Нрслтан бішлы НАЗАРБАЕВ, азастан Республикасыны Президенті
азастан з туелсіздігіні алашы жылдарынан бастап-а кп лтты жне трлі дінді станатын оамда этностарды зшілігі мен бірігуін сатауа негізделген лтаралы
атынастарды амтамасыз ететін зіндік айрыша лгініалыптастыран. лтаралы атынастарды азастанды лгісі бірнеше негізгі дегейде жзеге асырылады: тжырымдамалы дегей; саяси-ыты (конституциялы) дегей; институционалды дегей жне ылыми-дістемелік дегей. Тжырымдамалы дегей елімізді лтаралы атынастарындаы тратылыты амтамасыз етеді жне ол: леуметтік-экономикалы, мдени, ожданды, трмысты жне баса да зара туелді, толытырушы факторларды есепке алу, азастан лттарыны з мдени дамуын еркін амтамасыз ету жне оларды мдделерін орау мен жзеге асыру принциптеріне сйенеді.
Саяси-ыты немесе конституциялы дегей мемлекетті лтаралы атынастар саласын реттейтін занамалы актілер жне лтты саясатты жргізуге атысты баса да жаттарды негізінде жзеге асырылады. лтаралы келісімні ыты негізі ретінде азастан Республикасыны Ата Заы танылады.
Тіпті Ата Заны 39-шы Бабы: «лтаралы келісімді бзатын кез-келген рекет конституциялы емес деп танылады» деп крсетілген. Сонымен атар, Негізгі заны 7 Бап («мемлекет азастан халыны тілдерін дамыту мен оуа жадай жасайды») пен 19 Бап («р азамат з тілі мен мдениетін пайдалануа ылы») пен баса да «азастан Республикасыны азаматтыы туралы», «Р тілдері туралы», «Мдениет туралы», «Тарихи-мдени мралары объектілерін орау мен пайдалану туралы» задар азастанды кез-келген азаматты з тілінде білім алу, дамыту мен мдениетін уаыздауа ммкіндік береді. Сонымен бірге, азастан лттары 2007 жылы конституциялы реформаны нтижесінде республиканы жоары за шыару органына кілдер жіберу ыына ие болды. азастандаы лт кілдері азастан халы Ассамблеясы арылы здеріні лтты мдделерін еліміздегі жоары трибуна арылы шешеді.
70,Тркістан Автономиясы, оан автономиясы — Тркістан лкесі халытарыны зін-зі басаруын амтамасыз ету масатында 1917 жылы 28 арашада Ресей мемлекеті рамында рылан автономиялы мемлекет. Оны мірге келуіне кеестік билікті Тркістан халытарыны зін-зі басару ыын мойындамауы трткі болды. 1917 жылы азан ткерісі жеген со, 22 араша кні Ташкентте з жмысын аятаан 3-Тркістан лкелік кеестер съезі лкеде кеес билігіні орнаанын, соан байланысты Тркістан Халы Комиссарлары Кеесіні рыланын, лкедегі билікті ендігі уаытта соны олына тетіндігін млімдейді. 14 мшесі бар бл кіметті рамында жергілікті мсылман халытарыны бірде-бір кілі жо еді. Бл кеестік билікті отаршылды сипатын танытан оиа болатын. Бан жауап ретінде рамында Мстафа Шоай, Махмд Бехбудий, т.б. бар "Тркістан лкесі мсылмандар кеесі" 26 араша кні оан аласында 4-Тркістан лкелік ттенше мсылмандар съезін шаырды. ш кнге созылан съезд 28 араша кні Тркістан лкесін Тркістан автономиясы деп жариялап, Тркістан рылтайын шаырана дейін саяси билікті Тркістан Уаытша Кеесі мен Тркістан халы билігіне тетіндігі жнінде аулы абылдады. Тркістан Уаытша Кеесі рамына барлыы 54 адам енді, оны 32-сі Тркістаннан Бкілресейлік рылтай жиналысына сайланан депутаттар еді. Бларды арасында негізгі трындары азатардан тратын Сырдария мен Жетісу облыстарынан 11 кіл бар болатын. Кеес рамында, сондай-а мсылмандар съезі сайлаан кілдермен бірге, каланы зін-зі басару йымдары съезіні 4 кілі, трлі лкелік "еуропалы" йымдарды 13 кілі бар болатын. Тркістан Уаытша Кеесі 12 орыннан тран Тркістан автономиясыны Уакытша кіметін бекітті. Съезд Тркістан лкесіндегі барлы халытарды ыын сыйлап, орайтындыын млімдеп, лкені барлы мсылман, орыс, т.