен мемлекетті ыдырауы лтты жаа рылан мемлекеттер жадайында лттарды арасында болашаына деген белгілі бір сенімсіздік туызды. Сондытан баса лт кілдері з мемлекеттілігі бар елге кшті.
• Екіншіден, лтты мемлекеттіліктер рылу кезеінде этностар кілдеріні санасында этноцентристік пиылдар уаытша болса да кшейді.
• шіншіден, сана бодандыынан тылан азаматтарда з тарихи Отанына айту пиылыны кшеюі зады былыс еді. сіресе мндай себеп кезінде азастан жеріне кшпен депортацияланан неміс, т.б. халытара тн болды.

Екінші кезе

азастанны лт саясатыны екінші кезеі 1995 жылы абылданан жаа Конституциядан басталады. Бл Ата Зада енді азастан халын титулды жне титулсыз лт деп блу жойылды. Бл за бойынша ендігі жерде азастан мемлекеті лтты негізде емес, жалпыазаматты негізде рылатындыы баяндалды.

Осы конституциялы заа негізделген елімізді лт саясаты азаматты оамны аидаларына сйене отырып, азастан лты деп аталатын саяси-азаматты ауымдасты ру масатын кздейтін саясата айналды. Бл — азастан Республикасыны азаматтыын абылдаан адамдар ауымдастыын бірте-бірте азастан лты деп аталатын саяси-азаматты бірлестікке айналдыру. Бл — этносты мдениеті, діні, тілдері трлі боланымен, «Мен азастандыпын!» деген елдік сананы алыптастыру.

Тіл туралы за

Толы мааласы: Тіл заы

1997 жылды 11 шілдесінде «азастан Республикасындаы тіл туралы» За абылданды. Бл за бойынша азастан Республикасыны мемлекеттік тілі болып — аза тілі бекітілді. Бл тіл мемлекеттік басару органдарыны, за шыару, сот ісіні, іс жргізуді тілі болып саналады жне мемлекет аумаындаы оамды атынастарды барлы саласында олданылады.

«азастан халыны басын біріктіруші маызды атынас туралы болып табылатын осы мемлекеттік тілді білу— азастан Республикасыны рбір азаматыны асиетті борышы болып табылады» — делінген Тіл жніндегі Заны 4-бабында.

Осы заны 5-бабында мемлекеттік жымдарда жне жергілікті басару органдарында аза тілімен бірдей дрежеде ресми трде орыс тілі де пайдаланылатындыы жазылан. Сонымен атар бл за бойынша «азастан Республикасыны рбір азаматы з ана тілінде сйлеуге, зіні алаан тілінде тілдесуге, шыармашылыпен айналысуына, трбие, оу жмыстарын жургізуге ылы» (6-бап).

Мемлекет аза тіліні жне зге тілдерді лтаралы арым- атынаста олдану аясын сатауа жне оны еркін дамуына кепілдік береді. Сондай-а мемлекеттік тілді немесе лтаралы атынас тілін білмегені шін азаматтарды ыы мен бостандыын шектеуге тыйым салынады. азастан Конституциясыны тіл туралы баптары лемні зге елдерінде, сондай-а ТМД-да ерекше демократиялы болып есептелінеді.

азастан — з Отаным деп есептейтін р азамат аза тілін білуі міндетті. 2030 жыла дейінгі стратегиялы даму бадарламасындаы за мерзімді жеті басым баытты ішінде лтты ауіпсіздіктен дейінгі екінші орында крсетілген. лтты бірлік, татулы, тедік оамны топтасуыны кепілі. Республикада жалпы лтты мдделерді жзеге асыруда аза лты оларды біріктіруші рл атаратындыы айын.

ылым

Толы мааласы: азастан ылымы

ылымны дамуы мен глденуі табиатты шынайы задылытарын йренуге жне оан оам мшелерін тартуа тікелей байланысты. Кеес Одаы жйесіні кйреуі барысында республика ылыми мекемелері дадарыс жадайында болды. Мны себебі бірнешеу:

• ылыми зерттеулерді негізгі кздері мен баыттарын белгілеу КСРО кезінде орталытан жзеге асырылды. Одаты ведомстволар зерттеу институттарын кбіне республикаларды алауынсыз жргізіп келді;
• Республика ылыми-техникалы луетіні басым блігі жалпы-одаты ылыми рылыма тартыландытан, олар азастан ылымына осалы трде кіл блді;
• ылым академиясы мен салалы ылым мекемелері (КСРО энергетика жне электрлендіру министрлігі 6 мнай жне газ ндірісі министрлігіні батыс азастанды институты, т.б.) зара жне академиялармен тыыз байланыста жмыс істей алан жо;
• Экономикалы дадарыс салдарынан ылымды аржыландыру едуір ысартылды;
• коммунистік ызметке арналан бааны ырытандыру ылыми мекемелерді стап отыру мселелерін одан сайын иындата тсті;
• 90-жылдары беле алан нсыздану алымдарды айлы жалаысын тмендетті, кптеген жас та дарынды мамандар бизнеске, шетелге кетті;
• XX асырды 90-жылдарындаы республика ылымыны рісі, оны жаа технологиялармен жабдыталуы бгінгі кн талабына жауап бере алмады.

Аталан кемшіліктерді орнын толтыру баытында азастан Республикасыны ылым жне жаа технология министрлігі натылы жмыстарды ола ала бастады. Министрлікті сынысына сйкес 1992 жылы азастан Республикасыны Президенті «ылымды жетілдіру жне республиканы ылыми-техникалы потенциалын дамыту туралы» Жарлыа ол ойды.

Жергілікті жерлердегі блімшелері мен материалды-техникалы базаларыны жотыына арамастан, аталан министрлік Солтстік азастан, Отстік азастан жне Батыс азастан облыстарында ш айматы блім рды. 1992—1993 жылдары аса маызды мселелерге байланысты 7 лтты ылыми орталытар дниеге келді. Олар:

1. электроника мен байланыс жйесі бойынша,
2. апаратты жне есепті техника бойынша,
3. биотехнология,
4. экология,
5. жаратылыс ылымдары бойынша,
6. минералды шикізаттарды кешенді деу,
7. жаа арышты технологиялар бойынша лтты ылыми орталытары.

Біра бл аталан шаралар дер кезінде материалды ресурстармен амтамасыз етілмеді. Елдегі экономикалы ахуал мен нсыздану бан кері серін тигізді. Дегенмен іргетасы брыннан аланан ылыми ошатар, атап айтанда, геология, химия, механика, т.б. бкіл-одаты жйені кйреуі мен рылымды лдырауына арамастан, з трыларын сатап алды. Жалпы аланда, 1992—1994 жылдар ылымны мшкіл хал кешуімен есте алады.

1994 жылы ылым жне жаа технология министрлігі жанынан ылыми-техникалы бадарламалар мен жобаларды мемлекеттік сараптау блімі рылды. Аталан рылым ылыма арналан бюджеттік ассигнадиялардан аржыландыруа абылданан ылыми-техникалы бадарламалар мен жобаларды брін дерлік сараптаудан ткізуге тиісті болды.

1996 жылы азастан Республикасы Президентіні «азастан Республикасында ылымды басаруды мемлекеттік жйесін жетілдіру шаралары туралы» Жарлыы шыты.
1996 жылы мемлекет ылыми саланы айта жаыртуа, академиялы ылымны реформалы жолдарын анытауа бет брды. Осы масатта ылым жне жаа технология министрлігін, лтты академияны, ауыл шаруашылыы ылыми академиясын біріктіру жзеге асырылды. Сйтіп, жаадан азастан Республикасыны ылым Академиясы дниеге келді.

• жылы республикада ылым мен ылыми-техникалы саланы дамыту туралы задар базасын жетілдіруге арналан жмыстар атарылды. Осыан орай, «азастан Республикасында бірыай апарат кеістігін ру жне дамытуды мемлекеттік бадарламасы туралы» Президент жарлыы жне кімет аулысы шыты.
• жылы азастан Республикасы Жоары білім жне ылым министрлігі рылды. азіргі кезде ол азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі деп аталады.

2001 жылы министрлік масатты бадарламаларды аржыландыруа кшті. ылыми-зерттеу институттары мндай бадарламаларды орап, конкурсты негізде жеіп алуы тиіс. Зерттеу бадарламалары республикадаы ылым дамуыны басым баытына сйкес келуі ажет. Бадарлама зерттеушілері істелген жмыс жайлы жылда есеп беріп, егер ол алдын ала белгіленген талаптара сай келмесе, аржыландыру тотатылуы ммкін. ылымды аржыландыруа байланысты мндай жадай 2001 жылы абылданан «ылым туралы» Зада аныталан.