б. трындарын Тркістан автономиясы тірегіне топтасуа шаырды. Сонымен, 1917 жылы арашада Тркістанда ос билік орнап, оны алашысы кеестік негізде рылып, е алдымен ресейлік оныс аударушыларды мддесін кздеп, жадайын ныайта тсуге ызмет ететіндігін білдірсе, соысы отарлы езгіге арсы, діни жне лтты негізде рылып, жергілікті халытарды зін-зі басару ыын баянды ету басты масаты екендігін жариялады. Тркістан Уаытша кіметіні траасы жне шкі істер министрі болып Мхамеджан Тынышпаев, шкі істер министріні орынбасары болып загер .Оразаев бекітілді. Уаытша кіметті Сырты істер министрі ызметіне Мстафа Шоай таайындалды. Кп замай Тркістан автономиясы кіметіні траасы Мстафа Шоай болды. Тркістан автономиясыны рылуын Тркістан лкесіні жергілікті халытары зор уанышпен карсы алып, оан олдаушьшы танытуа даяр екендіктерін білдірді. 1918 жылы атарда Тркістан аласында ткен Сырдария азатарыны съезі Сырдария облысы Алаш автономиясы жарияланана дейін Тркістан автономиясы рамында болатындыын білдірді. Халы зор міт артан Тркістан автономиясын 1918 жылы 2 апанда Кеес кіметі арулы кшпен таратып, оны бірнеше мшелерін ттына алды.
71, ХХ . 70-жылдарыны басында 60-шы жылдарды ортасында басталан экономикалы реформаны оамды ндірісті тиімділігін арттыруа баытталан бастапы идеялары брмаланып жне кп замай реформаны жргізу тотатылып, тарихымыздаы тоырау кезеі басталан болатын. “Тоырау” кезеі дейтін 1971-1985 жылдар аралыында азастан экономикасы брынысынша техникалы прогреске абілетсіз, арабайыр діспен дамыды. Бл жылдары нерксіпті ркендетуге 40,8 млрд. сом немесе халы шаруашылыына блінген барлы аржыны 32% жмсалды. 15 жыл ішінде нерксіп німіні жалпы клемі 2 есе, ал машина жасау, химия нерксібі сияты салаларда 3 еседен астам артты. Энергетикада электр уатын ндіру одан рі шоырланып, орталытандырылды. 1975 жылы республиканы барлы ксіпорындары дерлік бір орталытан энергиямен жабдыталды. Шевченко аласында шапша нейтрона негізделген дние жзіндегі аса ірі атом реакторы жмыс істеді. Машина жасау жне металл деу саласындаы суді жылды орташа арыны 12%-ке жетті. Бл крсеткіштер оныншы жне он бірінші бесжылдытарда да кеміген жо. 1980 жыла дейін 250-ге жуы ксіпорын, ірі ндірістер мен цехтар іске осылды, ндірісті жаа салалары пайда болды. Дегенмен осы жылдарда КСРО-ны бірыай халы шаруашылыы жйесіне бден кірігіп кеткен азастан экономикасы арынды дами алан жо. Республика нерксібіні жартысына жуыы одаты министрлікті арамаында болды. Одаты ведомстволар республиканы шикізат ресурстарын здеріне тасып алып, аса зор пайда тапты. Біра, олар азастан бюджетіне инфрарылымды дамытуа аржы жмсамады. Олар з арауындаы ксіпорындар арылы жылына 15 млрд. сом жалпы табыс алып отырса да, республикалы бюджетке бар боланы 31 млн. сом немесе 1 проценттен аз аржы аударды. Міне, осындай жне таы да баса себептерге байланысты нерксіп німіні кейбір трлерін ндіру жніндегі жекелеген экономикалы крсеткіштер бойынша жоспарлы тапсырмалар орындалмады. ндірісті жоспарлауда кемшіліктер орын алды, жаа ндірістік уаттар кешігіп іске осылды. Ебек тртібін бзушылыа жол берілді, ылым мен техниканы жетістіктері ндіріске жеткілікті дрежеде тез енгізілмеді. Осыны серінен, республика ндіріс орындары 1981 ж. 760 млн. сом, 1982 ж. – 1,0 млрд., 1983 ж. – 1,3 млрд., 1984 ж. –1,65 млрд. сома жоспарлы німді берген жо. Сонымен бірге ндіріс тиімділігі мен нім сапасын арттыруда, ылыми-техникалы дамуда, азіргі заманы техника мен технологияны игеруде капиталистік мемлекеттерден кейін алу кшейе тсті. Бл жылдарда жалпы нім крсеткішін сіру ауыр нерксіпте негізгі масата айналды. Крделі рылыста да жмысты атаруды за мерзімге созылуы салдарынан лтты байлыты едуір блігі істен шыып алып жатты. ымбата тсетін, жоары ылыми-техникалы крсеткіштерге жетуді амтамасыз етпейтін ндіріс орындары салынды. Біра, осыан арамастан республиканы басшылыы партияны кезекті съездерінде ірі нерксіп орныны, шахтаны, мнай ксіпшілігіні, комбинаттарды, зауыттарды атара осыланы туралы зор жігерленген рухта есеп беріп отырды. Ебекті, материал мен ашаны кп жмсаан ксіпорын жне оны басшыларыны крсеткіші жоары бааланды. Республика ілгерілеу арынынан айырыла бастады, шаруашылыты барлы саласында іркіліс кбейіп, иыншылытар сті-стіне жинаталып, шиеленісе тсті, шешілмеген проблемалар кбейді. ІХ бесжылдыта жоспарды крт тмендетілгеніне арамастан нерксіп клемі 12,6%-ке орындалмады. Оныншы бесжылды - 25%-ке, ал он бірінші – 3,6%-ке орындалан жо. Соны салдарынан аралып отыран жылдарда лтты табысты су арыны баяулап, 80-ші жылдарды бас кезінде экономикалы тоырауа жаындатан дегейге дейін тмендеді. Мысалы, республика лтты табысын 60-70%-ке сіру міндеті ойылса, ол іс жзінде 36%-ке ана орындалды. Республиканы кптеген шаруашылы ызметкерлері лтты байлыты молайту амын ойламай, айта белгілі бір салаа материал мен ебекті, жмыс уаытын кбірек жмсап, оны ымбатыра бааа ткізуге уестенді. Осыны салдарынан німні “жалпы саны” скенімен, біра тауарлар жетіспеді. азастан дамыан баса елдерге араанда німні бір лшеміне шикізатты, энергияны, баса да уаттарды едуір кп жмсады. Мселен, АШ пен Жапония німні бір лшеміне бізге араанда шикізат пен энергияны 30-40% кем пайдаланды. Елді экономикасыны ондаан жылдар бойы экстенсивті жолмен дамыаны кбінесе осы себептен еді. ндірісті клемі жаынан басымыра сіру идеяларында трбиеленген республика басшылыы сті-стіне жаа шыындар жмсау дісімен рекет жасады, отын, энергетика салаларын лайтты, ндіріске табии ресурстарды жеделдете тартты. Мысалы, Маыстауда ндіретін мнайды жне онымен осылып шыатын газды тек ана 8-10% ана пайдаланылды. Аса ірі ксіпорындар салу арылы шикізат салаларын дамытуа баыт стау ылыми прогресс арылы ркендейтін ндірісті тежеді, деу, айталап деу, жаа тауарлар шыару салалары баяу дамыды. ндірісті теестірілмеуі, кімшілік арылы басарылуы жадайында жылды, тосанды жне айлы тапсырмаларды згертіп отыру йреншікті іске айналды. 1981-1985 жылдары азастанда ртрлі министрліктер мен ведомстволарды жоспарлары 300-ден астам рет згертілген. Крделі рылыстарда бітпеген объектілер саны сті, жоспарлы рылыстарды орнына жоспардан тыс кптеген рылыстар салынды, осып жазу, рылыс материалдарын талан-таража салу кбейді. 