Жаа за республика дамуыны соы он жылдыында болан згерістерді ескере отырып даярланды. Осылайша бюджеттік аржыландырудан баса ылыми мекемелер мен ылыми ызметкерлерді зге де аржы кздерін тауып, аражат тартуа ммкіндіктері бар. Мысалы, грант трінде арнайы ылыми жне оамды орлардан ала алады. Сйтіп, жаа за азір бізді мемлекетіміздегі ылым мен ылыми-техникалы саясаттаы згерістерге сйкес келеді.

ылымды дамытуды мемлекеттік бадарламасында ылым саласын одан рі жаартуды 2007—2012 жылдара арналан стратегиясы белгіленді.

Білім беру жйесі

Толы мааласы: Білім беру жйесі

азастанды ылымны ертеі республикадаы білім жйесіне де тікелей байланысты. азастанда басаруды тікелей негізгі аидаларына сйенген, рі аржыландыру жаынан мемлекеттік жне мемлекеттік емес болып есептелетін еуропалы типтегі білім беру жйесі анат жайып келеді.

1995 жылы Конституция бойынша (30-бап) баршаа бірдей міндетті болып есептелетін толы орта білім алуды мемлекет тегін жргізеді. йткенмен, мектеп бітірген жас жеткіншекті одан рі андай оуа тсуі (мемлекеттік немесе жеке) з еркі мен алауына байланысты. Этносты ерекшеліктерді есепке алынуына орай, республикада оу, білім алу 7 тілде жргізіледі.

1997—1998 оу жылынан бастап жалпы білім беретін мекемелерде апараттандыру мен компьютерлендіру бадарламасын орындау міидеттелінді. 2001жылы мектептерді компьютерлендіру толыымен аяталды.

Республика мектептерінде аталан барлы тілдер бойынша керекті оулытар мен дістемелік дебиеттерді басып шыару баяысынша е маызды мселені бірі ретінде кн тртібінде трды.

Бгінгі тада республика аумаында жеке меншік жне мемлекеттік кптеген оу орындары білім беру жйесін сыбайлас жргізуде. 1995—1998 жылдар аралыында жеке меншік оу орындары 41-ден 88-ге дейін сті.

2001 жылы жеке меншік мектептер мен олардаы оушылар саны 1996 жылымен салыстыранда ш есеге артты.

Мектептер мен жоары оу орнындаы жастарды білімін жетілдіру масатында республика клемінде р трлі дегей- дрежедегі оу орындарын лицензиялау мен аттестациялауды нормативі белгіленді.

Мамандар даярлауды жаарту мен жасарту шін «Дарын» мемлекеттік бадарламасы іске асырылу стінде. Бл бадарлама жасспірімдер мен жеткіншектерге трбие мен білім берудегі білім органдарыны негізгі стратегиялы іс-шараларын белгілейтін болады. Ерекше дарынды балаларды шетел оу орындарына жіберіп отыру масатында 1993 жылдан бастап «Болаша» бадарламасы жмыс істеп келеді.

Бгінгі тада шетелге барып білім алу мселесімен баса да мемлекеттік емес білім йымдары, орталытар, орлар айналысуда. Туелсіздік алан жылдар ішінде білім беруді ыры мен сыры, мазмны айындала тсіп, оларды аржыландыру мен басару негізі едуір згерді. Бл салада жааша ыты-нормативтік база рылып, алыптасты. Білім беруді осымша жне баламалы мекемелері мірге келді. Осыан орай мемлекеттік оу орындарын олдап-уаттауды млдем жаа ммкіндіктері ашылды. Білім алу мен білім беруді ыпалдасты дрежедегі лемдік кеістігі лайды.

XXI асырда білім адамзатты даыл даму жолын анытайды, сондытан республикада білім беру жйесін дамытуды зекті мселелеріне баса кіл блінеді. Е бастысы, білім беруді лтты экономика мен оамны леуметтік сраныстары талаптарына сай дамытуды амтамасыз ету ажет.

Бл талаптара сай бгінде азастан Республикасы білім беру саласында халыаралы апарат кеістігі жйесіне осылу рекеті жзеге асырылуда. Республиканы оу орындары, аржыландыру формаларына арамастан, бгінде халыаралы ксіптік білім беру саласыны коммерциялы жне инновациялы ызметін абылдауда.