70-жылдарда рылыста бригадалы-мердігерлікті дамыту озалысы басталды. Оны негізінде жмысшыларды ндірісте орларды пайдалануда тртіп орнату, ебекаы тлеуде тегермешілікті жою, нерлым кбірек дербестік алу жолындаы мтылысы жатан еді. Бригадалы мердігерлікті сз жзінде брі олдады жне насихатттады, ал іс жзінде мердігерлік діс кптеген нсаулар арылы жоа шыарылды. Бл кезде азастанда экономиканы дамытуда интенсивті жола кшу жне ылыми-техникалы прогресті рістетуге баыт алынды. ызыты идеялар мен сыныстар аз болан жо, жаашылдар мен нертапыштарды саны кбейді, тек 1981-1985 жылдары жаашыл сыныстар берген авторларды саны 818,8 мы адама жетті. Алайда, олар ндіріске ылыми-техникалы прогресті жетістіктерін енгізу практикасында аз ыпал жасады. Кптеген ксіпорындарда ндірісті бкіл процесі емес, тек жеке учаскелері ана автоматтандырылды немесе комплексті механикаландырылды. 80-ші жылдарды орта кезінде нерксіптегі жмысшыларды штен бірі, рылыста жартысынан астамы ауыр ол ебегін атарды, оларды творчестволы белсенділігі тмен болды. Ксіпорындарда социалистік жарысты йымдастыру жасанды сипат алды. Ресми млімет бойынша бл жылдары жарыса жмысшыларды 90% атысанымен, мны ндірісті су арынына, ебек німділігіне, німні сапасын жасартуа, ндірісті жетілдіруге ыпалы болан жо. ндірісте немрайлылы, салаты, ынта-жігерсіздік таы баса да келесіз кріністер йреншікті детке айналды.
72, Экономикалы катынастарды жалпы жйесінде иновациялы ызметті тпкі нтижелері ндіріс тиімділігін арттыру, ебек німділігі мен капиталды суі жоары технологиялы нім клемі - елдін экономикялы уатын айындайтын боландытан, оан басты рл беріледі.
Дамыан индустриялы елдерле технологиялардан, крал-жабдытардан, кадрлар даярлаудан, ндірістерді йымдастырудан крініс табатын жаа ілімдер лесіне ІЖ сімінен 80-нен 95%-ына дейін келеді. Бл елдерде жаа технологияларды енгізу нарыты бсекелестікті зекті факторы ндіріс тиімділігін арттыруды жне тауарлар мен кызметтер санасын жаксартуды негізгі кралы болып отыр.
азіргі уаытта ылымды кп кажетсінетін отанды ндірісті дамыту, бсекеге абілетті німдерді алуа бадарланан ылымды кп кажетсінетін жаа технологияларды жне акпаратты технологияларды зірлеу мен игеру республиканы нерксіп пен ылыми–техникадаы леуетін сатау мен дамыту есебінен лтты экономикалы кауіпсіздік мдделерін амтамасыз ету. азастан экономикасыны зекті стратегиялы міндеті болып табылады.
азастанны ылыми-технологиялы саясаты инновациялы дерістерді жандандыруа, жаа технологиялы рылымдарды енгізуге нерксіптегі жаа айта бліністерді игеруге, лтты ылыми-техникалы леуетті жандандыруа, ылым мен ндіріс арасындаы алшатыты жоюа, индустриялы ызметті ынталандыруа, озы шетел технологиясыны наты трансферті мен халыаралы стандарттарды енгізуді амтамасыз етуге баытталуы керек. ылыми техникалы салада ксіпкерлік секторды алыптастырмай инновациялы ызметті дамыту ммкін емес. Соы жылдар ішінде нерксіп ндірісі клемінде жне жмыспен амтылу санында шаын бизнес секторыны лесі згеріссіз алып отыр жне тиісінше 2,8-3,2% жне 12,4-14,0%-ды рап отыр, бл индустриясы дамыан елдердегіден бірнеше есе аз.
Шаын инновациялы ксіпкерлікті дамуы тежелуіні негізгі себебі шаын ксіпорынны детте, ірі ксіпорындармен салыстыранда бсекеге абілетті німдер шыара алмауында болып отыр.[1] Шаын ксіпкерлікті ірі ксіпорындармен біріктіру (коперациялау) масатында табии монополия субъектілеріні негізхгі ызметіне атыссыз ызметтер крсету жніндегі функцияларын шаын бизнес субъектілеріні бсекелестік ортасына беру тетігін зірлеу ажет. Бдан зге, шаын бизнесте инновациялы жне ылымды кп ажетсінетін ндірістерді, оны ішінде лизинг бойынша рал-жабдытар мен технологияларды сатып алу, жне шаын жне ірі бизнесті франчайзингтік атынастырыны ке таралуы есебінен дамыту шін жадай жасау керек.
азастанды ндірушілерге ылыми дістемелерді рыноктік тауар дегейіне жеткізу тжірибесі жетіпсейді, менеджмент, маректинг жне талдау саласындаы жоары білікті мамандар жеткіліксіз. Осыан байласты азастанды мамандарды жетекші шетелдік ылыми-зерттеу институттары мен компанияларына таылымдара жіберу жне отанды кадрлар даярлау шін республикаа жоары біліктішетел мамандарын тарту тжірибеге енгізілетін болады.
азастандаы ылымны азіргі тадаы жадайы аяталан ылыми зірлемелер мен ажетсіз ндірістер саныны кптігімен сипатталады. Бл айтарлытай лкен улет жне оны пайдалану инновациялы ызметті дамытуды негізгі міндеттеріні бірі болуы тиіс. Зияткерлік меншікті пайдалану мен ытарын орау инновациялы ызметті дамытуды маызды факторы болып табылады. ыты атынас субъектілеріні ытары мен ылыми-техникалы зерттеулерді дамытуды, оларды нерксіпте іске асыруды, бсекеге абілетті жаа тауарлар мен ызмет крсету ндірісі мен ттынуды амтамасыз ете алады.
Инновациялы дамуды базалы лгісі негізінде ішкі жне сырты инновация кздеріні арасындаы атынас жатыр. Инновацияларды сіру стратегиясы іргелі жне олданбалы жеке зерттеулерге негізделген зіндік технологияларын белсенді жетілдіретін алдыы атардаы елдерге тн. Технологияларды трансферті стратегиясы іргелі жне олданбалы жеке зірлемелері жо жне бл масаттара арналан ресурстары шектеулі елдерде де іске асырылады.
Сонымен, ылыми-техникалы жне ызмет саласындаы мемлекеттік саясатты негізгі баыттары:
· Мемлекетті атысуымен маманданан венчурлік капиталды ылыми-техникалы жне инновациялы салаа тарту;
· Инновациялы ызмет субъектілерін мемлекеттік олдау нысандарымен дістерін зірлеу;
· Инновациялы ызметті мемлекеттік, салааралы, салалы жне ірлік сипаттаы маманданан субъектілерін ру енетін инновациялы инфрарылымды алыптастыру.
Инновациялы сала шін кадрлар даярлау жне айта даярлау;
· неркісіпті базалы салаларында жаа технологиялы рылым алыптастыру
· Технологияларды ркенитетті нарыы шін жадайлар жасау, яни авторлы ыты, патенттер мен сауда белгілерін орау саласындаы барлы халыаралы конвенцияларды тану арылы шетел технологиясыны тренсфертін ынталандыру
· Отанды ксіпорындарды здік лемдік тжірибеге сйкес сапа стандартына туін жандандыру
· Халыаралы донор йымдарды, мдделі аржы – несие жне шаруашылы рылымдарыны гранттарын тарту болып табылуы тиіс.