Дниежзілік білім беру дерісіне сйкес азастанда здіксіз білім беру жйесі енгізілуде. Бл бгінде кадрларды даярлау, айта даярлау жне мамандыын жетілдіру жйесін рудан крініс табуда, жекелеген жадайларда бл жйе трындарды ебекпен амту ызметімен бірлікте рекет етеді. Нарыты экономика маман кадрлар даярлауды р трлі жйесін талап етуде.

Мдениет

Толы мааласы: Мдениет

азастанны дамуды жаа жолына тсуі з кезегінде білім алу жйесіне ана емес, мдениет саласына да лкен згерістер келді. Кеестік кезеде мдениет пен білім мемлекетті осымша кмегін пайдаланатын.

Туелсіздікті алашы жылдарында бл екі салаа кіл аз блінді. Мемлекетті бюджеттік саясаты адамдарды рухани сранысымен есептеспеді. сіресе бл республиканы рухани-мдени мірінде кбірек крініс тапты. Экономиканы ырыа кнбеуі, оны жылдан-жыла тмендеуі адамдар психологиясын мдени дамудан грі материалды байлыа итермелей, икемдей тсті.

азастанны лемдік кеістікке бет алуы зіні нын жоалтан идеологиялы мдениеттен грі сіреызыл батысты лгіге айара есік ашып берді. Батысты мдениетпен осарланып трліше діни секталар мен аымдар да аылды.

Бл келесіздік з дрежесінде республика клемінде мдени-рухани саланы басаруды басаша жолдарын арастыруа мжбр етті. Олар, тптеп келгенде, мыналар:

• азастан халыны мдени-лтты сана-сезіміні жааруына ыпал ету;
• этномдени жне конфессионалды шектеулікте мдени р алуандылыты алыптастыру;
• менеджменттікті мейлінше пайдалы моделін тадау.

азастан Республикасы «Мдениет туралы» (1996) Заыны 3-бабында мдениет саласындаы мемлекеттік саясат аидалары былайша крініс тапан:

• азаматтарды шыармашылы ызметіні еркіндігі;
• мдени байлыты жасауда, оны пайдалану мен таратуда барлы азаматтарды ыы бірдей;
• тарихи-мдени мраны орау;
• лтты жне лемдік мдениет ндылытарын атар игеру аясында трбие мен білім беру жйесін дамыту;
• мдениет саласында монополиялы пиыл-рекетті болдырмау;
• мдениетті аржыландыруда бюджеттік, коммерциялы жне айырымдылы бастамаларды олдап-уаттау;
• мдени ызметті йымдастыруда мемлекеттік жне оамды бастамаларды бірдей пайдалану.

90-жылдары республика мемлекеттік мдениет мекемелеріні жйесі мдени-демалыс орындарын, кітапханаларды, мражайларды, театрларды, концерттік йымдарды, кино нері мекемелерін, мдениет жне демалыс парктерін, т.б. амтыды.

Бларды брі дерлік мемлекеттік баланста трды. Бдан кейінгі жылдарда, яни онжылды кезеде мдени саланы аржыландыру мселесі едуір згеріске шырады:

• лтты маыза ие мемлекеттік мдениет мекемелерін мемлекеттік трыдан аржыландыру сол кйінде саталып алды;
• наты мдени жобалар мен бадарламаларды жзеге асыру шін трліше аржы кздерін тарту ммкіндігі ашыла тсті;
• меншік формасыны згеруіне байланысты мдени мекемелердід кпшілік блігі, атап айтанда, кинематография, туризм, спорт, шоу, теледидар, концерттік йымдар, т.б. зін-зі аржыландыруа кшірілді.

Мдени саладаы жеке меншікті трліше формалары з кезегінде сз еркіндігіне, азастанны дербес шыармашылыына жол ашты. Аталан мемлекеттік емес мдени мекемелерді жмыстарын ретке келтіріп отыру барысында айсыбіреулерді адамзата, лта, мемлекетке арсы идеяларды насихаттап, таратуына жол бермеу шін тіркеуден ткізу тртібі ата саталуы тиіс болды.