73, “аза” – оамды-саяси жне деби газет. 1913 жылы 2 апаннан бастап Орын- борда аптасына бір рет, 1915 жылы аптасына екі рет шыып тран. Тиражды 3000, кейбір малматтарда 8000 а жеткен. Бірінші редакторы – белгілі алым, жазушы, оам арыт- кері Ахмет Байррсынов, екінші редакторы – оам айраткері, жазешы Міржаып Дулатов, бастырушысы Мстафа Оразаев, кейін “Азамат” серіктігі болан. Газетті басы- лып шыуына алаш жинастырып, рі алтасынан аражат шыаран Ахметишан Оразаев болан. Аха газетке автор ретінде де атысып“ызылм елінде” деген сияты маалалар да жарияланып отыран. Хусаинов — Каримов баспахагасында басылып тран. Газетті 1918 жылы сандарыны редакторы Жанзы Жнібеков. Барлыы 265 нмірі жары крді. Газетте ХХ асырды басындаы аза жртыны саяси-леуметтік міріні е тй- інді мселелеріне, шаруашылы жадайына, жер мселесіне, баса елдермен арым-аты- насына, оу-аарту, бала трбиесіне, дебиет пен мдениет, дет-рып, салт-санаа, тарих пен шежіреге арналан .Бкейхановты, Ш.дайбердиевті, .арашев, А.Мметов, Б. Серікбаев, Р.Малабаев, .оыратбаев сынды дебиетімізді даму шыармалары, гіме, ледері басылып, аудармалары туралы сын-маалалар мен атар Л.Толстойдан, А.Чеховтан, М.Лермонтовтан, В.Короленкодан, И.Крыловтан алашы аудармалар жары крген.
“азаты” басты баыты аартушылы мселесін амтыды. нер, білім жаынан алы азаа бас-кз болды.
74, 1991 жылы суір-мамыр айларында (Новоогоровте) (президентті резиденцияси) М.С. Горбачев тоыз одатас республикаларды басшыларымен келісім жргізді. Бл келісімде жаа одаты шарт туралы мселе ктерілді. Келесімге атысушыларды барлыы жааран Ода жніндегі шартты олдады. Шарта Суверенді Мемлекеттерді Одаын ру кзделді. Сонымен атар, кімет органдарын жне басару рылымын, жана Конституцияны абылдау, сайлау жйесін згерту белгіленді. Шарта ол ою мерзімі 20 тамыз 1991 жыл белгіленді.
Жаа одаты шартты жобасын жариялау жне талылау оамда жікке блінушілікті тередетті М.С. Горбачёвті жатаушылар бл жатта арама -арсылыты дегейін тмендету жне елде азамат соысыны болуы ауіпінен тару ммкіндігін крді. Бір топ алымдар бл шарта арсы шыты.
Жаа шарта арсыластар КСРО-да алыптасан халышаруашылыыны кешенін (комплекс) ыдыратып елде экономиалы дадарысты тередетеді, деп сескенді. Жана шарта ол оюа бірнеше кн аланда, аппозициялы кш реформалы саясата арсы шыып, мемлекетті (КСРО) ыдырауын тотатуа рекет жасады.
1991 жылы 19 тамызда КСРО кіметіні жоары билігіндегі аз ана топ КСРО Президенті М.С. Горбачовті денсаулыына байлынысты ызыметінен босатып, оны орнына вице – президент Г.И.Анаевты таайындаланы туралы млімдаме жасады.