Бірыай мдени-апаратты кеістік ру — азастанны мдениет саласындаы негізгі стратегиялы масаты. Тек осы жолмен ана елді рухани уатын анытап, дербес лт ретінде лемдік ауымдасты атарынан орын алуа болады. Бл масатты десінен шыуды бір жолы — аза халыны этномдени трыдан айта жаыруы те-мте ажет. Бдан брыны идеологиялы жйені кйреуі рухани мірді др сілкінуіне, лтты салт-дстрді табии жаыруына трткі болды.

Республиканы бгінгі мірінде бан мысал жеткілікті. XX асырды 90-жылдарынан бастап «Наурыз мейрамы» айтадан салтанат рды. Ол республикада трып жатан барлы лт-лыстарды орта мерекесіне айналды. аза халыны е кне ауызекі неріні бірі — айтыс жаа дуірге лайы айта дамыды.

Этнопедагогика негіздерін мірге етене енгізу нтижесінде білім беруді барлы нктелерінде жас рпаты халыты салт-дстрлеріне сай трбиелеу жмыстары жргізілуде.
сіресе соы жылдары республикада лтты мдениет пен нерді озы лгілерін лемдік айналыма шыару, сол арылы Дние жзі ауымдастыына танылу жолдары арастырылуда. Жамбылды 150 жылдыыны аталып туі, 1997 жылы М.уезовті 100 жылдыыны тойлануы, 1999 жылы Тркістанны 1500 жылдыы ке клемде мерекеленуі туелсіз жас мемлекетті бл баыттаы тарихи тты адамдары болса керек.

Мдени мра

Ал 2000 жылды республика клемінде мдениетті олдау жылы болып ткені белгілі.

Елімізді ткен тарихын рпа санасына сііру арылы мдениетті дамыту «Мдени мра» бадарламасыны е басты алышарты ретінде арастырылып отыр. 2004—2006 жылдары бл бадарламаны бірініші кезегі жзеге асырылды.

68, Соыс жылдарында азастан экономикасы те маызды экономикалы жне саяси маыза ие болды оны себебі. КСРО-ны батыс айматарын гитлерлік армияны оккупациялауына байланысты Сібір мен азастанны сол кездегі елімізді маыздылыын крт ктеріп жіберген болатын.

Соыс жылдарында армия мен халыты азы-тлікпен амтамасыз етуде азастанны ауыл шаруашылыы аса маызды роль атарды. 1941-1942 жылдары жауды оластында алан аудандардан 1.2 млн. бас ірі-ара мал айдап келініп республикамызды жер-жеріне орналастырылды, 1943 жылдан бастап осы малдар жаудан босатылан аудандара кері айтарыла бастаан. 1943-1944 жылдары 500 мы бас малды келген жерлеріне айта жеткізіп берген.

Соысты алашы айларында азастана ндірістік маызы бар мекемелер кшірілу йымдастырылды. азастан территориясына ыса мерзім ішінде 142 мекеме елімізді батыс аймаынан 532.506 адам кшіріліп келінді.

Олар азастанны трлі алаларына орналастырылды. Мысалы: Алматыа, Луганск. Ауыр машина жасайтын зауыт т.б. Семейге – Киев, Азовск, Артемов ая киім фабрикалары т.б. Атырауа-мнай жабдытары т.б. Амолаа-Орехов мотор жндеу зауыты т.б. Шымкентте-Воронеждегі станок рылысы зауыты (прессавтомат) т.б. Атбеге рентген аппараттар зауыты. Республикаа кшіріліп келінген ксіпорындарды 107-ші ыса мерзімде жмыса кірісті. Кшіріліп келінген баса да ксіпорындарды, сіресе жеіл жне тама нерксібі мекемелеріні жабдытары жаадан рылып жатан немесе Республиканы р жерлерінде жмыс істеп жатан мекемелерге берілді. Мысалы, Ордженекидзедегі электроцинк зауытты жабдытары жаадан скемендегі орасын зауыты жедел трде іске осылды. Жау олында уаытша алан аудандар босатыла бере шыыса кшіріліп келінген ксіпорындарды кпшілігі соыса дейінгі брыны орындарына айта айтарылды. КСРОны жау олында алан аудандарыны кшішіріліп келінген ксіпорындарды орналастырумен атар азастан зіні машина жасау ксіпорындарын рып, ауыр нерксібін одан рі дамыту міндеттерін де шеше бастады.