Мемлекетті басару шін 8 адамнан тратын КСРО-даы ттенше жадай жніндегі Мемлекеттік комитет (ТЖМК) рылды. ТЖМК-ны басында КСРО вице-президенті Г.И. Янаев, примъер-министр В.С. Павлов, КСРО ораныс министрі Д.Т. Язов жне оны замы О.Д.Бакланов, КСРО МХ-ті траасы В.А.Крючков, ішкі істері министрі Б.К. Пуго сияты жоары биліктегілер трды. ТЖМК-ны масаты КСРО-даы ауыр экономиалы жне саяси жадайды пайдаланып, билікті олдарына алу. КСРО Жоары еесіні траасы А.Лукьяновты олы ойылан ТЖМК олдау крсетуге шаыран «Кеес халына ндеу» жарияланды.
КСРО Президентіні міндетін атарушы Г. Янаев еліміздегі тетенше жадайды 6-ай мерзімге созылатынын жне Б-на жне мемлекеттермен кімет басшыларына тсінікпен арау туралы млімдеме жасады.ТЖМК-ны бірінші аулысы бойынша барлы оамды-саяси озалыстарды ызметіне тыйым салынды. Бл рекет-мемлекеттік тнкіріс. ырымда дем алып жатан КСРО Президенті М.С. Горбачев бл оиадан бейхабар болды.
ТЖМК-ны рекетіне лем жртшылыыны кзарасы ртурлі болды.
ырызстан, Украина з территорияларында жаа кіметті жарлытары жрмейтіндігін млімдеді. скерлерді бір блігі халы жаына шыты. АШ Президенті Д.Буш КСРО-ы Конституциялы басаруды алпына келтіру баытындаы РКФСР Президенті Б.Н.Ельцинні рекеттерін олдады. Европа экономиалы Кеесіні кілдері М.С. Горбачевті айтып оралуын талап етті, талап орындалмаан жадайда КСРО-а берілетін кмекті тотататындыын мэлімдеді.
Ирак жне ытай кіметтері ТЖМК-ны рылуын жатады. Москвадаы тамыз ткерісіне азастан халыны кзарасы р трлі болды. «Желтосан», «Азат» озалыстары сияты кпшілік оамды саяси йымдар ТЖМК-ны (Ттенше жадай жніндегі мемлекеттік Комитет) айыптады.
1991 жылы 20 тамызда Президент Н..Назарбаев республика халыны алдында жасаан жаа млімдемесінде ТЖМК-ны жатамайтынын, бл рекетті конституцияа сйкес келмейтінін айтты. ТЖМК халытан олдау таппады.
1991 жылы 21 тамызда М.С.Горбачев Москваа келіп, билікті олына алды. ТЖМК-ны рандарды стінен ылмысты іс озалды. Сонымен тамыз ткерісі кйреді. 1991 жылы тамызды 20-сында жасалуа тиісті одаты келісімшарт жасалмады. Новоогорев келісімі стсіздікке шырады. Тамыз тнкерісі КСРО-ны кйреуін тездетті. Осыдан кейін аза КСР Президенті Н..Назарбаев «аза КСР-іні ауіпсіздік Кеесін ру жанінде», «Семей ядыролы сына ткізу полигонын жабу туралы», «аза КСР сырты экономиалы дербестігін амтамасыз ету туралы» т.б. жарлытар шыарды.
Мемлекеттік тнкерісті стсіз аяталуы Кеес Одаы Коммунистік партиясыны беделін тсірді. 1991 жылы 23 тамызда азастан Президенті Н.. Назарбаев КОКП ОК- саяси Бюро мшелігі атарынан шыты.
1991 жылы 7 ыркйекте Алматы аласында болан партия съезінде азастан Коммунистік партиясын тарату туралы шешім шыты. Осылай азастан Коммунистік партиясы мір сруін тотатып, оны орнына азастан Социалистік партиясы рылды.
Елдегі болып жатан саяси процестер жастар йымына да сер етіп, комсомол йымыны беделі лдырай бастады. 1991 жылы азан айында болан азастан комсомолыны XVIII съезі шешімімен азастан комсомолы тарады. Енді оны орнына азастан Жастар Одаы рылды. Комсомолдан кейін азастан пионер йымы да тарады. Республика Ксіподаы кптеген са йымдара блінді.
Сойтіп, саяси жйені дадарысы ел мірінде осылайша оамды-саяси жне демократиялы згерістер туызды.